WYŻSZA SZKOŁA EDUKACJI ZDROWOTNEJ
I NAUK SPOŁECZNYCH
W ŁODZI
Pedagogika opiekuńczo wychowawcza z elementami pracy socjalnej
Temat: Negatywnym zjawiskiem występującym w zatrudnieniu – wypalenie zawodowe
Praca zaliczeniowa - Wspieranie zatrudnienia oraz rehabilitacja osób niepełnosprawnych - organizacja i podstawy prawne prowadzący
Dzisiejszy świat jest „ bardzo zabiegany”, ciągle dokądś się spieszymy, o coś walczymy, na coś, albo z czymś nie możemy zdążyć, a innego dogonić, czegoś doświadczyć, albo doświadczamy zbyt wiele. Trudno ustalać priorytety i trudno je w związku z tym konsekwentnie realizować. Jesteśmy zmęczeni, mało wydolni, sfrustrowani, zestresowani, impulsywni albo „oklapnięci”, zagubieni. W efekcie jesteśmy słabsi fizycznie i psychicznie, a przez to bardziej podatni na zachorowanie na jedną z wielu chorób cywilizacyjnych, których lista zwiększa się z każdą chwilą. Często nie zdajemy sobie nawet sprawy z tego, że nasze konkretne samopoczucie czy zachowanie może wpłynąć lub już być objawem syndromu wypalenia zawodowego. W niniejszej pracy chcę zwrócić uwagę na wypalenie zawodowe, które jest negatywnym zjawiskiem występującym w procesie naszej aktywności zawodowej czyli zatrudnienia / w jednej bądź też wielu placówkach /.
W literaturze pojęcie wypalenia zawodowego nie jest rozumiane i stosowane jednoznacznie. Niektórzy z amerykańskich psychoanalityków zwrócili swoją uwagę na występowanie problemów wypalenia w tak zwanych zawodach społecznych. Podają definicję wypalenia zawodowego jako „stan, który krystalizuje się powoli przez dłuższy okres przeżywania ciągłego stresu i angażowania całej energii życiowej i który w końcowym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania i zachowania”. Christina Maslach tak pisze o wypaleniu zawodowym: „ jest syndromem, na który składa się wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. Zaś obniżona ocena dokonań własnych odnosi się do radykalnego spadku poczucia swoich kompetencji i utraty przeświadczenia o możliwości odnoszenia sukcesów w pracy z ludźmi. Wiąże się to również z negatywną samooceną”. Nietrudno zauważyć, że definicje wskazują na fakt, że oprócz obciążeń fizycznych związanych z zajmowanym stanowiskiem pracy, występują także obciążenia psychiczne. W szczególności dotyczy to grup zawodowych, których praca wiąże się z podejmowaniem i podtrzymywaniem kontaktów z innymi ludźmi. Pracownicy narażeni są na ciągłe przeżywanie i przezwyciężanie zagrożenia, lęków, konfliktów, frustracji, stresu. Wśród tego grona znajdują się między innymi policjanci, pracownicy socjalni, lekarze, pielęgniarki, nauczyciele, terapeuci, ale także matki. Nie znaczy to, że syndrom wypalenia zawodowego dotyka tylko te grupy zawodowe. W dobie „ciągłej” pogoni - tak naprawdę za wszystkim, syndrom wypalenia zawodowego może dotknąć również ludzi spoza „zawodów społecznych”. Sprzyja temu np. praca w systemie akordowym, niemożność wprowadzania różnego rodzaju choćby drobnych innowacji technicznych, produkcyjnych, brak dostatecznych gratyfikacji finansowych za uczciwie wykonywaną pracę, słaba możliwość podnoszenia kalifikacji czy wykorzystania własnej kreatywności itp. Ma to decydujący wpływ na zaniżanie motywacji do podejmowania i pokonywania wysiłku służącego własnemu rozwojowi, a przez to rozwojowi społeczeństwa we wszystkich jego aspektach.
Na podstawie wielu definicji określających czym jest wypalenie zawodowe, została stworzona lista charakterystycznych dla niego cech.
Zostały ona podzielona na trzy kategorie:
- wyczerpanie fizyczne
- wyczerpanie emocjonalne
- wyczerpanie psychiczne
Chciałaby w tym miejscu pokrótce je przedstawić.
Kategoria I - wyczerpanie fizyczne:
- brak energii
- chroniczne zmęczenie
- osłabienie
- podatność na wypadki
- bóle pleców
- zmiana zwyczajów żywieniowych
- zmiana wagi ciała
Kategoria II - wyczerpanie emocjonalne
- uczucie przygnębienia
- uczucie bezradności
- uczucie rozczarowania
- uczucie pustki i rozpaczy
- uczucie osamotnienia
- uczucie zniechęcenia
- ogólny brak chęci do działania
Kategoria III - wyczerpanie psychiczne
- negatywne nastawienie do siebie
- negatywne nastawienie do pracy
- utrata szacunku do siebie
- poczucie własnej nie udolności
- poczucie niższej wartości
Syndrom wypalenia zawodowego nie powstaje nagle, ale rozwija się przez jakiś czas, inny dla każdego człowieka, zależny od okoliczności i warunków jego życia. Pierwsze symptomy są słabo rozpoznawalne lub mogą być w ogóle nie zauważane, przypisywane na przykład niewiele znaczącej sytuacji. Jeżeli zrobimy wiele takich „przypisywań”, tracimy grunt pod nogami, nie do końca rozumiemy przyczyny, skutki, zależności naszego działania. Ogarnia nas poczucie osamotnienia, bezradności, tracimy motywację, pogorszeniu ulega nasze samopoczucie, zaczynamy źle funkcjonować. W pracy zawodowej przyjmujemy zatem pewne postawy i schematy działania, nie zdając sobie zupełnie sprawy z tego, że są to postawy sprzyjające wypaleniu zawodowemu. Należą do nich między innymi:
- angażowanie się w pracę całym sercem
- duże oczekiwania względem swojej osoby
- negowanie własnych granic obciążenia
- spychanie na dalszy plan osobistych potrzeb i interesów
- dobrowolne i chętne przyjmowanie obowiązków i zadań
Każda osoba, która przyjmuje wyżej wymienione postawy, należy do grupy wysokiego ryzyka syndromu wypalenia zawodowego. W początkowym okresie konkretnej aktywności zawodowej, proces zaangażowania się całym sercem w pracę, postrzegany jest przez pracownika w kategoriach indywidualnych zysków. Dominuje poczucie bycia ogromnie potrzebnym, niemal niezastąpionym, co wiąże się z chęcią podejmowania coraz to nowych zadań dla podtrzymania dobrej „marki”. To w interesie pracodawcy leży dbałość o to, by taka sytuacja zaistniała. Obarcza swojego pracownika dodatkowymi obowiązkami i zadaniami wiedząc jak bardzo jest on podatny na pochwały. Jeśli jednak ta forma uznaniowa się skończy, a wysiłek psychiczny i fizyczny zaczyna przekraczać indywidualne granice obciążenia, powstaje wówczas ryzyko wypalenia zawodowego. W całym procesie do niego prowadzącym można wyróżnić pewne stadia. I tak:
Studium 1 charakteryzuje:
- przymus ciągłego udowadniania własnej wartości. Chęć wydajnej pracy i żądza czynu przekształcają się w przymus efektywnego działania, z uwagi na zbyt duże oczekiwania względem własnej osoby.
Studium 2 charakteryzuje:
- wzrost zaangażowania w pracę. Nasila się poczucie, że wszystko należy wykonywać samemu celem udowodnienia własnej wartości. Delegowanie zadań postrzegane jest jako uciążliwe i czasochłonne.
Stadium 3 charakteryzuje:
- zaniedbywanie własnych potrzeb. Chęć odprężenia, przyjemnych kontaktów społecznych i temu podobne, zaczynają być spychane na dalszy plan, nasila się natomiast poczucie, że w ogóle już nie odczuwam takich potrzeb, w tym również potrzeb seksualnych.
Studium 4 charakteryzuje:
- zaburzona proporcja miedzy potrzebami wewnętrznymi, a zewnętrznymi wymogami, czyli tak zwanymi potrzebami. Skutkuje to utratą dużej ilości energii, a wreszcie jej wyczerpaniem.
Studium 5 charakteryzuje:
- przewartościowanie. Percepcja zostaje zamącona, a zmysł postrzegania mocno przytępiony. Zmienia się kolejność priorytetów, kontakty społeczne postrzegane są jako obciążenie, a ważne cele życiowe są dezawuowane i przewartościowywane.
Studium 6 charakteryzuje:
- aby móc dalej żyć, człowiek musi zastosować mechanizm wyparcia w konfrontacji
z pojawiającymi się problemami. Jeśli chce się nadal funkcjonować, wyparcie jest już w tym stadium życiowo bardzo ważne. Symptomami takiego stanu jest odizolowywanie się od otaczającego świata, który również jest dezawuowany, cynizm, agresywne deprecjonowanie rzeczywistości.
Stadium 7 charakteryzuje:
- ostateczne wycofanie się. Sieć społeczna, która nas wspiera, ochrania i podtrzymuje, postrzegana jest jako wroga, wymagająca i nadmiernie obciążająca. Stan człowieka w tym stadium cechuje brak orientacji, utrata perspektyw i nadziei na przyszłość.
Stadium 8 charakteryzuje:
- znaczące zmiany w zachowaniu. Nadal postępuje proces izolowania się
i wycofywania z aktywności życiowej.
Stadium 9 charakteryzuje:
- utrata poczucia „posiadania” własnej osobowości. Pojawia się przekonanie, że nie jest się już autonomiczną jednostką.
Stadium 10 charakteryzuje:
- pustka wewnętrzna. Człowiek czuje się wyjałowiony, zniechęcony i pusty, co pewien czas doświadcza aktów paniki i reakcji z kręgu fobii, odczuwa lęk przed kontaktem z innymi ludźmi.
Stadium 11 charakteryzuje:
- stan ogólny człowieka determinuje depresja, rozpacz, wyczerpanie, obniżenie nastroju.
Stadium 12 charakteryzuje:
- wypalenie pełnoobjawowe. Na plan pierwszy wysuwa się całkowite wyczerpanie psychiczne, fizyczne i emocjonalne, duża podatność na infekcje.
Wiele osób traktuje wypalenie zawodowe w kategoriach problemu psychicznego, przy czym wypalenie odbierane jest jako „akt samospalenia”. Należy zaznaczyć, że nie jest do tego potrzebne posiadanie „odpowiedniej” struktury psychicznej. Wystarczy być tak zwanym własnym poganiaczem. Nie odczuwa on żadnej satysfakcji z dobrze wykonanego zadania. Musi to być wykonane perfekcyjnie, z zaangażowaniem w pracę całego siebie, wszystkich własnych pokładów.
Wypalenie skutkuje zatem nie tylko problemami w obrębie jednostki, ale też w problemami w rożnych gałęziach gospodarki i życia publicznego danego społeczeństwa. Należałoby zatem podejmować działania, które zapobiegałyby syndromowi wypalenia zawodowego. Wiązałoby się to z dokonaniem pewnych zmian w funkcjonowaniu wszystkich zakładów pracy niezależnie od liczby osób w nich zatrudnionych, charakteru produkcji czy świadczonych usług, ale przy uwzględnieniu specyfiki każdego z nich. Każda z tych placówek powinna przede wszystkim dbać o swojego pracownika niezależnie od pełnionej przez niego funkcji czy zajmowanego stanowiska. Powinna wychodzić naprzeciw potrzebom swoich pracowników i jeśli jest to możliwe, a w większości zakładów jest, pozwolić lub dać pracownikowi możliwość udziału w tworzeniu środowisk pracy, dać swobodę w działaniu na tyle, na ile jest to możliwe, pozwolić kadrze zawodowej na wykazanie się własną kreatywnością. Sam pracownik natomiast, spełniając kryteria wymagane na konkretnym stanowisku pracy, legitymując się dobrą motywacją do podjęcia aktywności zawodowej, jasno rozumiejąc stawiane mu wymagania, w atmosferze życzliwości, wspierania, obowiązany jest do jak najlepszego i odpowiedzialnego wywiązywania się z podjętych zadań. Służyć to będzie jemu samemu i całemu społeczeństwu.
Bibliografia:
Sven Max Litzke, Horst Schuh /Stres, mobbing i wypalenie zawodowe /; tł. Magdalena Wojdak-Piątkowska. - Gdańsk : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wypalenie_zawodowe