Ukształtowanie się aparatu politycznego PPR i PZPR- skład socjalny, przywileje, wykształcenie itp.
5 stycznia 1942 r., zrzuceni na spadochronach członkowie komunistycznej Grupy Inicjatywnej, przeszkoleni i przygotowani w ZSRR, utworzyli Polską Partię Robotniczą (PPR).
Do grupy tej ściągano z Francji, kanałami NKWD i wywiadu wojskowego, uczestników hiszpańskiej wojny domowej, którzy mieli doświadczenie bojowe. Po 22 czerwca 1941 r. prace zostały zintensyfikowane i we wrześniu pierwszy zespół tzw. Grupy Inicjatywnej był gotowy do przerzutu do kraju. Wypadek samolotu wiozącego grupę za linię frontu pokrzyżował te plany i dopiero na przełomie grudnia 1941 i stycznia 1942 r. dziesięcioro członków grupy znalazło się w kraju. Znajdowali się wśród nich sekretarz generalny przyszłego KC Marceli Nowotko oraz wyznaczony na dowódcę oddziałów wojskowych, "dąbrowszczak" Bolesław Mołojec. W krótkim czasie, na podstawie istniejących już grup i dawnych "siatek" kapepowskich stworzono niewielką, ale prężną partię konspiracyjną. Ściągano też komunistów, którzy w trakcie ofensywy niemieckiej zostali - z własnej inicjatywy lub w siatkach wywiadu radzieckiego - za linią frontu. W ten sposób w centrali PPR znaleźli się m.in. Władysław Gomułka, Franciszek Jóźwiak i (w 1943 r.) Bolesław Bierut.
PPR wystąpiła z wytyczonym przez Komintern programem politycznym zbliżonym do założeń z okresu Frontu Ludowego - co zresztą charakteryzowało wszystkie partie komunistyczne w okupowanej Europie - i hasłem podjęcia natychmiastowej walki zbrojnej. Stworzyła też strukturę wojskową (Gwardia Ludowa). PPR miała także - do dziś w szczegółach nie opisane - kontakty z radziecką siatką wywiadowczą, która - jak wskazują niektóre źródła -"przekazała" jej m.in. Michała Żymierskiego, b. legionistę i b. generała WP, zdegradowanego w procesie sądowym w 1921 r. W 1944 r. został on - pod pseudonimem "Rola" - formalnym dowódcą komunistycznej partyzantki. W końcu 1942 r., a więc po niespełna roku istnienia, PPR straciła obu swych przywódców. W nie wyjaśnionych do dziś okolicznościach zastrzelony został Nowotko, a za inspiratora zamachu większość ścisłego kierownictwa (KC) uznała Mołojca, którego zabito z jej polecenia. Wobec wielu niejasności w krótkich dziejach konspiracyjnej PPR, trudno stwierdzić czy rację mają ci, którzy sądzą, że wypadki te miały za tło walkę wewnętrzną w PPR lub ambicje osobiste, czy też wynikały z konfliktów między różnymi agendami wywiadu radzieckiego działającymi na terenie Polski. Rok później, jesienią 1943 r., zginął następca Nowotki, Paweł Finder, który także przerzucony był z ZSRR. Na czele partii stanął Władysław Gomułka, działający w kraju od końca 1941 r. Niezależnie od tych wydarzeń PPR była, w proporcji do swej wielkości, nader aktywna i prowadziła ożywioną działalność propagandową, wzywając do rozszerzenia dywersji i walk partyzanckich, których zresztą bynajmniej nie unikała. Prowadząc walkę propagandową z "obozem reakcji" i atakując" stojącą z bronią u nogi" AK, PPR zamierzała, zgodnie z linią Kominternu, który zalecał tworzenie Frontów Narodowych, wejść w struktury Państwa Podziemnego. W lutym 1943 r., z jej inicjatywy, odbyła się seria spotkań przedstawicieli PPR z reprezentantami KG AK i Delegatury. Komuniści jednak nie zgodzili się na potwierdzenie, że nie są związani z czynnikami obcymi (przez co rozumiano Komintern), ani na potępienie paktu Ribbentrop-Mołotow (i jego konsekwencji). Rozmowy zostały przerwane, co i tak by niechybnie nastąpiło z chwilą odkrycia zbrodni katyńskiej. Od wiosny 1943 r., gdy Stalin w sposób jednoznaczny i jawny podjął przygotowania do uzyskania bezpośredniego wpływu na sprawy wewnętrzne Polski (maj - utworzenie Dywizji im. T. Kościuszki, czerwiec - I zjazd Związku Patriotów Polskich), także PPR przeszła do ofensywy politycznej. Wzmagała kampanię propagandową i zaczęła energicznie poszukiwać sojuszników wśród lewicowo nastawionych działaczy ludowych i socjalistycznych. Późną jesienią 1943 r. przystąpiła do tworzenia własnej struktury parapaństwowej. W nocy z 31 grudnia 1943 r, na 1 stycznia 1944 r. komuniści powołali Krajową Radę Narodową (KRN), która sama uznała się za jedyne autentyczne i legalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Podobną inicjatywę podjęli - z błogosławieństwem Kominternu i Stalina - ich towarzysze przebywający w ZSRR. W końcu 1943 r. postanowiono utworzyć Polski Komitet Narodowy, przygotowana została nawet obsada personalna planowanych resortów i "Projekt deklaracji programowej". Informacje o powstaniu KRN spowodowały zaniechanie tych działań. Szykując jednak - jak pisze Zbigniew Kumoś -"rezerwę kadrową i centrum dyspozycyjne", na mocy decyzji Stalina utworzono Centralne Biuro Komunistów Polskich w ZSRR, będące zalążkiem partii. CBKP objęło polityczny nadzór nad ZPP i wojskiem. Działania PPR wspomagane były przede wszystkim przez lewicę socjalistyczną, która jeszcze jesienią 1939 r. weszła w konflikt z kierownictwem PPS-WRN i znalazła się poza partią. We wrześniu 1940 r. utworzyła organizację pn. Polscy Socjaliści (PS) z Adamem Próchnikiem na czele. Rola PS niepomiernie wzrosła, gdy w proteście przeciwko układowi Sikorski-Majski PPS-WRN wycofała się (od 10 września 1941 r.) z PKP i miejsce Pużaka zajął w nim Próchnik. Stan taki trwał aż do marca 1943 r., powodując liczne konflikty wewnętrzne w PS, które doprowadziły do rozłamu: część działaczy włączyła się do PPS-WRN, większość utworzyła Robotniczą PPS (RPPS), która zbliżyła się do komunistów. Ruch ludowy, drugi obok socjalistycznego nurt polityczny, w którym można było się spodziewać ewolucji "na lewo", okazał się bardziej zwarty i tylko nieliczne grupki skłonne były do współpracy z komunistami. PPR musiała się więc oprzeć na komunistycznych działaczach chłopskich. Dopiero w lutym 1944 r. powołano SL"Wola Ludu", które uzależnione było od PPR także pod względem techniki konspiracyjnej. Wiosną 1944 r. komunistyczna partyzantka wyraźnie wzmogła aktywność. Po części związane to było z pojawieniem się w GG polskich "zrzutków" (pierwsze grupy lądowały 4 i 24 kwietnia) oraz utworzeniem osobnego Polskiego Sztabu Partyzanckiego (5 maja), którego centrum dowódcze znajdowało się koło Równego, wyzwolonego już przez Armię Czerwoną. Sztab ten, analogiczny do sztabów ukraińskiego, białoruskiego i litewskiego, miał do dyspozycji liczący ok. 1,5 tys. żołnierzy batalion szturmowy wydzielony z armii Berlinga. Jednak tylko niewielka część odpowiednio przygotowanych żołnierzy została przerzuconych do kraju. Oddziały Armii Ludowej liczyły już jednak ok. 20 tys. ludzi, z których część działała w ponad 100 jednostkach partyzanckich. Stanowiło to wcale poważną siłę, tym większą, że koncentrowała się ona wzdłuż osi przewidywanej na lato ofensywy radzieckiej.
Powstanie PPR, utworzenie przez nią konspiracji zbrojnej, a także Powołanie KRN, komplikowało sytuację wewnętrzną. Przede wszystkim jednak stanowiło - szczególnie KRN - dla Stalina wygodny oręż w walce z władzami Rzeczpospolitej, umożliwiało mu szantażowanie Rządu RP i wywieranie nacisku na Anglosasów.
W ciągu 1943 r, ukształtowały się ostatecznie dwa ośrodki aspirujące do przejęcia władzy a nie uznające Państwa Podziemnego: z jednej strony NSZ i ich polityczna nadbudowa, z drugiej komuniści. Jednak między partiami"grubej czwórki", Delegaturą i KG AK a NSZ i jego zapleczem politycznym istniała wyraźna i mocna wspólnota postaw. Podobne np. założenia ideologiczne miała kierowana przez Bolesława Piaseckiego Konfederacja Narodu, która wchodziła w skład AK czy SN, które choć często spierało się z socjalistami czy ludowcami, należało do PKP i brało udział w pracach Delegatury. Wszystkim wspólna była idea niepodległego państwa polskiego i jego integralności terytorialnej, choć różnie widziano jego kształt ustrojowy.
PPR zarówno z uwagi na tradycje ideowe tej partii, jak i - a dla wielu przede wszystkim - jej związek z wrogim Polsce mocarstwem, z którego posunięciami zgadzała się posłusznie i otwarcie, oddzielona była od całej konspiracji pogłębiającą się przepaścią, której nie była w stanie zasypać nieliczna i coraz mniej samodzielna lewica socjalistyczna czy pozbawione autorytetu osoby deklarujące się jako "demokraci", "spółdzielcy" lub" radykalni ludowcy". Poparcie społeczne NSZ, choć mniejsze niż to, którym cieszył się ruch ludowy czy Stronnictwo Narodowe, było z pewnością znacznie większe niż PPR. Ale siła polityczna komunistów rosła w miarę, jak zagony pancerne Armii Czerwonej wkraczały na ziemie Rzeczpospolitej.
W początkach 1945 r. PPR okrzepła organizacyjnie i kadrowo, panowała nad stworzonymi przez siebie instrumentami władzy, wypracowała i wypróbowała podstawowe mechanizmy kontroli życia publicznego. Mogła także poszczycić się - co było chyba ważniejsze na użytek wewnętrzny niż międzynarodowy - pierwszym osiągnięciem dyplomatycznym: gen. Charles de Gaulle (mocno naciskany przez Stalina) zgodził się na wysłanie misji do Polski. Struktury konspiracyjne pod okupacją niemiecką stanowiły cień dawnej siły Państwa Podziemnego. Elity polityczne na emigracji były skłócone, a od utworzenia
gabinetu Arciszewskiego Rząd RP utracił zaufanie swoich aliantów.
W trakcie sterowanej przez Kreml akcji tworzenia w Polsce monolitycznej partii stalinowskiej istotne zmiany zachodziły też w PPR. Ujawniły się pewne różnice ideologiczne. Działacze przybyli z ZSRR z Bermanem, Bierutem, Mincem, Zambrowskim na czele uważali, że polityka partii winna stanowić wyraz interesów Kremla, z którymi utożsamiali interes Polski, „krajowcy" zaś z Gomułką na czele byli skłonni w większym stopniu uwzględniać warunki działania i mieli własną wizję komunistycznej dyktatury w Polsce. Na plenum KC PPR w czerwcu 1948 r. Gomułka stwierdził, że przedwojenna PPS rozumiała polską rzeczywistość polityczną lepiej niż SDKPiLi/KPP. Pod koniec czerwca 1948 r., gdy Kominform wyklął Titę, inicjatywę przejęli stalinowcy. Większość Biura Politycznego zażądała od Gomułki wycofania się z poglądów w kwestii narodowej. Gomułka oferował rezygnację, lecz poglądów nie zmienił. Podczas lipcowych obrad KC pod nieobecność Gomułki agresywny referat ideologiczny wygłosił Berman, Minc zaś nakreślił wytyczne ustroju gospodarczego, zapowiadając kolektywizację wsi. Propaganda z wolna oswajała opinię publiczną z tym programem.
Na kolejnym plenum KC na przełomie sierpnia i września 1948 r. Gomułka złożył częściową samokrytykę, ale nie zmienił zdania w kwestii przymusowej kolektywizacji oraz o swej roli w czasie okupacji. Kolejni mówcy ostro atakowali Gomułkę. Oskarżano go o niechęć do Kominformu, nastawienie na automatyzm rozwoju „demokracji ludowej" i tendencję do jedności z całą PPS, bez eliminacji jej prawego skrzydła. Plenum zakończyło się podjęciem uchwały „O odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie partii", która potępiała „polską drogę do socjalizmu". Gomułkę pozbawiono funkcji szefa PPR, a jego współpracowników usunięto z władz partyjnych. Nowym sekretarzem generalnym KC PPR został Bierut. 4 IX ogłoszono w prasie komunikat o tym, że Bierut, którego dotąd przedstawiano jako bezpartyjnego, „powrócił do czynnej pracy w partii". Podczas krajowej narady PPR Bierut wygłosił mowę programową, zapowiadając walkę z „imperializmem", „oportunizmem" i „socjal-nacjonalizmem", a także zjednoczenie partii robotniczych na płaszczyźnie teorii o „zaostrzającej się walce klas".
Jesienią 1948 r. trwały intensywne przygotowania do połączenia PPR i PPS. Odbywały się one pod znakiem czystki w szeregach socjalistów. Na posiedzeniu Rady Naczelnej PPS we wrześniu 1948 r. Cyrankiewicz rzucił hasło zjednoczenia przez walkę z „prawicą" w partii i uznał stalinowską teorię „nasilającej się walki klas". Nieposłusznych masowo usuwano z partii, a niektórych więziono. Czystka doprowadziła do spadku liczebności partii do 513 tys. osób w grudniu 1948 r. Kampanię zjednoczeniową, która w istocie miała polegać na wchłonięciu PPS przez komunistów, wsparto pokazowym procesem „krajowego ośrodka WRN" w listopadzie 1948 r. w Warszawie. Pużaka i pięciu innych podsądnych oskarżono o szpiegostwo, terror i wrogą propagandę. Niezłomną postawę wykazał Pużak, który oświadczył: „Przed wami zeznań żadnych składać nie będę, boście nie są sądem prawdziwej Rzeczypospolitej". Pużaka skazano na 10 lat, a pozostałych oskarżonych na kary od 5 do 10 lat więzienia.
15-21 XII 1948 r. odbył się w gmachu Politechniki Warszawskiej Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS. W programowym referacie Bierut ogłosił powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, mającej prowadzić naród do „socjalizmu we-dług drogowskazu marksizmu i leninizmu". Mowy Bieruta i innych wysokich funkcjonariuszy stanowiły przykład komunistycznej sztuki tworzenia słowami fikcyjnego świat a nie realnych celów i wrogów w imię władzy totalnej. Impet propagandy miał zjednać wątpiących i zastraszyć przeciwników.
Przewodniczącym KC PZPR został Bierut. W skład Biura Politycznego KC weszli ponadto: Jakub Berman, Franciszek Jóźwiak, Hilary Minc, Stanisław Radkiewicz, Marian Spychalski, Roman Zambrowski i Aleksander Zawadzki z PPR oraz Józef Cyrankiewicz, Adam Rapacki i Henryk Świątkowski z PPS. Trzech zastępców członków Biura Politycznego było z PPR, a jeden z PPS. W skład Sekretariatu KC, kierowanego przez Bieruta, weszli: Berman, Cyrankiewicz, Minc, Świątkowski, Zambrowski i Zawadzki.. Gomułka, któremu Stalin oferował miejsce w Biurze Politycznym, wolał pozostać na uboczu. Na zjeździe przemawiał w tonie umiarkowanie samokrytycznym i mimo ataków za „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne" wszedł do KC, ale jego rola wydawała się skończona. Wbrew ustalonym wcześniej zasadom, stanowiącym m.in., iż w instancjach terenowych obowiązywać będzie proporcja 2:1 na korzyść PPR, założenia tego nie przestrzegano. Na przykład wśród członków komitetów wojewódzkich PZPR znajdowało się 512 pepeerowców i tylko 194 pepeesowców. Proporcje te były jeszcze bardziej zachwiane w powiatach. Przykład szedł zresztą z góry-w Biurze Politycznym stosunek ten wynosił 3:1.
PZPR kontynuowała politykę PPR sformułowaną VII-IX 1948. Po usunięciu sekretarza generalnego W. Gomułki (pod zarzutem odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego - następuje przyśpieszona realizacja stalinizacji Polski - m.in. tworzenie systemu instytucji państwowych i organizacji społeczno-politycznych, kontrolowanych przez partię polityczna. Budowa przemysłu (głównie ciężkiego), kolektywizacja rolnictwa. Rozbudowa instytucji i środków represji. Po 1953 roku (śmierć Stalina) krytyka polityki okresu od 1948 ("Błędów i wypaczeń"), nasilona po XX Zjeździe KPZR (II 1956), śmierci Bieruta oraaz wystąpieniu robotników w Poznaniu (poznański czerwiec 1956). X 1956 roku zwrot polityczny (przesilenie październikowe) poparty przez większość społeczeństwa, powrót do życia politycznego W.Gomułki (VIII Plenum KC). Następuje częściowa demokratyzacja systemu sprawowania władzy państwowej i modernizacja polityki gospodarczej, bez istotnych zmian wewnętrznych w PZPR. W następnych latach rywalizacja zwolenników kontynuacji ograniczonych reform (rewizjonistów) z rzecznikami zachowania istniejącego systemu politycznego i gospodarczego (dogmatycy), przy utrzymaniu przez W. Gomułkę pozycji arbitra. Po 1960 roku stopniowa eliminacja "Puławian" (m.in. 1963 rok Zambrowskiego) i wzrost wpływów grupy związanej z ministerstwem spraw wewnętrznych, generałem M. Moczarem (tzw. partyzanci i i sprzymierzone z nimi młodsze pokolenie działaczy o rodowodzie ZMP-owskim). Próba wykorzystania przez nią wystąpień studentów (wydarzenia marcowe 1968) w celu przejęcia władzy. XII 1970 po grudniowym buncie robotniczyn na Wybrzeżu zmiana kierownictwa PZPR (E.Gierek) i polityki, głównie ekonomicznej (koncepcja szybkiego rozwoju gospodarczego przy wykorzystaniu kredytów zagranicznych, rozwój konsumpcji) - przy jednoczesnym dążeniu do utrwalenia systemu politycznego.. Rozbudowa nomenklatury - kontroli obsady stanowisk kierowniczych w instytucjach państwowych i politycznych oraz gospodarce. w 1976 roku wprowadzono do konstytucji zapis o PZPR jako "przewodniej sile politycznej społeczeństwa". Od 1975 roku w warunkach załamywania się polityki "dynamicznego rozwoju" - tzw. propaganda sukcesu, gwałtowny przyrost liczby członków partii (1976 - 80 ponad 1 mln nowo przyjętych, łącznie 1980 - 3150 tys członków. 1980 - 1981 spory wewnętrzne połączone z narastającą konfrontacją z NSZZ "Solidarność", polityka socjalistycznej odnowy (ograniczonej modernizacji systemu politycznego i reform gospodarczych, przy zachowaniu hegemonicznej pozycji PZPR). Samorzutna aktywność części członków PZPR, m.in. tworzenie porozumień pomiędzy podstawowymi organizacjami partyjnymi - struktur poziomych, jednocześnie spadek liczby członków, zwłaszcza w środowiskach robotniczych do około 2 mln. Od okresu stanu wojennego miał miejce spór zwolenników zasadniczej przebudowy partii i państwa ("liberałowie" o orientacji głównie socjaldemokratycznej) z jej przeciwnikami (tzw. beton), w warunkach chronicznego kryzysu gospodarki i polityki. 1988 - 89 koncepcja Okrgłego Stołu i zawarcie porozumienia z głównymi siłami opozycji politycznej ("Solidarność"). Po przegranych wyborach do parlamentu VI 1989 oddanie władzy. 27 I 19900 ostatni (XI) Zjazd PZPR - decyzja o samorozwiązaniu (część członków założyła 2 partie: SdRP i PUS, deklarujące zamiar realizacji założeń socjalizmu demokratycznego).
Bibliografia:
Antoni Czubiński, Historia Polski XX w., Poznań 2003 r.
Andrzej Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939-1989 r., Lublin 1999 r.
Wojciech Roszkowski , Historia Polski 1914-2004, PWN, Warszawa 2004 r.