4. Pełny model diagnozy resocjalizacyjnej Wysockiej(77)
Diagnoza pełna inaczej rozwinięta wyjaśnia szereg problemów dotyczących badanego stanu rzeczy, dlatego też składa się ona z 5 diagnoz cząstkowych:
Diagnoza indentyfikacyjna – identyfikuje badany stan rzeczy przez przyporządkowanie do jakiegoś gatunku albo typu zjawiska, nazywa dany stan rzeczy, problem, zaburzenie;Diagnoza genetyczna – wyjaśnia obszar uwarunkowań badanego stanu rzeczy, dąży do ustalenia czynników przyczynowych i mechanizmów rozwoju problemu, zaburzenia, danego stanu rzeczy;Diagnoza celowościowa – określa rolę badanego zjawiska lub pewnego szerszego kompleksu zjawisk, całego układu, którego dotyczy;Diagnoza fazy – wskazuje etap rozwoju stanu rzeczy podlegającego rozpoznaniuDiagnoza prognostyczna – przewidywanie tego, jak badane zjawisko może lub powinno się rozwinąć co odbywa się na podstawie wprowadzania wniosków z poprzednich etapów;
Nie w każdym przypadku diagnozowania występują wszystkie aspekty diagnozy i nie zawsze wszystkie są jednakowo ważne. W czynnościach diagnostycznych powinny być uwzględnione przynajmniej 2 diagnozy cząstkowe: diagnoza identyfikacyjna oraz genetyczna
Modele szczegółowe wg Wysockiej.
Modele szczegółowe od ogólnych różnią się tym, że przykładają wagę do jednego szczegółu kosztem wagi szczegółu innego.
Wysocka wyróżnia tu takie modele jak:
Model psychometryczny (ilościowy)
Model kliniczny (jakościowy)
Model nozologiczny
Model funkcjonalny
Model psychospołeczny
A. MODEL PSYCHOMETRYCZNY (ILOSCIOWY)-Podejście psychometryczne opiera się na założeniu, że jednostki ludzkie nie różnią się miedzy sobą w sposób jakościowy- liczbą i charakterem diagnozowanych cech, zakłada on, że różnią się jedynie ilościowo- natężeniem, intensywnością ich przejawiania się. W modelu tym dokonuje się normalizacji cech, a ocenę indywidualną uzyskuje się poprzez porównanie z wynikami standardowymi. Oceniamy wszystko na podstawie liczb. Ilością, liczba określamy miejsce człowieka w danej skali. Gromadzenie informacji, ich opracowywanie jest ściśle ukierunkowane, ustrukturalizowane i mechaniczne, rola diagnosty natomiast ograniczona do wykonywania rutynowych i stereotypowych czynności, przez co zmniejsza się jego poczucie odpowiedzialności za dokonane rozpoznanie.
Ujęcie ilościowe sprowadza się głównie do badania behawioralnych aspektów niedostosowania społecznego, ale jest tez wykorzystywana do w ocenie osobowościowych korelatów tego zjawiska ( choć tu przeważa zazwyczaj ujęcie jakościowe).
Model ten obejmuje większość testów ilościowych, które przedstawiają nasilenie danej cechy np. agresywność, obojętność emocjonalną poprzez konkretną liczbę.
Przeniesiony jest z psychologii (psychometrii psychologicznej) dąży do określania cech psychicznych człowieka w sposób ilościowy.
B. MODEL KLINICZNY (JAKOŚCIOWY)-W Klinicznym podejściu do badania jednostkę traktuje się jako dynamiczna i niepowtarzalną całość. Uważa się, że zachowanie jednostki jest przejawem funkcjonowania określonej struktury czy mechanizmu mającego genezę w indywidualnych doświadczeniach życiowych czy biografii społecznej. Interpretacja oraz wyjaśnienie odbywa się w ramach konstruktów teoretycznych- modeli, które wynikają z ogólnych teorii psychologicznych. Wyjaśnianie jest jednak bardziej plastyczne i elastyczne niż w modelu ilościowym.
Rola diagnosty jest tu decydująca jeśli chodzi o zakres zbierania danych jak i ich opracowywanie. Trudno oddzielić proces diagnozy od procesu terapii bowiem wzajemnie się one przenikają. Zakres odpowiedzialności diagnosty za przebieg i rezultat procesu poznania jest zdecydowanie większy niż to miało miejsce w modelu ilościowym. model kliniczny polega na diagnozowaniu człowieka w oderwaniu od jego naturalnego środowiska. Obserwujemy człowieka w warunkach, które sami mu tworzymy, kontrolujemy te warunki. Diagnozujemy człowieka w trakcie interakcji z nim, poznajemy go poprzez wspólne doświadczenie.
C. MODEL NOZOLOGICZNY-Model ten wywodzi się z medycyny. Polega ona na klasyfikacji objawowej odstępstw od normy. Tradycyjnie przyjmuje postać diagnozy różnicowej, polegającej na określeniu czy dany stan rzeczy jest normalny czy patologiczny. Stwierdza się to na podstawie klasyfikacji objawowej. Model ten ma niewielkie zastosowanie w diagnozie niedostosowania społecznego ze względu na złożony charakter zjawiska i konieczność wieloaspektowego rozpoznawania (diagnoza pełna, która nie ogranicza się do identyfikacji symptomów uznanych za osiowe). Natomiast tu rozpoznanie polega na prostej identyfikacji objawów i zakwalifikowaniu ich do odpowiedniej jednostki chorobowej (nozologicznej). Najczęściej odbywa się to w sposób „zero- jedynkowy” (coś jest albo tego nie ma). Następnie odnosi się dokonane rozpoznanie do przyjętych norm i wreszcie adekwatnej dla rozpoznanej jednostki chorobowej „aplikacjo” środków zaradczych.
Diagnozę można określić jako rozpoznanie i integrowanie pewnej liczby symptomów w celu zakwalifikowania do określonej jednostki nozologicznej. Problemem jest brak wypracowanych norm w zakresie asocjalnych zaburzeń osobowości i zaburzeń zachowania, co może powodować trudności w kwalifikowaniu objawów niedostosowania społecznego.
W tym modelu czynności wykonywane przez diagnostę są ułożone wg algorytmu działania specyficznego dla danej jednostki chorobowej, przez co diagnosta występuję w roli diagnosty eksperta. Kontakt diagnostyczny z badanym jest natomiast bezosobowy gdyż przedmiotem zainteresowania jest jednostka chorobowa, a nie sam badany. Mamy tu do czynienia z przedmiotowym traktowaniem badanego. Ewentualna interwencja w tym modelu ma charakter taki jak w medycynie-usuwa się skutki, niezależnie od tego jakie były przyczyny.
D. MODEL FUNKCJONALNY -Zakłada iż niedostosowanie społeczne wynika z wadliwie funkcjonującego systemu społecznego, nieadekwatnego do oczekiwań jednostki i niewydolnego z punktu widzenia zaspokojenia jej potrzeb- wszystko to powoduje pojawienie się zaburzeń przystosowawczych. Stanowi to podstawę do przyjęcia założeń dotyczących przedmiotu diagnozy resocjalizacyjnej, poszerzonego (w stosunku do modelu nozologicznego) o ustalenie przyczyn obecnego stanu czyli zachowań jednostki poprzez analizę określonych zdarzeń środowiskowych możliwych do obiektywnej identyfikacji.
Działania interwencyjne skupiają się na eliminacji przyczyn zaburzeń, co ma redukować zaburzenia w zachowaniu jednostki (objawy). W funkcjonalnym modelu diagnozy analiza przyczyn obecnego zachowania jest dokonywana w perspektywie określonych faktów środowiskowych, dzięki wykryciu związków między nimi identyfikuje się mechanizm zaburzeń, w który można ingerować.
Model czynności diagnosty nie jest ściśle określony w algorytm, bowiem zależy on od tego kim jest badana jednostka, na czym polegają jej problemy, a narzędzia są dobierane do specyfiki sytuacji konkretnego podmiotu, a sposób interpretacji zależy od adekwatnej dla sytuacji teorii wyjaśniającej mechanizmy dezadaptacji. Kontakt diagnostyczny jest wyznaczany przez dominację diagnosty decydującego o tym, co jest ważne w danym przypadku i projektującego przebieg procesu diagnostycznego.
Diagnoza w takim ujęciu jest procesem poznania owego stanu „niezdatności” społecznej co stanowi jej przedmiot. Wskazania postdiagnostyczne maja charakter prostego korygowania, przyjmują one postać reguł heurystycznych (hipotez bez dodatkowych ich uzasadnień np. lepiej organizować czas wolny dziecka). Są to ogólne zabiegi interwencyjne, stosowane bez rozeznania specyfiki i złożoności mechanizmu zaburzającego funkcjonowanie jednostki.
Zakorzeniony on jest w systemie oświaty, obowiązuje w systemie oświatowym. Założeniem jest, że to srodowisko jest niedostosowane do zachowań dziecka (np. ktoś jest tak wykolejony, ze system sobie z nim nie radzi, potrzebne byłyby warunki istniejące np. w pogotowiu opiekuńczo- wychowawczym).
Model diagnozy wg Wysockiej (schemat str. 75)
Strukturalny model diagnozy resocjalizacyjnej – uwzględnia dwa główne obszary
ocenę wyjściowego stanu sytuacji wychowawczej (diagnoza społeczna, środowiskowa, zewnętrzna) co wyznacza obszar diagnozy koncentrującej się na czynnikach warunkujących indywidualny rozwój jednostki i sposób wypełniania ról nałożonych na nią społecznie.
ocenę wyjściowego stanu osobowości (diagnoza indywidualna, wewnętrzna) co wyznacza obszar diagnozy skupionej na sposobie funkcjonowania jednostki – osobowość, cechy poznawczo-intelektualne, emocjonalno-motywacyjne, standardy ewaluacyjne, postawy społeczne, sposób pełnienia różnych ról.
Owe obszary poznania dotyczą jedynie wstępnej oceny , która jest podstawą projektowania, a w działaniu celowościowym musi być poszerzona o dwie kategorie oceny stanowiące podstawę weryfikacji wstępnego obrazu diagnostycznego i wypływających z niego postulatów działania :
ocenę przebiegu postępowania modyfikacyjnego której przedmiotem jest określenie znaczenia warunków , w których dokonuje się proces resocjalizacyjny
ocenę efektów rozpoznania diagnostycznego i działań resocjalizacyjnych – ponowne rozpoznanie rzeczywistości wychowawczej, która uległa lub nie zmianie przez planowany i zorganizowany wpływ z wykorzystaniem określonych form , środków, metod. Więc ma to charakter diagnozy sprawdzającej skuteczność i efektywność planowanego działania celowościowego. Kryteria oceny i oceniane elementy muszą być takie same w diagnozie wstępnej i końcowej gdyż daje to możliwość porównania początkowego stanu z rezultatem działania.
Rozpoznanie dwóch pierwszych obszarów jest przedmiotem wstępnej diagnozy dokonywanej w jej dwóch pierwszych etapach tj. diagnozy konstatującej fakty i projektującej. Analiza dwóch drugich obszarów stanowi przedmiot diagnozy weryfikującej, kontrolnej , która dokonywana jest w ciągu i po zakończeniu oddziaływań resocjalizacyjnych. Składa się ona z diagnozy kontrolującej przebieg działania i diagnozy efektów.
11. Zmienne w diagnozie resocjalizacyjnej i ich wskaźniki
W sumie to, co daje się zaobserwować w każdym zdarzeniu lub zjawisku – to kilka podstawowych cech konstytutywnych dla danego zdarzenia , które przyjęło się w metodologii nazywać zmiennymi”.
Zmienna określa, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska,(biorąc pod uwagę ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają ),a ponadto, jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami, bądź zjawiskami , oraz reguły ich uporządkowania rozpatrywanymi pod danym względem.
Wśród zmiennych wyróżniamy zmienne: zależne, niezależne, pośredniczące.
niezależne rozumie się pewne czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach (zmiennych) , a przez zmienne zależne czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych”.
zmienne pośredniczące to dodatkowe zmienne ,cechy, zdarzenia , bowiem modyfikują tradycyjny, prosty układ zależności, włączając się pośrednio w proces wpływu, jako czynnik dodatkowy, niekiedy bardzo doniosły”.
Wskaźniki- Są nimi empiryczne czynniki , które wskazują jaka jest dana zmienna. Zdaniem S. Nowaka " wskaźnik to pewna cecha , zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje".
T. Pilch, T. Bauman - typy wskaźników:
wskaźnik definicyjny- ma charakter ilościowy ; dobór wskaźnika jest zarazem zdefiniowaniem pewnego terminu, ustaleniem jego znaczenia, np. pilnym uczniem będziemy nazywali takiego ucznia, który odrabia zadania domowe, chodzi na zajęcia, wykonuje zlecenia nauczycieli;
wskaźnik empiryczny- gdy zmienne jakiegoś zdarzenia czy procesu opisujemy, ocenimy lub uznajemy za istniejące na podstawie bezpośredniej empirycznej obserwacji cząstkowych zdarzeń( wskaźników) wskazujących na bezpośredni związek między nimi, np. gorączka jest empirycznym wskaźnikiem choroby;
wskaźnik inferencyjny- szczególny przypadek wskaźnika empirycznego, kiedy z zajścia pewnego zjawiska obserwowalnego inferuje się zajście pewnego zjawiska nieobserwowalnego wprawdzie, ale posiadającego dla nas znaczenie niezależne od wskaźnika; wskaźnik ten dotyczy uczuć i emocji w człowieku"