PSYCHOLOGIA

mgr. Monika Kazimierczak

egzamin: test jednokrotnego wyboru

WYKŁAD 1

15.02.2012

Związek psychologii i ekonomii:

• Racjonalność ludzkich zachowań

• Podejmowanie decyzji

• Zachowania konsumenckie

• Dobrostan- związek między posiadaniem, a szczęściem

• Dylematy społeczne

• Postawy ludzi w stosunku do pieniądza (psychopatologia zachowań)

• Oszczędzanie

• Podatki

• Marketing

• Zarządzanie.. itd.

Psychologia ekonomiczna- analiza zachowań ekonomicznych (jednostek i gospodarstw domowych, osób podejmujących decyzje w biznesie i w sektorze publicznym). Dziedziny takie jak zarządzanie, marketing, reklama korzystają od dawna z badań psychologicznych.

W inwestowaniu czy finansach powoli odkrywa się wpływ psychologii.

Według K. E. Warneryd pojęcie psychologii ekonomicznej jest używane w 3 znaczeniach:

• Psychologiczne podstawy ekonomii (posługiwanie się psychologią w celu opisywania określonych zachowań lub w celu zbierania danych służących jako miary określonych zachowań ekonomicznych).

• Dziedzina psychologii stosowanej (traktowanie teorii psychologicznych jako podstawy badań nad zachowaniem ekonomicznym, zapożyczanie metod i hipotez z podstawowych badań psychologicznych w celu znalezienia dla nich praktycznych zastosowań).

• Samodzielna dziedzina badań (niezależna nauka, łącząca w sobie elementy psychologii i ekonomii, formułująca nowe teorie wiążące ze sobą obie dyscypliny, głównym obszarem zainteresowań jest analiza zachowań ekonomicznych jednostek i gospodarstw domowych oraz osób podejmujących decyzje w biznesie i życiu publicznym).

Ekonomiści wciąż toczą spór o użyteczność odkryć psychologii i jej badań dla ekonomii. Jednak o ile psychologia odrzucona była niemal całkowicie przez wcześniejszy nurt makroekonomistów, tak zupełnie przeciwne nastawienie mają Ci zajmujący się praktycznymi problemami na poziomie mezo i mikro.

Historia psychologii- tło historyczne:

• Psychologia, podobnie jak ekonomia początki swoje ma w starożytnej Grecji.

• Arystoteles przedstawił różne koncepcje dotyczące umysłu (znajdującego się w sercu wg. Arystotelesa), zmysłów i osobowości człowieka.

• Teoria Arystotelesa dotycząca zmysłów, uczenia się i pamięci obowiązywała w myśleniu psychologicznym przez kilka kolejnych wieków.

• Największy wpływ wywarła koncepcja Arystotelesa, która mówi o tym w jaki sposób zapamiętujemy różne rzeczy: na podstawie „styczności w czasie, podobieństwa i kontrastu” i tak pamiętamy kogoś o imieniu Paweł ponieważ był on z Piotrem lub dlatego, że jest taki jak ów Piotr albo z uwagi na to, że jest całkowitym przeciwieństwem Piotra.

Wspomniane skojarzenia stały się w późniejszym czasie teorią opartą na założeniu, że wszystkie operacje umysłowe zależne są od asocjacji (skojarzeń) zakorzenionych w naszym doświadczeniu.

• W lata 60-tych i 70-tych XIX wieku, po przeprowadzonych eksperymentach, w których zastosowano metody nauk przyrodniczych, psychologię uznano za niezależną naukę

• Narodziny psychologii jako nauki są wiązane z rokiem 1897 i nazwiskiem Wilhelma Wundta, który wówczas założył swoje laboratorium w Lipsku. Wundt zajmował się kombinacją psychofizjologii i psychofizyki.

W nowym podejściu m.in. Wundta skojarzenia pomiędzy bodźcem, a reakcją były pojmowane mechanistycznie (brak było już miejsca na oczekiwanie, wybieganie myślami w przyszłość czy planowanie).

Na początku XX wieku nowe spojrzenie na człowieka poparte zostało behawioryzmem Watsona- przedmiotem psychologii miało być zachowanie, a nie stany psychiczne. W połowie XX w. znalazło to odzwierciedlenie w teorii warunkowania instrumentalnego (sprawczego) Skinnera*.

*W myśl tej teorii uczymy się pewnych reakcji obserwując konsekwencje, do których te reakcje prowadzą. Jeśli jakaś reakcja przynosi mi korzyść (pozytywny czynnik wzmacniający)- będę ją wykonywać częściej, jeśli przynosi mi szkody (negatywny czynnik wzmacniający)- będę rzadziej ją wykonywać.

Psychologia u schyłku XIX w. rozwijała się w bardzo szybkim tempie, jako nauka eksperymentalna. Psychologowie eksperymentalni problemy badawcze czerpali raczej z filozofii aniżeli z życia codziennego czy miejsca pracy. Ekonomiści potrzebowali znacznie szerszych danych.

*Zmiana – praca Wiliama Jamesa (1980)- usystematyzowanie wiedzy psychologicznej.

Psychologia rozwinęła wiele gałęzi- nie opierają się one jednak na przeciwieństwie do ekonomii na wspólnych założeniach. Obecnie psychologowie ekonomiczni i ekonomiści opierają się głównie na ideach psychologii poznawczej (badania nad zjawiskami poznawczymi np. podejmowanie decyzji) i społecznej (np. teoria wpływu).

WYKŁAD 2

22.02.2012

Czy nasze zachowania są racjonalne?

• Racjonalność ludzkich zachowań jest podstawowym założeniem przyjmowanym w ekonomii

• Zgodnie z tym założeniem zachowanie podmiotu- zarówno indywidualnego jak i zbiorowego- zmierza do maksymalizacji satysfakcji podmiotu

G.S. Becker twierdzi, iż nie tylko typowe działania gospodarcze (inwestowanie, wybory konsumenckie itp.) można wyjaśniać na podstawie założenia o racjonalności ludzkich działań.

Przykład: Jeśli w danym społeczeństwie obserwuje się wysoki poziom przestępczości to zgodnie z założeniem racjonalności można oczekiwać, że takie zachowania stanowią z jakiegoś powodu szczególnie dogodny sposób zaspokajania potrzeb w tym społeczeństwie.

Założenie o racjonalności zachowań nie jest bezdyskusyjne. Wg paradygmatu „socjologicznego” wyjaśnienia zachowań indywidualnych i zbiorowych należy poszukiwać w tradycji lub normach obowiązujących w danym społeczeństwie. W kategoriach danej tradycji kulturowej można np. interpretować większy lub mniejszy stopień przestępczości.

Zgodnie z paradygmatem socjologicznym G. Hofstede wyróżnia tzw. tolerancje na niepewność jako ważną charakterystykę różniącą społeczeństwa. Niepewność środowiska, w którym żyją ludzie obejmuje różne aspekty: zagrożenia fizyczne(np.katastrofy), zagrożenia związane z zachowaniem innych jednostek (np. rywalizacja) oraz związane z niepewnością losów człowieka po śmierci.

Zasada maksymalizacji użyteczności

Rozwinięta w ramach ekonomii teoria decyzji pokazuje, że jednostka kierując się zasadą maksymalizacji użyteczności zachowuje się zgodnie z pewnymi postulatami :

• Warunek spójności: Decydent stojący przed wyborem A i B albo przedkłada A nad B, albo B nad A, albo jest między nimi indyferentny. Decydent wie, czego chce i wie, czego chce bardziej a czego mniej.

• Warunek zachłanności: Jeżeli A zawiera więcej jakiegoś dobra niż B, a pozostałych dóbr ma tyle samo co B, to A będzie przedkładane nad B. Preferowany będzie koszyk A, do którego dołożona zostanie np. paczka kawy

• Warunek przechodniości: Jeśli A jest preferowane nad B, a B jest preferowane nad C, to A jest preferowane nad C; Jeśli mamy wybór między jabłkiem i gruszka, wybierzemy gruszkę, a mając do wybór między gruszką i mandarynką,wybierzemy mandarynkę,to mając wybór między jabłkiem i mandarynką powinniśmy wybrać mandarynkę.

Każdy z postulatów racjonalności może być w pewnych okolicznościach naruszany. Mimo to ekonomiści poszukują wyjaśnienia ludzkich zachowań w kategoriach racjonalności, niewielu chciałoby odrzucić postulat racjonalności i budować teorie ekonomii od nowa.

Z kolei psychologowie specjalizują się w pokazywaniu słabości poznawczej człowieka, błędach i pułapkach w które wpadamy. Nie tylko w warunkach laboratoryjnych, ale i naturalnych, można zaobserwować niekonsekwencje w zachowaniu ludzi.

Według B.Pascala podejmując ryzyko należy brać pod uwagę zarówno konsekwencje jak i ich prawdopodobieństwa. Pascal zauważył, że wielu ludzi odczuwa nadmierny lęk słysząc grzmoty piorunów choć częstość śmierci z powodu uderzenia pioruna jest niewielka.

Wg Pascala „lęk przed niebezpieczeństwem powinien być proporcjonalny nie tylko do wagi niebezpieczeństwa, ale także do prawdopodobieństwa zajścia tego zdarzenia.

Ewolucja pojęcia racjonalności. Racjonalność ograniczona.

Herbert Simon wprowadził pojęcie racjonalności ograniczonej, zwracając uwagę na istotne ograniczenie dotyczące racjonalności procesu podejmowania decyzji:

1. Decydent realizuje zwykle nie jeden cel, który chciałby zmaksymalizować, a wiele - często niezgodnych

2. Brak pełnej informacji o alternatywach i ich cechach

3. Decydent nie jest w stanie na ogół dokonać wszelkich potrzebnych obliczeń i porównań alternatyw wyboru

Teoria racjonalności ograniczonej skupia się na procesie decyzyjnym- głównie na wyszukiwaniu satysfakcjonującego rozwiązania. Zakłada się, że istnieją proste reguły pozwalające szybko i niewielkim kosztem znaleźć optymalne rozwianie np.
‘heurystyka rozpoznania’ – gdy rozpoznajemy jeden z obiektów, a nie przypominamy sobie pozostałych, wyższą wartość przypisujemy temu rozpoznanemu.

Samokontrola- ujawnia się gdy zachodzi konflikt interesów w obrębie jednej osoby np. „gdy zrobienie czegoś ma dla jednostki wysoką użyteczność, ale jednocześnie odroczone negatywne konsekwencje, przy czym saldo działania ujemne, to jest odroczone straty są większe niż natychmiastowe zyski. Ale pojawia się też w sytuacji, gdy zrobienie czegoś naraża nas na negatywne konsekwencje, ale jednocześnie zapewnia dużą odroczoną gratyfikacje ”. (T.Tyszka, Psychologia ekonomiczna)

J. Ester- norweski filozof zaproponował nową interdyscyplinarną dziedzinę badań -teorie ograniczeń, która głosi w odróżnieniu od tego o czym mowa w postulacie zachłanności, że paradoksalnie czasem „mniej oznacza więcej”(heurystyka rozpoznania- mniej wiedzy daje możliwość wykorzystania tego, co znane).

J. Ester podał rozbudowaną klasyfikacje dobrowolnych zniewoleń, w zależności od tego przed czym mają chronić i jakie metody proponują. Metody zniewolenia:

1. Ograniczenie możliwości wyboru

2. Nałożenie dodatkowych kosztów na zmianę preferencji

3. Wprowadzenie opóźnień

4. Ograniczenie dopływu informacji

5. Wzbudzenie emocji

6. Wprowadzenie nagród

Racjonalność a emocje

Większość ludzi uznaje, że działanie pod wpływem emocji jest nieracjonalne, prowadzi do błędów („emocje przysłoniły mu rozum” itp. powiedzenia) obecnie dostrzega się bardziej złożoną i często pozytywną rolę emocji w podejmowaniu decyzji.

Emocje mogą wpływać na ludzi bezpośrednio, dostarczając użyteczności (np. odczuwanie zakochania) lub poprzez oddziaływanie na proces decyzyjny (np. decyzja o zawarciu małżeństwa podejmowana pod wpływem zakochania).

Negatywny wpływ emocji na proces decyzyjny może być rozpatrywany w odniesieniu do zniekształcenia przetwarzania informacji, prowadzącego do wyrobienia błędnych poglądów. Złudzeniem mogącym powstać pod wpływem namiętności jest nadmierna pewność siebie, nielicząca się z prawdziwym obrazem rzeczywistości.

Racjonalność a emocje- w sprawach miłości zdecydowanie emocje.

WYKŁAD 3

29.02.2012

Dr Robert Cialdini- psycholog społeczny. Pracuje m.in. na wydziale Psychologii Uniwersytetu Stanowego w Arizonie. Rozległa wiedza z zakresu psychologii oraz ponad 30 lat badań tego zagadnienia przyniosły mu międzynarodową sławę eksperta z zakresu technik perswazji, zasad współpracy oraz narzędzi negocjacji.

http://www.youtube.com/watch?v=c5bI4cKB2Ig

http://www.effatha.org.pl/sekty/psychomanipulacja/cialdini.htm

6 zasad wywierania wpływu:

• reguła wzajemności

• reguła konsekwencji

• społeczny dowód słuszności

• reguła lubienia

• reguła autorytetu (nabieramy się na pozory)

• reguła niedostępności

1. Reguła wzajemności

   1. Ludzie chcą odwdzięczać się w taki sposób w jaki są traktowani

   2. Jesteśmy wychowani w ten sposób, że wpaja się nam zasadę wzajemności

   3. Otrzymane dobro wywołuje poczucie wewnętrznego dyskomfortu - ludzi którzy biorą, a nie dają nic z w zamian spostrzegamy jako naciągaczy, wyzyskiwaczy itd.

Reguła wzajemności –obrona:

Obrona przed technikami manipulacyjnymi zbudowanymi na podstawie tej reguły: trafne odróżnienie rzeczywistych przysług od manipulacji, jakim inni chcą nas poddać. Jeżeli czyjaś przysługa zostanie przez nas przedefiniowana jako próba manipulacji, fakt, że nam ją wyświadczono przestaje nas obligować od odwzajemniania się.

1. Społeczny dowód słuszności- zasada konsensusu

   1. Bazuje na idei, że o tym, co jest działaniem odpowiednim w określonej sytuacji, decyduje się na podstawie reakcji i zachowania innych, podobnych do nas ludzi (zakupy, podróże, pomaganie innym na ulicy itp.)

Reguła społecznego dowodu słuszności- obrona

Obrona przed technikami manipulacyjnymi zbudowanymi na podstawie tej reguły: wrażliwość na sfałszowane dowody postępowania innych oraz uświadamiania sobie, że postępowanie podobnych do nas ludzi nie może stanowić jedynej podstawy naszych własnych decyzji.

1. Reguła autorytetu-

   1. Ludzie wolą kierować się wskazówkami prawdziwych autorytetów, ekspertów w danej dziedzinie osób z doświadczeniem

   2. Badania wskazują, że istnieje typ autorytetu, który ma największy wpływ na ludzi- skuteczny praktyk wpływu posiadający dwie cechy: wiedzę i biegłość w danej dziedzinie oraz wiarygodność*

Strategia: na początku wspominamy o mało istotnej wadzie, później o najlepszej cesze (np. produktu- nadawca staje w dobrym świetle, uczciwie mówi o wadach i zaletach). Przykład L’oreal: ”kosztowny luksus, na który możesz sobie pozwolić: bo jesteś tego warta”

Autorytet –uleganie symbolom:

1. Tytuły naukowe i stanowiska- osobom wyżej stojącym w hierarchii przypisujemy wyższy wzrost

2. Ubranie- wystarczy, że wygląd zewnętrzny będzie kojarzony z autorytetem np. kitel

3. Samochody- inaczej traktujemy na drodze kierowców w limuzynach, niż w starszych tańszych autach

Obrona przed technikami manipulacyjnymi zbudowanymi na podstawie tej reguły:

należy odpowiedzieć na 2 pytania:

1.”czy ten autorytet jest rzeczywistym ekspertem”

2.”jak dalece można mu zaufać w tej sytuacji”

4. Zaangażowanie i konsekwencja

a. sposobem na znaczne zwiększenie szansy pozytywnej odpowiedzi w reakcji na prośbę/propozycje jest przekonanie do działania- zajęcie stanowiska nazywane zaangażowaniem

b. zaangażowanie, którego konsekwencje sięgają przyszłości i wywołują chęć spójności, jest:

1) aktywne

2) publiczne

3) dobrowolne

WYKŁAD 4

14.03.2012

Zaangażowanie i konsekwencja – obrona

Sygnały z żołądka – ostrzegają, że przymuszeni jesteśmy by w imię konsekwencji zrobić coś, czego wcale nie chcemy (najlepiej wtedy wyjaśnić usiłującej na nas wpłynąć osobie, że niemądrze byłoby w imię mechanicznej konsekwencji działać na własną szkodę).

Sygnały płynące z duszy – gdy nie mamy pewności, że nasze początkowe zaangażowanie jest słuszne należy sobie zadać pytanie „czy wiedząc wszystko to co wiem teraz, jeszcze raz podjąłbym taką samą decyzję?”

Niedostępność

• Ludzie pragną rzeczy rzadkich

• Bardziej stymulująca do działania jest sytuacja, w której stajemy w obliczu straty, niż wtedy, gdy mamy okazję coś zyskać.

• Trudno osiągalne rzeczy są cenniejsze, nieosiągalność wywołuje u nas opór (opór psychologiczny czyli reaktancja) przejawiający się nasilającym pragnieniem posiadania tego, co niedostępne.

Niedostępność – obrona

• Obrona przed technikami manipulacyjnymi zbudowanymi na podstawie tej reguły: obrona powinna polegać na wykorzystaniu fali przypływu własnych emocji, jakimi reagujemy na niedostępność. Fala ta powinna stać się dla nas sygnałem, iż trzeba nieco ochłonąć i odpowiedzieć sobie na pytanie, po co naprawdę chcemy mieć owo trudno dostępne dobro.

Lubienie i sympatia

• Wolimy odpowiedzieć „tak” komuś kogo lubimy, kogo znamy

• 3 przyczyny pojawienia się silnych emocji przekładających się na lubienie lub nielubienie:

• Podobieństwo

• Komplementy (uwaga: nawet te nieprawdziwe)

• Kooperacja (współpraca – osiągnięcie wspólnego celu)

• Obrona przed technikami manipulacyjnymi zbudowanymi na podstawie tej reguły: należy nauczyć się rozróżniać nasze uczucie sympatii od nagłego uczucia przypływu sympatii. Kiedy to odkryjemy należy chwilowo zawiesić kontakty z tą osobą i rozdzielić w naszym umyśle uczucia żywione wobec tej osoby, od uczuć jakie wzbudza w nas jej propozycja. Następnie podjąć decyzję w oparciu o te drugie uczucia.

Manipulacja i wpływ społeczny

Manipulację należy odróżniać od wpływu społecznego. Wpływ społeczny rozumie się jako oddziaływanie jednostki lub grupy osób, które ma doprowadzić do zmian w zachowaniach, doświadczeniach i emocjach innych ludzi

Wpływ może mieć zarówno wydźwięk pozytywny, jak i negatywny.

Manipulacja to planowe i intencjonalne działanie, podczas którego wykorzystuje się wiedzę o mechanizmach wpływu społecznego dla odniesienia korzyści osobistych, ekonomicznych czy politycznych.

Często spotykamy określenia typu: pranie mózgu, propaganda, indoktrynacja, kontrola umysłu, perswazja.

Techniki wpływu mogące służyć manipulacji

- „stopa w drzwiach” (ang. foot in the door) – polega na tym, że najpierw namawia się osobę do spełnienia małej prośby. Uzyskanie zgody na spełnienie małej prośby zwiększa szanse, że zostanie spełniona także późniejsza, duża prośba. Człowiek, który bez żadnej presji z zewnątrz spełnia jakieś łatwe do wykonania polecenie, dąży do uzasadnienia swego zachowania.

- „drzwiami w twarz” (ang. the door in the face) - polega na wysuwaniu najpierw bardzo dużej prośby, a po niej docelowej małej, na której zależy manipulatorowi. Skuteczność tej techniki wynika z reguły wzajemności (ustępstwo za ustępstwo) oraz regulacyjnego wpływu negatywnych emocji (poczucie winy), których źródłem jest odmowa spełnienia pierwszej zbyt wygórowanej prośby.

- „huśtawka emocjonalna” (ang. fear-then-relief) – istotą tej metody jest zwrócenie się z prośbą zaraz po redukcji wcześniej wzbudzonego lęku. To nie sam lęk ani zagrożenie niebezpieczeństwem czynią ludzi uległymi wobec sugestii. Najbardziej ulega się prośbom, gdy lęk mija, co ma miejsce np. podczas przesłuchań śledczych, gdzie „złego policjanta” zastępuje „dobry policjant”. Pojawia się ulga i przesłuchiwany zaczyna odpowiadać na wszystkie zadane pytania.

- „niska piłka” (ang. low ball) – początkowa propozycja, na którą zgadza się osoba, jest jedynie częścią rzeczywistej propozycji. Reszta zostaje ujawniona dopiero po uzyskaniu zgody od osoby. Psychologiczny mechanizm leżący u podstaw skuteczności „niskiej piłki” określany jest jako „poczucie zobowiązania”.

WYKŁAD 5

21.03.2012

Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. Zniekształcenia w ocenianiu

I Trzymanie się środka skali (tendencja centralna)

Błąd związany ze stosowaniem skali ocen, np. szkolnych, polegający na niewykorzystywaniu krańcowych ocen na skali, a przesuwaniu wszystkich ocen w kierunku środka. Tendencja centralna wiąże się z ostrożnością oceniającego i chęcią zabezpieczenia przed popełnieniem zbytniego błędu.

II Efekt kontrastu – Złudzenie Ebbinghausa

Złudzenie Ebbinghausa –jeśli figurę o danej wielkości otoczyć takimi samymi figurami raz większymi raz mniejszymi to w pierwszym wypadku wydaje się ona mniejsza, a w drugim większa. Złudzenie Ebbinghausa zachodzi tylko, gdy figura jest otoczona takimi samymi figurami. Np. dziennikarz sportowy na tle koszykarzy, dżokejów, koni; Badania Feldmana dotyczące szacunkowych cen samochodów przypisywanych przez konsumentów: samochody wypadają lepiej na tle gorszych aut. Uroda żony oceniana była jako niższa na tle wcześniej oglądanych zdjęć modelek.

III Efekt pierwszeństwa i świeżości

Efekt pierwszeństwa – przecenianie pierwszych informacji (pierwszego wrażenia). W kontekście szkolnych sytuacji oznacza to, że surowiej oceniane są błędy, kiedy występują na początku a nie na końcu wypracowania (badanie Caverniego).
Efekt świeżości – przecenianie ostatnich danych i końcowego fragmentu informacji. Efekt ten zauważa się rzadziej niż efekt pierwszeństwa jednak bywa on zauważany, gdy dla oceny jest istotna pamięć, zapamiętywanie informacji, np. w reklamie.

IV Efekt aureoli – przenoszenie ocen z jednych zadań na inne

Jedno z typowych zniekształceń dokonywanych przy ocenianiu polegające na przenoszeniu ocen z jednych cech czy aspektów na inne.

Jeśli jakaś jedna cecha ocenianej osoby została oceniona pozytywnie, to mamy skłonność do przypisywania tej osobie również innych pozytywnych cech.

Przykłady:

• Nazwisko autora wpływa na ocenę jego wytworu.

• Opinia dobrego lub złego ucznia wpływa na kolejne oceny szkolne.

• Miejsce wykonania wpływa na ocenę wytworu – nazwa instytucji (miejsca) skąd pochodzi wytwór wpływa na jego ocenę.

V Oceny i uczucia

• Uczucia i nastrój mocno wpływają na ocenę nas samych, innych osób i zdarzeń.

• Swarz i Clore (1983) – badani poproszeni o ocenę własnej satysfakcji z życia oceniali ją wyżej w dni pogodne aniżeli w dni deszczowe.

• Wzbudzenie pozytywnego nastroju powoduje, że ludzie oceniają innych bardziej pozytywnie niż wówczas gdy znajdują się w nastroju negatywnym lub neutralnym.

• Emocjonalny związek ze spostrzeganą osobą zmniejsza trafność i rzetelność oceny tej osoby – trudno być bezstronnym sędzią we własnej sprawie.

VI Społeczny kontekst oceniania – konformizm

Efekt Ascha – zjawisko będące przykładem wpływu jednomyślnej większości na oceny jednostek, nawet w sytuacjach jednoznacznych; klasyczna ilustracja konformizmu opracowana przez Solomona Ascha

Konformizm – skłonność ludzi do przejmowania zachowań, postaw i wartości innych członków grupy odniesienia.

• Konformizm redukowany jest przez jakiekolwiek naruszenie jednomyślności.

• Konformizm jest tym większy im trudniej wymierne są oceniane wielkości, np. dzieła sztuki, osobowość, wartość filmu, itp.

• Im bardziej grupa jest znacząca dla nas (emocjonalnie, z uwagi na bycie autorytetem) tym łatwiej popadamy w konformizm.

Unikanie nacisku społecznego

• Warunkiem sprzyjającym bezstronnemu ocenianiu jest zapewnienie oceniającemu bezpieczeństwa (w pierwszej kolejności fizycznego), np. świadek identyfikujący przestępcę za jednostronną szybą

• Uwolnienie oceniającego od opinii i nacisków innych dokonuje się przez zapewnienie anonimowości, np. konformizm badanych wg schematu Ascha zmniejszał się w sytuacji ocen anonimowych

Myślenie grupowe – symptomy

• Złudzenia bezpieczeństwa – grupa akceptuje ryzykowne działania przy całkowitym zaniechaniu troski o możliwe negatywne skutki działań

• Błędna stereotypizacja ludzi spoza grupy – jednostronne ocenianie przeciwnika, osób spoza grupy („słaby i głupi” więc łatwo da się wyprowadzić w pole)

• Samocenzurowanie się członków grupy – unikanie wypowiadania opinii niezgodnych z większością (ze strachu przez ośmieszeniem, aby nie marnować cennego czasu)

• Złudzenie jednomyślności – przeświadczenie, że daną opinię/ocenę podziela nie tylko większość a wszyscy członkowie grupy

• Bezpośrednia presja członków grupy wyrażających opinię niezgodną z większością (przywołanie do porządku myślących inaczej)

Myślenie grupowe – okoliczności sprzyjające

• Spoistość grupy – zjawisko myślenia grupowego powstaje w grupach, w których członkowie znają się, szanują, lubią i chcą zachować harmonię

• Izolacja grupy – podejmowanie decyzji w tajemnicy i izolacji od świata zewnętrznego pozbawia grupę możliwości przedyskutowania opinii z innymi

• Silny stres – gdy podejmowana decyzja jest dużej wagi, jest złożona, gdy grupa posiada krótki czas na podjęcie decyzji

• Silne dyrektywne kierownictwo – charyzmatyczny, silny przywódca wyraźnie i stanowczo określający preferowane przez siebie rozwiązanie

Myślenie grupowe – obrona

• Zachęcanie członków grupy do kwestionowania i krytyki dominującej w grupie opinii (również opinii przywódcy), krytyka i niezgadzanie się w obrębie własnej grupy nie jest jednak popularne (ustalenie kolejności zabierania głosu)

• Tworzenie konkurencyjnych grup w celu rozwiązanie tego samego problemu

• Zapraszanie do grupy ekspertów z zewnątrz (pożądane są osoby z innym doświadczeniem, z inną specjalnością)

• Tworzenie różnorodnej grupy składającej się z różnych osobowości, charakterów, itd.

WYKŁAD 6

04.04.2012

Psychologia pieniądza

• Specyfika dzisiejszego pieniądza – poza charakterem ekonomicznym i świeckim może mieć charakter sakralny np. otrzymane dobra, podarunki mają wartość nieprzekładalną na pieniądze

• Sam pieniądz również może mieć charakter sakralny np. otrzymany spadek, prezent ślubny na określony cel

• „Grosz zarobiony-błogosławiony, grosz wygrany od szatana dany”

• Niejednakowe traktowanie i wydawanie pieniędzy z różnych źródeł – ludzie rozróżniają „dobre”(praca) i „złe”(hazard) źródła pochodzenia pieniądza

• Pieniądze wygrane jest nam łatwiej wydawać niż te zarobione.

• Belk i Wallendorf (1990) zwrócili uwagę na to, że przy zawodach z misją (np. lekarz, ksiądz) pieniądze traktowane są jako coś drugorzędnego

• Pieniądza nie traktujemy uniwersalnie – inne podejście do możliwości przywłaszczenia cudzych pieniędzy niż do np.. nielegalnego zakupu oprogramowania, muzyki itp.

• Łagodność oceny (moralnej i prawnej) kradzieży rzeczy w porównaniu z kradzieżą pieniędzy – wg Simmela (1997) wiąże się to z tym, że przedmioty służą bezpośredniemu zaspokojeniu określonej potrzeby, która może wywierać silną presję na człowieka.

• Kradzież pieniędzy trudniej jest usprawiedliwić wpływem silnej presji zaspokojenia potrzeby (związek jest bardziej odległy).

• Brak jednolitej teorii wyjaśniającej zachowania człowieka pozostające pod wpływem pieniądza

• Według teorii uczenia się pieniądz można interpretować jako zgeneralizowane wzmocnienie warunkowe, powiązane z różnymi dobrami konsumpcyjnymi

• B.F. Skinner – eksperyment dowodzący, że jeżeli zostanie wykonana pewna reakcja sprawcza i następuje po niej bodziec wzmacniający (nagroda), to wzrasta prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia tej reakcji

• Ludzie uczą się tego jakie zachowania przynoszą im zysk, a jakie niepożądany efekt w postaci straty (np. nierozważne używanie kart)

• Badania amerykańskie wykazały, że bodźce finansowe miały większy wpływ na wydajność pracy aniżeli jakiekolwiek inne czynniki (np. szkolenia, zmiana stylu pracy)

• Bodźce związane z płacą obniżają absencję i fluktuację kadr

• Pieniądze nie są jedynym czynnikiem motywującym do pracy – istnieją zajęcia, które same w sobie przynoszą satysfakcję wykonawcom.

Ekonomia żetonowa

• Ekonomia żetonowa – wykorzystywanie zasad uczenia się sprawczego i tzw. behawioralnych technik zmiany polegających na:

1. Określeniu pożądanego zachowania

2. Pomiarze wyjściowego poziomu wykonywania zachowania

3. Dobrze i konsekwentnym stosowaniu wzmocnień tego pożądanego zachowania

4. Pomiarze uzyskanej poprawy poziomu wykonania

• Pierwsze próby zastosowania ekonomii żetonowej miały miejsce w szpitalach psychiatrycznych i w szkołach specjalnych

• Cel: modyfikacja zaburzonych zachowań poprzez wzmacnianie pożądanych zachowań za pomocą żetonów, za które osoba mogła nabywać różne dobra (smakołyki, wolny czas itp.)

• Efekt: ogromna skuteczność techniki – pacjenci schizofreniczni, niebędący wcześniej w stanie zadbać o siebie, po wprowadzeniu zasad ekonomii żetonowej szybko uczyli się zachowań porządkowych, a uczniowie zachowań społecznie akceptowalnych

• Metalowe lub plastikowe żetony stanowiły analogię do pieniędzy i wywoływały te same zjawiska jakie towarzyszą używaniu pieniędzy (np. wymiana, oszczędzanie, kradzieże)

Dawniej w Polsce atrakcyjne produkty można było nabywać jedynie za dolary – dolar spostrzegano, jako „walutę lepszą”. Wydanie dolara było trudniejsze dla wielu ludzi aniżeli wydanie równoważnej sumy w złotówkach. Emocjonalne przywiązanie do dolara obowiązuje wśród niektórych do dziś.

Kwestionariusze do pomiaru postaw wobec pieniądza:

1. Skala postaw wobec pieniądza (MAS) Yamauchi; Templer (1982) – wyodrębnia pięć wymiarów określających stosunek człowieka do pieniądza

2. Skala etyki pieniądza (MES) Tang (1992) – wyodrębnia sześć wymiarów określających stosunek człowieka do pieniądza

• Pieniądze mogą być przyczyną niepokoju, lęku, konfliktów – przy dużym nasileniu tych skłonności zachowanie człowieka może przybierać formę patologiczną

• Zapewnianie sobie bezpieczeństwa przez zdobywanie pieniędzy może doprowadzić do uporczywego oszczędzania, polowania na „okazje” cenowe, niekończącego gromadzenia dóbr materialnych.

• Pieniądze mogą być wiązane z poczuciem siły, co wywołuje chęć manipulowania innymi (mam pieniądze = mam siłę i władzę)

• Pieniądze jako substytut miłości – przekonanie o tym, że pieniądze mogą służyć temu aby kupić lub sprzedać uczucia innego człowieka (szacunek, akceptacja). Może wiązać się to z relacjami jakie człowiek miał ze swoimi rodzicami (ofiarowanie pieniędzy w zamian za miłość dziecka).

WYKŁAD 7

11.04.2012

Zakupoholizm

• Kupowanie kompulsywne, impulsywne, nadmierne, dysfunkcje, shopoholizm, kupnoholizm, zakupomania, uzależnienie od kupowania

• Brak spójnej definicji; najczęściej oznacza chroniczne, powtarzające się zakupy, które stają się podstawową reakcją na negatywne wydarzenia i uczucia jednostki (O’Guinn, Faber, 1989)

Typy zakupoholików

McElroy i współpracownicy (1994) wyróżniają kilka grup zakupoholików:

• Osoby, które na wyprzedażach, przecenach, okazyjnych aukcjach internetowych, nie są zainteresowane dalszym losem zakupionych produktów, ważny jest sam zakup, kupowanie podnosi poczucie własnej wartości, daje poczucie „wyjątkowości” i dumny („złapałem okazję”)

• Zakupoholik - kolekcjoner, zainteresowany kupowaniem tylko wybranych produktów. W odniesieniu do nich jest niezwykle kompetentny, co sprzyja poczuciu własnej wartości. Kobiety zwykle kolekcjonują ubrania, biżuterię, kosmetyki, z kolei mężczyźni jawią się jako eksperci od sprzętu muzycznego, telefonów komórkowych czy innych gadżetów.

• Innowatorzy – osoby ogólnie goniące za nowinkami, zakupujące przede wszystkim nowe, modne i będące „na topie” produkty.

• „window shopping” – zakupoholizm może się także wiązać z samym oglądaniem różnego rodzaju dóbr, dotyczy osób, których nie stać na rzeczywiste zakupy i które zaspokajają potrzebę kupowania poprzez oglądanie produktów i przebywanie w ich obecności.

Granica między normą a patologią

Kupowanie kompulsywne, do tej pory nie znalazło się jako oddzielna jednostka w klasyfikacji DSM-IV ani ICD-10. Traktowane jest w kategoriach zaburzeń psychicznych. W 2001 roku zostało włączone do zaburzeń kontroli impulsów niezidentyfikowanych inaczej (Impuls Control Disorders Not Otherwise Specified).

McElroy wraz ze współpracownikami [McElroy i in. 1994] zdefiniowała kompulsywne kupowanie jako poczucie silnego przymusu kupowania, połączone z całkowitą lub częściową utratą kontroli, powodujące wiele szkód, m.in. cierpienie, silne poczucie winy, kłopoty finansowe i społeczne

Trzy kryteria mogące świadczyć o występowaniu kompulsywnego kupowania (na podstawie DSM-IV)

1. Niepokój, impuls lub zachowanie polegające na kupowaniu ma charakter nieprzystosowania, o czym może świadczyć częsty niepokój związany z kupowaniem…

2. Niepokój, impuls lub akt kupowania powodują znaczny stres, stratę czasu, wpływają w znaczny sposób na funkcjonowanie społeczne i zawodowe lub są przyczyną wielu problemów finansowych

3. Kompulsywne kupowanie nie występuje wyłącznie w okresach manii lub hipomanii

Kryteria wskazujące na uzależnienie od zakupów – przynajmniej trzy spośród poniższych (Woronowicz; 2009)

• Silna potrzeba lub poczucie przymusu dokonywania zakupów

• Subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z zakupami, tj. upośledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od zakupów oraz nad długością i częstotliwością poświęcania czasu na dokonywanie zakupów

• Występowanie, przy próbach ograniczenia możliwości dokonywania zakupów, niepokoju, rozdrażnienie czy gorszego samopoczucia oraz występowania tych stanów z chwilą pojawienia się możliwości ich realizowania

• Spędzania coraz większej ilości czasu na zakupach w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w znacznie krótszym czasie

• Postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań rzecz dokonywania zakupów i zdobywania na nich środków finansowych

• Kontynuowanie zakupów pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek z ich dokonywaniem

Skala zjawiska

• USA (grupa badanych na 2,5 tys. osób) – 6% badanych kobiet i 5,8% mężczyzn przyznało się do zakupoholizmu/inne badania – 10% społeczeństwa

• Wielka Brytania – 15% mieszkańców przyznaje się do uzależnienia

• Włochy – 1-8%

• Polska – trudno oszacować liczbę, dane statystyczne sugerują, że jest ok. 2-5% populacji

Czynniki sprzyjające

Czynniki środowiskowe (społeczne):

• Im wyższy status tym większa skłonność

• Inne badania wskazują na brak powyższej zależności (często są to osoby o średnich dochodach)

• Presja grupy odniesienia – zwłaszcza wśród młodych osób (osłabienie więzi rodzinnych)

• Wcześniejsze ubóstwo („może zabraknie”)

• Postrzeganie pieniędzy jako wyznacznika prestiżu

• Wykorzystywanie kart kredytowych, sprzedaży ratalnej, dostęp do zakupów internetowych

• Sposób zachowania przyjęty od rodziców (nadmierne oszczędzanie, nieracjonalne wydawanie pieniędzy, nagradzanie zachowań dzieci za pomocą pieniędzy, przemoc psychiczna)

Czynniki podmiotowe:

• Płeć – kompulsywny konsument to najczęściej kobieta (model socjalizacji, według którego to kobiety najczęściej zajmują się zakupami)

• Wiek – osoby młodsze bardziej skłonne do utraty kontroli nad zakupami

• Czynniki neurobiologiczne związane z genetyką i dziedzicznością (posiadanie krewnych z podobnymi zaburzeniami), częściej występują u takich osób zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia łaknienia, uzależnienia od alkoholu i innych środków). Wspólnym elementem tych zaburzeń jest deficyt serotoniny

• Cechy charakteryzujące zakupoholika to: zależność od innych, kompulsywność, skłonności do fantazjowania, lęk i depresja, stosowanie ucieczkowych strategii radzenia sobie ze stresem, brak kontroli impulsów, niskie poczucie własnej wartości, poszukiwanie akceptacji u innych, tendencje materialistyczne, poszukiwanie doznań

WYKŁAD 8

18.04.2012

Hazard patologiczny
„Siłą napędową patologicznego hazardu jest potrzeba przeżywania silnego napięcia, jakie pojawia się podczas gry. Wygrana zwiększa poczucie mocy i popycha do dalszej gry. Przegrana powoduje spadek szacunku do siebie i zmniejszenie poczucia kontroli oraz niejednokrotnie żądze odzyskania straty a te z kolei stymulują do poszukiwania komfortu psychicznego w kolejnych grach.” (Woronowicz, 2011)

Klasyfikacje hazardu

• Hazard rekreacyjny (rozrywka, forma spędzania wolnego czasu)

• Hazard problemowy (pojawiają się już pierwsze negatywne konsekwencje grania)

• Hazard patologiczny (uzależnienie z wszelkimi jego konsekwencjami)

Cztery fazy rozwoju uzależnienia od hazardu

• Faza zwycięstw – granie okazjonalne, fantazjowanie na temat wielkich wygranych, duże wygrane powodujące coraz silniejsze pobudzenie, coraz częstsze zakłady, coraz wyższe stawki; człowiek zaczyna wierzyć w to, że będzie zawsze wygrywać a w przypadku osiągnięcia „wielkiej wygranej” dąży do jej powtórzenia, coraz częściej ryzykując coraz to większe kwoty; ta faza może trwać 3-5 lat

• Faza strat – stawiając na wysokie zakłady naraża się na wysokie straty; wysokie pożyczki i próby odgrywania się, w przypadkach powodzenia wygrane idą na spłaty długów, hazardzista gra kosztem pracy i domu, kłamie i zaczyna ukrywać swoje uzależnienie, unika wierzycieli i cały czas wierzy, że wkrótce nastąpi kolejna „wielka wygrana”

• Faza desperacji – separacja od rodziny i przyjaciół; utrata pracy i narastające długi powodują panikę; presja wierzycieli popycha często ku przestępstwom; te obciążenia prowadzą z kolei do psychicznego wyczerpania, pojawiają się wyrzuty sumienia, poczucie winy, bezradność i depresja

• Faza utraty nadziei – rozwód; poczucie beznadziejności, myśli i/lub próby samobójcze; zostają wówczas 4 wyjścia: ucieczka w uzależnienie od alkoholu lub leków, więzienie, śmierć (samobójstwo lub z ręki wierzycieli) albo zwrócenie się o pomoc

Można dołączyć fazę zdrowienia (odbudowy) o ile osoba uzależniona podejmie terapię lub rozpocznie realizację programu 12 kroków Anonimowych Hazardzistów. Faza pierwsza może być poprzedzona okresem zainteresowania różnymi formami gier, co może rozpocząć się jeszcze w okresie dzieciństwa lub bycia nastolatkiem a okres ten może trwać 10 i więcej lat (faza 0)

6 typów graczy wg Cruster

• Profesjonaliści (zarabiający na grze, np. na giełdzie)

• Antyspołeczni (grający nieuczciwie, np. znaczonymi kartami)

• Rekreacyjni (sporadycznie i tylko dla relaksu)

• Rekreacyjni z problemami (główne źródło relaksu i rozrywki)

• „Ucieczkowi” (ucieczka od napięcia, nudy, samotności, itp.)

• Uzależnieni (z objawami patologicznego hazardu)

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne uznało w 1980 roku hazard za chorobę, a w swojej klasyfikacji (DSM IV) umieszcza patologiczny hazard w grupie zaburzeń impulsów. Kryterium rozpoznania patologicznego hazardu jest stwierdzenie co najmniej pięciu z zamieszczonych zachowań.

http://www.swiatproblemow.pl/2011_07_3.html (przeczytać na egzamin)

WYKŁAD 9

25.04.2012

Oszczędzanie, zadłużanie się i płacenie podatków

Oszczędzanie
„Oszczędności gospodarstw domowych to ta część dochodu, która nie zostaje wydana na konsumpcję. A zatem każda kwota pieniędzy, która została przez człowieka zdobyta (zarobiona, wygrana w kasynie, otrzymana w prezencie itd.) i nie została przeznaczona na zakup różnych dóbr lub spożytkowana na płatności, może być rozpatrywana jako oszczędność”

(Paul Samuelson i William Nordhaus, 2008)

Nieracjonalne podejmowanie decyzji o skutkach rozłożonych w czasie

Ludzie ujawniają bardzo silną impulsywność i dokonują wyborów przy bardzo wysokich stopach dyskontowych, co oznacza, że są w stanie odraczać konsumpcję tylko wtedy, gdy suma wypłacana w przyszłości znacznie przekracza sumę, która może być otrzymana od razu.

Samokontrola

Zarówno dorośli jak i dzieci ujawniają problemy z odraczaniem gratyfikacji, co przyczynia się do nadmiernej impulsywności i kłopotów z oszczędzaniem.

Badanie przeprowadzone przez Roya Baumeistera wskazują, że samokontrola może się stopniowo wyczerpywać, co oznacza, że w nowych sytuacjach może jej zabraknąć.

Motywy oszczędzania (J. Maynard Keynes)

• Motyw zapobiegliwości (ostrożności) - oszczędności stanowią rezerwę finansową na wypadek nieoczekiwanych wydatków

• Motyw przezorności – oszczędności są podstawą oczekiwanej przyszłej relacji między dochodem a potrzebami

• Motyw wykorzystania stopy procentowej – oszczędzanie pieniędzy umożliwia doświadczanie przyjemności zarobionych odsetek

• Motyw powiększania dobrobytu – oszczędzanie umożliwia powiększenie z czasem swoich zasobów finansowych

• Motyw niezależności – oszczędzanie powoduje gromadzenie kapitału, który daje coraz większą niezależność i poszerza zakres działań, jakie można podejmować

• Motyw przedsiębiorczości – oszczędności umożliwiają zgromadzenie kapitału potrzebnego do stworzenia własnego biznesu lub środków potrzebnych do inwestowania

• Motyw spadku – oszczędności mogą być pozostawione w testamencie przyszłym pokoleniom (np. dzieciom lub wnukom)

• Motyw skąpstwa – oszczędności umożliwiają cieszenie się z posiadanej gotówki

Motywy oszczędzania Polaków

1. Na „czarną godzinę”, na wszelki wypadek

2. Na przyszłość dla dzieci

3. Na cele edukacyjne

4. Na kupno nieruchomości

5. Na emeryturę

6. Na kupno dóbr trwałego użytku

Zadłużanie się

Zaciąganie długów można rozpatrywać jako „przyspieszenie gratyfikacji i podjęcie decyzji o natychmiastowej konsumpcji”.

(T. Zaleśkiewicz)

Według A. Furnham i M. Argyle zadłużanie się należy interpretować jako „niedobrowolną niezdolność do dokonywania płatności, co do których oczekuje się natychmiastowej spłaty”.

Czynniki związane z zadłużaniem się (S. Lea, P. Webley, C. Walker; 1995)

• Społeczna akceptacja długu – od momentu zaakceptowania zaciągania kredytów, osłabł poziom potępienia dla zadłużania się, a nawet przeobraziło się w zachętę do zaciągania pożyczek

• Socjalizacja ekonomiczna – rodziny, w których zaciągane są długi, utrwalają takie postępowanie

• Porównanie społeczne – niektórzy porównują swój status materialny z niewłaściwymi, znacznie bogatszymi grupami odniesienia, co sprzyja zadłużeniu

• Style zarządzania pieniędzmi – niska zdolność do kontrolowania finansów osobistych

• Zachowania konsumenckie – niewłaściwe nawyki zakupowe, przekonanie, że drogie towary są niezbędne do życia

• Horyzont czasowy – przyjmowanie mało realistycznych horyzontów czasowych, co prowadzi do niewłaściwej interpretacji procesu spłacania zadłużenia

• Postawy wobec zadłużania się – przyjmowania neutralnej a nawet pozytywnej postawy wobec długu co prowadzić może do nadmiernego zadłużenia

• Fatalizm – w stan zadłużenia częściej popadają osoby, które cechują się zewnętrznym umiejscowieniem kontroli, przypisują one przyczyny sukcesów i porażek czynnikom niezależnym od ich własnej aktywności

Wykład 10/11

09.05.2012r.

Opinie Polaków na temat zadłużania się

Zachowania respondentów w reakcji na kontakt ze strony firmy windykacyjnej – tylko 15% dąży do tego, aby uzyskać od windykatora informacje na temat tego, jak skutecznie walczyć z długami.

Subiektywne koncepcje podatków

Struktura społecznej reprezentacji podatków (E. Kirchler) w zależności od zawodu:

• Przedsiębiorcy – negatywne spostrzeganie podatków, kojarzone z karą, ograniczeniami, zniechęceniem do pracy, brakiem jasności i skomplikowaniem biurokratycznym

• Robotnicy – ambiwalencja, z jednej strony krytyka władzy za nakładanie podatków, z drugiej dostrzeganie tego, że finansowane są inwestycje dobra publicznego

• Pracownicy umysłowi – podatki jako zło konieczne, dostrzeganie pozytywnych aspektów, tj. bezpieczeństwa publicznego

• Urzędnicy – najwięcej pozytywnych skojarzeń „dzięki podatkom dystrybucja zasobów finansowych jest bardziej sprawiedliwa”

• Studenci – najbardziej abstrakcyjne skojarzenia, wymieniali pojęcia techniczne, nazwiska polityków, jest to prawdopodobnie wynik małego doświadczenia tej grupy w zakresie płacenia podatków

Spostrzeganie sprawiedliwości systemu podatkowego

• System liniowy (proporcjonalny) – zastosowanie jednej stawki podatkowej niezależnie od wielkości dochodów

• System progresywny – większe dochody są opodatkowane według wyższych stawek podatkowych

• System regresywny – im wyższe dochody, tym niższa stawka opodatkowania dochodów

Porównanie systemów parami:

System progresywny wydaje się ludziom najbardziej sprawiedliwy, za najmniej uczciwy uznawany jest system regresywny. Opodatkowanie liniowe wybierane jest tylko wtedy gdy alternatywą jest system regresywny.

Uchylanie się od płacenia podatków

– legalne dążenie do zapłacenia jak najmniejszego podatku

Metody unikania płacenia podatków (nienaruszające prawa)

• Poszukiwanie kosztów, których ponoszenie wynika wyłącznie z przyczyn podatkowych

• Ucieczka do „rajów podatkowych” – metoda powszechna u sportowców osiągających wysokie zarobki; nie chcąc oddawać zbyt wiele pieniędzy zamieszkują w państwach o bardzo liberalnym prawie podatkowym

Czynniki odgrywające rolę w podejmowaniu decyzji o płaceniu podatków

(Kirchler i współpracownicy)

• Wiedza o podatkach – im większa tym mniejsza skłonność do uchylania się od płacenia

• Postawy wobec podatków – negatywna wobec systemu podatkowego i pozytywna wobec oszustw podnoszą skłonność do unikania płacenia podatków

• Normy osobiste, społeczne i narodowe – im silniejsza jest norma nakłaniająca do uczciwego płacenia podatków tym rzadziej występują działania niezgodne z prawem podatkowym

• Spostrzeganie sprawiedliwości – skłonność do uczciwego rozliczania się w kwestii podatków maleje gdy ludzie przekonani są o tym, że traktuje się ich niesprawiedliwie (system jest skonstruowany w niesprawiedliwy sposób)

Socjalizacja ekonomiczna

Dzieci i pieniądze

Dzieci podobnie jak dorośli dysponują pieniędzmi, są konsumentami, oszczędzają, mają poglądy na kwestie gospodarcze.

70% rodziców daje kieszonkowe swoim dzieciom, dotyczy to dzieci w wieku od 4 do 18 lat; średnia wartość kieszonkowego w skali miesiąca wynosi 55 złotych

„Socjalizacja ekonomiczna jest pojęciem odnoszącym się do wszystkich procesów, dzięki którym dziecko zdobywa umiejętności rozumienia otaczającego je świata gospodarki. (…) Obejmuje przyswajanie przez dziecko wiedzy, pojęć, umiejętności, zachowań, opinii, postaw, wartości oraz poznawczych reprezentacji związanych ze światem gospodarki.” (Ch. Roland-Levy)

Patologie związane z niedaną socjalizacją ekonomiczną

• Nieumiejętność zarządzania swoimi dochodami (rozrzutność, zaciąganie pożyczek)

• Niechęć do oszczędzania i ubezpieczania się (nierozumienie tych działań)

• Błędy w zakresie oceny ryzyka finansowego

• Trudności w rozumieniu podstawowych praw ekonomicznych (np. mechanizmu kształtowania się cen na rynku)

• Podatność na populizm ekonomiczny (np. wiara w to, że dodrukowanie pieniądza może rozwiązać problemy gospodarcze)

Rozumienie pieniądza przez dzieci (A. Strauss) na kanwie teorii rozwojowej Jeana Piagela

• Wiek od 3 do 4 lat – potrafią odróżnić pieniądze (banknoty i monety) od innych podobnych przedmiotów ale nie potrafią rozróżnić monet między sobą )

• Wiek od 4 do 5 lat – rozumieją, że pieniądze służą do kupowania ale płacenie traktują w sposób barterowy, uważają, że za jeden produkt płaci się jedną monetę

• Wiek od 5 do 6 lat – zaczynają rozróżniać wartość monet; wiedzą, że za towar trzeba zapłacić tyle, ile wynosi jego cena; transakcję handlową traktują jako rytuał, są przekonane, że sprzedawca zawsze oddaje część pieniędzy jako resztę

• Wiek od 6 do 8 lat – coraz lepiej rozumieją podstawowe funkcje pieniądza, są świadome tego, że w sklepie można zapłacić więcej niż kosztuje towar i wówczas otrzymuje się resztę

• Wiek od 8 do 11 lat – rozumieją logikę wymiany ekonomicznej, pojmują istotę zysku (jako różnicę między ceną zakupu a ceną sprzedaży), nie rozumieją roli pośrednika w łańcuchu wymiany (tego, że ktoś zarabia, przekazując towary od producenta do sklepikarza)

Tadeusz Tyszka „Psychologia ekonomiczna”:

„Własność i posiadanie” , „Dylematy społeczne”

• Tragedia wspólnej łąki

• Dylematy ograniczonych zasobów – sytuacje, w których istnieje pula ograniczonych dóbr, z której czerpią uczestnicy sytuacji. W tej sytuacji istnieje pokusa związana np. z chęcią zaczerpnięcia jakiejś cząstki z tego wspólnego dobra. Jeśli uczestnicy za bardzo ulegną pokusie to wówczas odroczone skutki będą złe dla wszystkich. Przykład: historia z wodą z jeziora.

• Dylematy dóbr publicznych – jeśli członkowie grupy podejmą działanie, które dla każdego z członków jest doraźnie niekorzystne to w konsekwencji wszyscy będą się mieć lepiej. Do puli trzeba coś włożyć, aby później z niej korzystać. Przykład: składki członkowskie w zawiązku zawodowym