Człowiek i śmierć Aries
ANTROPOLOGIA ŚMIERCI
Źródłem dla historyka są nie tylko materialne pozostałości naukowe, wykopaliskowe, ale także teksty literackie i paraliterackie. Obraz śmierci pochodzi z wczesnego średniowiecza i trwa do XX wieku. Wyobrażenia te maja korzenie w ludowości (folklor)
Wielość powtórzeń danego motywu stanowi fakt. Literatura pokazuje stosunek człowieka do śmierci. Śmierć bohaterów książek otoczona jest cudownością, jest nadzwyczajna. Nie jest pospolita, przedłuża się, umierający ma czas na celebrowanie jej, umierający jest świadomy tego, że umiera. (Roland, Tristan). Śmierć może się objawić umierającemu, może mieć jakby materialną postać. Granica między tym co naturalne, a tym co nadnaturalne nie jest wyraźna.
Śmierć była wyczekiwana i akceptowana, była nieraz przejawem gniewu boskiego. Nagła śmierć była czymś złym, szkaradnym, budziła strach. Równie potworna jest śmierć w samotności, bez świadków. Nagła śmierć to przekleństwo. Niepochowanie w ziemi cmentarnej również jest złe.
OBRZĘDY: Ars biene moriendi - sztuka dobrego umierania. Duża rola kaznodziejów, kazania dotykające aspektów dobrego umierania. Wierszyki instruktarzowe (Roland, Mistrz Polikarp)
Umierający wydaje dyspozycje (np. wybiera miejsce pochówku). Umierający powinien leżeć na wznak, twarzą do nieba, zwrócony nogami na wschód. Umierający bardzo często ma siłę na dziwne rzeczy np. Lancelot w chwili śmierci miażdży swojego podczaszego.
Umierający przypomina sobie ludzie i rzeczy które kochał i swój życiorys. Żegna się ze światem i poleca Bogu (modlitwa, spowiedź od XIIw)
Oddanie duszy - dusza wyobrażana jako niemowle, oddawana z ostatnim tchnieniem (przez usta)
Sąd ostateczny - koniec świata. Sąd ostateczny przy indywidualnej śmierci - liczenie, ważenie dobrych i złych uczynków
Atrybuty Archanioła - waga, miecz, otacza go wizja nieba, pod nim rozciąga się piekło utożsamiane z salą tortur.
Obecnie śmierć jest wymazana z naszych zwyczajów, naszego życia. Jest tematem tabu. Staramy się nie poruszać tego tematu. Z trudem wyobrażamy sobie śmierć. Dawniej była oswojona, pomniejszona, bliska, swojska.
Oswojenie śmierci w średniowieczu przez obcowanie z nią na każdym kroku (głód, wojny, epidemie)
CMENTARZE W DOBIE ŚREDNIOWIECZA: V-IX w - cmentarze poza miastem, wartościowanie zmarłego, lęk przed ingerencją zmarłych w życie. Miasta rozrastają się, cmentarze zostają wszczepiane w tkankę miejsca (oddzielenie - ziemia cmentarna ziemią sakralną)
Gradacja przestrzeni cmentarnej - najlepsze miejsce przy kaplicy, kościele, najbliżej relikwii - świętość świętego emanuje. Zbiorowe mogiły dla biedniejszych.
Zwłoki bezczeszczone przez zwierzęta.
Kondukt pogrzebowy (X,XI wiek) - orszak, płaczki, dzieci i wdowy.
Polska - obrazy trumienne.
barok - epoka teatralizacji: personifikacja zmarłego (ubierano osoby podobne do zmarłego by towarzyszyły orszakowi, ostatecznie pozorując dźgnięcie się mieczem)
Ludwik XIV - wprowadza czerń jako kolor żałobny
Cmentarz miejscem wyjętym spod prawa - nie obowiązywało tam prawo ludzkie. Wykradanie ciał przez adeptów medycyny.
Balsamowanie zwłok - Bóg ustrzegł rozkładu ciał, różany zapach.
Huizinga Jesień średniowiecza: Wizerunek Śmierci
Trzy zasadnicze tematy interesowały ludzi:
1. Motyw pytania: gdzie teraz są wszyscy, których już nie ma na świecie ?
2. Motyw rozkładu piękności ludzkiej; przejmujący grozą
3. Motyw Tańca Śmierci – porywa ze sobą ludzi każdego wieku i stanu i Memento Mori – przypominanie wszystkim o śmierci.
Lęk przed życiem – to negacja szczęścia i piękna z tego powodu, że związane z nim są udręka i ból.
W literaturze i sztukach plastycznych ubolewa się nad minioną pięknością kobiet. Z czasem zaczęto malować ciała piękne, ale z podkreśleniem przyszłego rozkładu – ulubiony motyw toczących zgniliznę robaków.
W związku z tym, wysoką wagę przywiązywano do tego, że ciała niektórych świętych nie ulegają rozkładowi. Zaraz po śmierci malowano twarz dostojnego nieboszczyka, aby w chwili pogrzebu nie był jeszcze widoczny rozkład. Przechowywano zwłoki w niecce z wapnem.
Jeżeli jakiś jeden z dostojników zmarł poza granicami kraju, to jego ciało krojono na kawałki, a następnie tak długo gotowano, aż zostały czyste kości – zapakowane do kufra; potem uroczysty pogrzeb. Wnętrzności i całą resztę grzebano na miejscu. XII i XIII w. Od XIV w. zakazany przez papieża jako barbarzyństwo – stosowano jednak dyspensy.
Personifikowanie śmierci
Apokaliptyczny jeździec galopujący po ciałach
Magiera zlatująca w dół na skrzydłach nietoperza
Szkielet z łukiem lub kosą, czasami jadący w wozie z wołami
rozkładająca się kobieta, żeński szkielet - budzi grozę, nie odrazę.
Pięć pokus, na które jest narażony umierający:
1. Zwątpienie w wierze
2. Rozpacz z powodu grzechów
3. Przywiązanie do dóbr ziemskich
4. Rozpacz z powodu osobistych cierpień
5. Pycha z powodu własnej cnoty
Za każdym razem przybywa Anioł, by wybawić ofiarę z sideł szatańskich.
Rycerz W Średniowieczu Osowska
Źródła: pieśni z okresu XII, XIV wieku, chansons de gestes, kroniki, roczniki, powieści dworskie, ikonografia, wykopaliska, rzeźby, kodeksy rycerskie, odwołania do Antyku
rycerz (z niem.) - wojownik, który wojuje na koniu. wpływ kultur celtyckich - wojownik ważnym członkiem społeczności.
Dobrze urodzony – szlachta. Grupa hermetyczna, elitarna. Niższe warstwy mogły osiągnąć ten stan na polu bitwy.
Edukacja - charakter grupowy na dworach mecenasa. Szkoła rozwoju fizycznego, jazda konno, nauka manier, ogłady, etykiety.
3 drogi kariery - polityka, duchowieństwo, rycerstwo.
Do 7 roku u matki, potem oddawany do szkoły rycerskiej,
7-14 jest paziem, dwutorowa edukacja (sprawność, maniery)
14 - edukacja indywidualna - staje się giermkiem służąc, towarzysząc jednemu rycerzowi.
Nie każdy był pasowany na rycerza - należało posiadać własnego konia, zbroję i miecz
Pasowanie - 21 rok życia. Gest cole - pasowanie na rycerza (różne formy)
późno dochodzą elementy kościelne i duchowne (leżenie krzyżem, msza, biskup)
Akcesoria: Zbroja - 60, 80 kg. Miecz - 10, 15 kg. Koń ma swoje szczególne miejsce w życiu rycerza. Ma on własne imię, rycerz o niego dba, koń jest wierny swemu panu. Legendy głoszą o koniach z ludzkim głosem, o koniach które pomimo starości mają ogromna siłę,
Rycerz - przystojny (elementy ubioru), zbroja, kolczuga (później z tuniką), silny (musiał udźwignąć zbroję), owiany sławą, Wysoki postawny blondyn o niebieskich oczach. Jego hasło to : Bić się i kochać. Rycerz musi być zakochany. Rycerz posiada giermka.
Hojność - pokazywała, że ktoś jest dobrym gospodarzem i ma naddatki finansowe. Powinien dzielić się z wdowami i sierotami.
Lojalność wobec króla - dbać o jego dobra, honor jego żony, o jego dobre imię.O to by nie był poddany ekskomunice, czy skazany na banicję.
Pokój Boży - zawierany na okres zimy i roztopów wiosennych.
Rozejm Boży - cykle odpoczynku między walkami, od piątku do poniedziałku (racjonalność)
Turniej - uświetnienie jakiejś uroczystości, motor napędowy handlu, rozrywka
Zaplecze finansowe – ziemie, ale też pieniądze i zdobycie ręki jakiejś panny.
Miłość dworska - platoniczne, pozbawione cielesności uczucie, pochodzących minimum z tego samego stanu. Mogła to być zamężna kobieta, mąż gwarantem platoniczności.
Błędny rycerz - rycerz bez ziemii skazany na tułaczkę za sławą i zarobkiem.
Rycerz kościelny - Krzyżacy, Templariusze, Joannici.
Prawo łupu, branek.
Mało spektakularnych bitew.
Stosunek rycerza do kościoła powierzchowny.
Miecz i zbroja zapleczem finansowym. Często w zbroi były powsadzane drogocenne kamienie. Rycerz może nimi zapłacić. Chociaż jeśli przebywał w jakiejś wsi, to chłop miał obowiązek go wyżywić i przenocować. To był powód do dumy, czasami chłopi rujnowali przez to majątek.
Rozrywki rycerskie: turnieje, uczty, podróże, polowania, szkolenie sokoła.
Rycerz nie powinien korzystać z czyjejś słabości. Nie napada na nieuzbrojonego. Jeśli jego przeciwnik spada z konia, ten również z niego schodzi. Zabijanie nieuzbrojonego przynosiło hańbę. Nie wolno zabijać wroga od tyłu.
LeGoff Kultura Średniowiecznej Europy
Stosunek średniowiecza do kultury antycznej - odcięcie, bądź modyfikowanie.
VII, VIII wiek - szczyt średniowiecza
POCZUCIE NIEPEWNOŚCI- potrzeba zyskania pewności – szukanie oparcia w autorytetach z przeszłości (Pismo święte i dzieła Ojców Kościołów)
Niepewność duchowa: brak zbawienia
Materialna: obawa przed klęskami: najczęściej pożary
JEDZENIE: chłopi jedli skromnie, im wyższa warstwa tym lepsze jedzenie (wyznacznik pozycji i luksusu)
Kiepski poziom rolnictwa (nienawożenie) – później weszła trójpolówka i ziemia stała się mniej wyjałowiona. Wpływ na plony miały warunki atmosferyczne, działania wojenne, epidemie.
Zboże, pszenica, jęczmień, groch, fasola, bób, mięso (od XII wieku zaczęto stosować sól aby konserwować mięso, wyższe warstwy używały przyprawy, później suszono)
Miary: dzban, achtel, misa. Jedzenie przechowywano w spichlerzach, ale jedzenie często tam gniło, było zjadane przez gryzonie, było kradzione.
Rozwój gastronomii – mieszczaństwo XIIIw w Danii (pierwsze książki kucharskie)
OBRONA I ATAK: wojna podjazdowa, zdobywanie. Budowano fosy, mury obronne: wysokie i wąskie, stosowano strzały, kotły ze smołą, wyrzutnie, pojawiają się armaty
EPIDEMIE: fala dżumy, zatruta woda, zaraza jako kara boska, związane z pojawieniem się nowej osoby, która mogła zatruć wodę (Żydzi, innowiercy) -> pierwsze getto żydowskie powstało w Wenecji. Kordon sanitarny - wojsko kontroluje migracje ludzi.
SYMBOLE: każda rzecz miała swoje znaczenie symboliczne. Nauczanie symboli przez księży, z literatury, ikonografii, specjalne księgi wyjaśniające.
Gesty: bardzo ważne. znak krzyża, składanie rąk, bicie się w pierś, leżenie krzyżem, rwanie włosów z głowy, specjalne ułożenie dłoni, palców, palec rozumu, palec pokuty, palec miłosierdzia.
Ludzkie ciało odbiciem makrokosmosu - przekładanie wiedzy o świecie na wiedzę o sobie, gesty do ut des.
Uściśnięcie dłoni - transakcja.
Święty nie musiał być ideałem. Ważny jest przełom, cud przy przyjściu na świat, czynienie rozdawnictwa dóbr.
Kobiety - dziewictwo.
Symbol w średniowieczu odpowiednikiem dzisiejszej alegorii - był jednoznaczny.
Kompatybilność słowa i rzeczy. Kolory, zwierzęta, liczby - wszystko było symbolem.
Pies - narzędzie pragmatyczne - polowania, dojadanie na ucztach - utożsamiany z wilkiem, negatywne konotacje
KLASZTORY męskie: mnisi pustelnicy
klasztory (czytanie, pisanie, przepisywanie dzieł, tworzenie doktryny)
zakony żebracze - utrzymywane z datków wierzących, praca intelektualna - białe szaty, praca fizyczna - czarne brązowe.
Metoda Benedykta - łączenie pracy intelektualnej z fizyczną, zorganizowany układ dnia, umiar, równowaga.
Zakony - kaganki oświaty, krajobraz wiejski, samowystarczalny, państwo w państwie, w zależności od darczyńcy i lokalizacji oddanych terenów. Obszar działalności zarobkowej. Oddzielone murem od przestrzeni wiejskiej. Przestrzeń schronienia, warownia obronna. Propagator higieny (regularność higieny osobistej), miejsce pomocy dla chorych świeckich.
św. Patryk - klasztory ascetyczne, reguła oparta na modlitwie, z obowiązkowymi postami i ascezą. Jeden posiłek (bezmięsny), milczenie (wytworzono kod niewerbalny).
NAUKA/ LITERATURA:
Scholastyka - metoda nauczania.
Uniwersytet - Bolonia - prawo, filologia, medycyna.
Władca przechodził na chrześcijaństwo, a wraz z nim cała wioska, miasto, kraj.
Narzucanie, asymilacja, działanie na wyobrażenie przez zasoby ekonomiczne.
7 nauk wyzwolonych: trivium - łacina, logika, retoryka quadrivium - geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.
Raptularz - miejsce gdzie przepisywano księgi.
Regulacja dnia - dzwony na jutrznię, anioł pański, zmierzch.
Przepisywanie przy pulpicie, rylec czy pióro maczanie w inkauście, pisano na pergaminie..
Pierwsza litera zdobiona - minuskuła.
Glossa - tekst poboczny, precyzujący znaczenie słowa do którego się odnosi.
Ksiązka elementem budowania prestiżu intelektualnego, ale i materialnego.
Biblie, modlitewniki, żywota świętych przepisywane na zlecenie inwestora, zastrzyk ekonomiczny.
Miejsca podróży świeckich z racji mitu świętego obecnego tam kiedyś.
zastrzyk finansowy - datki.
Elias Przemiany obyczajów
Materiałem źródłowym jest książka Erazma z Rotterdamu
JĘZYK
Mieszczanie mówią innym językiem. Do XVII w małe oddziaływanie warstw niższych na wyższe.
Wyrazy przestarzałe nie są na miejscu.
Słowa uczone gr, łac są podejrzane. Wyrażeń trywialnych używanych przez lud należy unikać.
Wyrazów uczonych używają ludzie z uniwersyteckim wykształceniem.
Delicatesse – wrażliwość na ogładę towarzyską
MIĘSO
3 postawy w średniowieczu:
warstwa wyższa świecka – wielkie ilości mięsa
klasztory – ascetyczne wyrzekanie się mięsa
chłop jadał mięso okazjonalnie
Do XVIII w tonie była umiejętność dzielenia mięsiwa i serwowanie najlepszych kąsków najznamienitszej osobie. Zanik tej sztuki w XVIII w. Mięso podawano w ćwiartkach.
NÓŻ
Budził zawsze irracjonalne skojarzenia z racji swych funkcji pierwotnych. Miał budzić uczucie lęku i przykrości. Obwarowany licznymi zakazami.
nie dłub nożem w zębach
w średniowieczu podnoszenie noża do ust jest naturalne
później wymagano ostrożność
XVI w – podawano trzymając za ostrze
Później pod żadnym pozorem nie można brać go do ust
Zakaz krojenia nożem ryby, kulistych – kartofli, jajka, jabłek i pomarańczy.
Nie wolno ujmować noża całą ręką
nie trzymać go stale w ręku, korzystać tylko w potrzebie
W Chinach nóż wyszedł już od wieków z użycia.
Widelec ma zastosowanie aby odróżnić cywilizowanych od niecywilizowanych. Powstaje uczucie przykrości gdy jemy ręką, maczamy palce w tłustych sosach.
Potrzeby naturalne
1530 Nie przystoi kogoś witać, gdy ktoś oddaje mocz lub się wypróżnia.
Bez potrzeby nie powinien obnażać członków. Jeśli konieczność go do tego zmusi robi to z przystojną skromnością nawet jeśli nie ma przy nim świadków.
Kaszel zagłusza puknięcie. Wstrzymywanie puknięcia szkodliwe.
1609 Po powrocie z potrzeby nie należy myć rąk w towarzystwie.
1729 Zmiana – nie puszczać gazów nawet bezgłośnie górnych ani dolnych w towarzystwie, należy znosić niedogodności.
Nie mówić o częściach ciała, które są zakryte.
W Niemczech – przechodząc obok osoby załatwiającej się nie należy się witać.
Duża swoboda załatwiania potrzeb na Wschodzie.
Potrzeby można było załatwiać na schodach, pod drzwiami, w kącie komnaty zamkowej.
Sposoby zachowania zawsze narzucają ci, co stoją wyżej w hierarchii społecznej.
Gradacja – następstwo wg stopnia nasilenia, stopniowanie, (w lit. wzrost napięcia).
Chroniczny – długotrwały, przewlekły, stale przewlekły, przeciągający się.
Della Casa – w towarzystwie nie robić:
nie czyścić paznokci,
nie zasypiać
czytać listów
siedzieć plecami do kogoś
nie nakładać jeden drugiemu
Obnażać nie należy się wobec wyższych, ale wobec równych lub niższych uchodzi za przejaw specjalnych względów.
O wycieraniu nosa
XV w – wysiąkano nos rękami, lewą, gdy się bierze jadło prawą.
XVI – wycierać nos w chustkę odwracając się na chwilę i zasłaniając lewą ręką. Jeśli wysiąkasz nos 2 palcami należy rozmazać nogą. Nie zaglądać do chusteczki.
Pocz. XVII w – dzieciom można zachowywać się jak dorosłym w średniowieczu. Wysiąkając zasłaniać się kapeluszem.
W średniowieczu wysiąkano nos palcami, jak się jadło rękami.
Chustka wchodzi w czasach Erazma. 200 lat później jest rzeczą powszechną.
O spluwaniu.
XV – nie pluć na stuł, ani do miski podczas mycia.
1530 – zdeptać
1714 – osoby wyższego stanu spluwają do chustki
O zachowaniu w sypialni
Sypiano nago
Powszechnie przyjmowano gości w sypialni. Łóżko oznaką prestiżu. Spano razem, pan ze sługą, pani ze służącymi. Dzielenie łóżka nawet z obcymi gośćmi.
Do łaźni chodzono nago.
Widok nagości do końca XVI w był powszedni.
Strój nocny pojawia się w czasie co widelec i chustka do nosa.
Stosunki seksualne
O domach publicznych i prostytutkach nawet aluzja jest niedopuszczalna. Wspominanie w obecności dzieci jest niemal przestępstwem.
Wszystko sprowadzane jest do enklawy małżeństwa.
Enklawa – teren otoczony obszarem o innym charakterze. Terytorium państwa otoczone ze wszystkich stron przez terytorium innego państwa.
Wstydliwość seksualna ulega od czasów Erazma zwiększeniu.
W średniowieczu stosunki erotyczne są bardziej jawne niż później. 306
Agresja/ Struktura emocjonalna.
Standard agresywności, jej charakter i intensywność nie są dziś całkiem jednakowe.
W średniowieczu grabież, walka, polowania na ludzi i zwierzęta było koniecznością. Przyjemnością okaleczanie jeńców. Obserwujemy wyładowanie okrucieństwa. Wyładowanie afektów. Brak potępienia społecznego. Usankcjonowana społecznie była przyjemność z zadawania mąk i śmierci.
Rycerza napawa radość z wojny.
„Kto w życiu kieruje się myślą o śmierci, nie zazna nigdy radości życia”. S 284
Władza centralna umacnia się i zmusza ludzi do życia w pokoju, wówczas zmienia się struktura emocjonalna.
Socjogenny zakaz wewnętrzny nie pozwala na spontaniczne łamanie norm i zakazów.
Przesunięcie z pożądania na ogląd. Można patrzeć, sycić wzrok, ale nie dotykać.
czystości, mycia się i kąpieli.
Czystość utrzymywano nie z pobudek higienicznych
Myje się ze względu na innych, głównie wyżej stojących – dzisiaj z przymusu wewnętrznego – superego.
Czystość nie wynikała z nakazu wewn.
Chciano podobać się innym
U schyłku średniowiecza zdano sobie sprawę, że w łaźni można było nabyć się choroby nawet śmiertelnej. Stąd w okresie późniejszym dystans, strach przed epidemią.
Pojawiają się już w XVI w rady aby kąpieli i mycia unikać.
Książę Machiavelli
renesans włoski, apeniny targane licznymi ruchami politycznymi
traktat paranetyczny, porady na temat sposobu zarządzania armią.
Jakie cechy charakteru powinien posiadać władca.
Traktat polityczny.
List dedykujący - wkupienie się w łaski, wynagrodzenie, egzemplifikacje
Historia nauczycielką życia.
Powtarzalny charakter historii, historia jest determinowana.
Kategoria losu.
Władca posiada możliwość przeciwstawienia się losowi (fala w rzece)
państwo - kategoria wprowadzona przez Makiavelego
osoba dziedzicząca władzę nie rodzi się do bycia władcą, jest w cieniu przodków.
Armia własna - ciężka w utrzymaniu,
Najemnicy - walczą za pieniądze, nie są oddani władcy
skąpstwo cechą pozytywną.
Musi znać swój kraj.
Wynalazki
Powody rozwinięcia się środków transportu: chęć szybszego pokonywania dystansów
NA WODZIE:
- rozwinęła się żegluga (nowy żagiel trójkątny – wcześniej był prostokątny)
- wynalezienie busoli (podobne do kompasu, pokazuje biegun magnetyczny)
- budowano większe statki o większej ładowności, jednak nie były tak ciężkie ze względu na nową technikę budowania – inaczej kładziono deski, drewno nie przemakało więc nie było potrzeby nakładać dodatkowej warstwy ochronnej,
- wprowadzono ster rufowy (czyli tam z tyłu łódki) umieszczany pod powierzchnią wody, ruchomy miecz, który mógł być spuszczany do wody i wyciągany, co pozwalało podpływać na płycizny, bliżej brzegu, co ułatwiało np. rozładunek towarów ze statków,
- nowy typ kotwicy, wcześniej w kształcie U, a teraz haczykowata, trójzębowa, umożliwiała szybsze i mocniejsze hamowanie łodzią,
- udoskonalenie lunety.
ŻEGLUGA ŚRÓDLĄDOWA (RZEKI):
- szybka i tania podróż,
- wyrównywano dno rzeki, pogłębiano tam, gdzie było zbyt płytko,
- budowano tamy -> wyrównywały poziom wody, można było podróżować np. dwoma jeziorami o różnych poziomach wody
NA LĄDZIE:
- udoskonalono karety – wprowadzono ruchomy przód wozu – dyszel
- koła całe zamieniono na koła szprychowe, wprowadzono oś koła – zwiększenie dynamiki i stabilność wozu,
- koła już nie tylko drewniane – obijane dookoła metalem,
- resory na rzemieniach – zwiększenie amortyzacji,
- wozy pocztowe – rozwój poczty -> szybciej przekazywano informacje, bo szybciej podróżowano, w wozach pocztowych często jeździli przypadkowi ludzie.
REKLAMA:
- pierwsze reklamy w postaci szyldów,
- szyldy umieszczane na rozstajach dróg, reklamujące karczmy,
- znane osoby zachęcały do odwiedzin karczmy
DRUK:
- zastąpienie pergaminu papierem (który nie chłonął tuszu jak pergamin), pierwszy papier sprowadzony z Chin (tam pojawił się już w VII / VIII w.), papier pozyskiwany metodą czerpaną,
- ksylografia – drewniane stemple (XIV w.)
- drzeworyty (obrazki/teksty) pozwalały na kopiowanie, jednak nie na dużą skalę – drewno jest nietrwałe i pękało, niszczyło się,
- miedzioryty – bardziej trwałe
- ruchoma czcionka (Gutenberg) zapoczątkowała druk na wielką skalę (przy okazji zmusiła też do ustalenia zapisu konkretnych liter, zasad ortografii, zapisu tekstu),
- książki wytwarzane po to, by z nich korzystać, a nie, tak jak wcześniej, tylko być w ich posiadaniu,
- zmniejszenie ceny, większa dystrybucja -> większa liczba osób potrafiących czytać i pisać,
POMIAR CZASU:
- minimalizacja zegarków: wcześniej słoneczny, piaskowy i wodny, teraz pojawiają się zegary kominkowe i kieszonkowe,
- zegary na wieżach -> symbol prestiżu
ARCHITEKTURA DOMÓW:
- ogrzewanie: kominek, mniejszy metraż domów, więc są łatwiejsze do ogrzania,
- okna wypełnione szkłem (szczelność)
- dach pokryty dachówką, która nie przemakała – tak jak wcześniejsza strzecha, także walory higieniczne, nie mieszkało w niej tyle robaków co w sianie (fuuuuuuuuj;d)
- pojawiają się budynki kilku-kondygnacyjne – mieszkania na parterze były najbardziej wartościowe, często wiązały się z posiadanym sklepem,
- urozmaicenie mebli – szafa, łóżko z baldachimem, stoły itd.
MURY OBRONNE:
- niższe i grubsze, ponieważ pojawiła się broń palna
- bastiony – niskie, wysunięte przed mury pięciokątne wieże, umieszczano tam najcięższą artylerię
PROCH STRZELNICZY:
- pochodzi z Chin,
- armaty: zamieniono kamienne kule na żelazne, wypełnione w środku prochem strzelniczym, stały się też lżejsze i łatwiej je było odlać