1. Prawo Europejskie – pojęcie zakres i źródła europejskiej kultury prawnej

Kultura prawa europejskiego

1. Korzenie europejskiej kultury prawnej Azja-Egipt, Grecja- Rzym

2. Komponenty europejskiej kultury prawnej:

3. Współczesne kultury prawne civil law i common law

4. Prawo europejskie czy UE- problemy definicyjne

Ad. 1 Europa- centrum; środek, centralny punkt geograficzny

Europocentryzm- przekonanie, że Europa jest najważniejsza, ma charakter nadrzędny

Versus

Amerykocentryzm

Pochodzenie kultury europejskie:

- Johann Herder: kultura przybyłą z Azji, została rozwinięta w Egipcie; w Grecji rozkwitła, apogeum natomiast znalazła w Rzymie

Ad. 2

Założone źródła europejskiej kultury prawnej:

- u podstaw-grecka filozofia prawa : Grecja wydała wielu matematyków, lecz prawników mieli słabych ; zajmowano się filozofią prawa była to tylko jednak teoria (Heraklit, Sokrates, Platon, Arystoteles) „Kwitła bujnie obok prawa obowiązującego ale nie wywierała na nie wpływu”

- prawo rzymskie: doskonały system prawny, którego podstawy zaczerpnięte były z Grecji; miało ono cechy imperialne (Imperium rzymskie ) po upadku cesarstwa rzymskiego, pojawiło się państwo Franków (szybko ulegli chrystianizacji, przejęli dużo starożytnych tradycji)w prawie mamy naleciałości rzymskie i germańskie (pojawiał się podział na stany, zakazy nie mieszania się stanów) w miarę upływu czasu znajomość prawa rzymskiego zaczęła zanikać (łaciny również) na znaczeniu zyskał język francuski-, w X w przez przypadek papież odnalazł kodeks papieża Justyniana, w XI w w Padwie powstała szkoła zajmująca się padaniem prawa rzymskiego (glosatorowi –glosa – komentarz do przepisów) w XIII powstała szkoła postglosatorów: dążyli do rzeczywistego stosowania prawa rzymskiego w praktyce- średniowiecze-początek renesansu prawa rzymskiego; cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego- Niemcom spodobała się imperialność prawa rzymskiego i przejęli je

System prawny w Europie

-Do XVI wieku dominuje kodeks justyniański, na który nakładają się : prawo kanoniczne, zwyczajowe, prawo feudalne

-W 1804r powstaje kodeks napoleoński; silny nacisk na prawa człowieka i obywatela

-poł XIXw- odejście od prawa rzymskiego: zmiany społeczne: industrializacji i urbanizacja, kształtowanie się świadomości narodowej

-odmienność systemu angielskiego

Prawo rzymskie – ustawa „dwunastu tablic” (449 p.n.e.)

- Corpus Iuris Civilis 530

- System prawny Bizancjum

-etyka judeochrześcijańska:

Etyka odegrała ogromną rolę, kiedy doszło do chrystianizacji Rzymu; przekonanie, że obowiązuje tylko to prawo, które jest zgodne z nakazami Boga; zaczęto na prawo patrzeć przez pryzmat moralny ; wyprowadzano to z przymierza z Bogiem; kolejnym elementem jest prawo naturalne wywodzące się z umowy społecznej; było też prawo kanoniczne

-prawo zwyczajowe

Wewnętrzne (miejscowe) wzory zachowania ------ zwyczaj ------ prawo zwyczajowe (w momencie powołanie się organu państwowego na zwyczaj)

1. Prawo europejskie jako zderzenia kultur prawnych

Ad. 3. Systemy prawne w Europie:

1. CIVIL LAW (kontynentalny/ prawa stadionowego)

- dominacja prawa stanowionego- prymat ustawy

-rozdział stanowienia/ stosowania prawa

-recepcja prawa rzymskiego

1. COMMON LAW (anglosaski)

- dominacja precedensów- prymat ustawy

- prawotwórcza rola sądów

-rodowód: prawo zwyczajowe (brak rzymskiego )

1. Zbliżanie się kultur prawnych

Prawo UE jako efekt zderzenie kultur prawnych: wielowymiarowość (wielość adresatów, instytucje UE, wielopłaszczyznowość)i istotny wpływ common law

1. Prawo europejskie, prawo Wspólnot Europejskich , prawo Unii Europejskiej, prawo integracji europejskiej , acquis communitaire- problemy definicyjne

Problemy terminologiczne:

1. Prawo europejskie : najszerszy zakres pojęciowy:

- Prawo UE

-inne formy integracji w Europie

1. Prawo Unii Europejskiej- jest pojęciem węższym- prawo trzech filarów Unii Europejskiej (zniesione) I filar- wspólnoty europejskie II filar Wspólna Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa III Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych

2. Prawo Wspólnot Europejskich (wspólnotowe)- jest pojęciem najwęższym:

-porządek prawny I filara UE

-niemal cały dorobek integracyjny

1. Prawo integracji europejskiej – termin najmniej precyzyjny

-rozmaite europejskie procesy integracyjne

-reguły integrowania państw europejskich

1. Acquis Communautaire (dorobek wspólnotowy) czyt. Aki Comunatre

- część prawa wspólnotowego: prawo stanowione, orzecznictwo, zwyczaje i wartości

-dorobek stale poszerzany

- przyjęcie warunkiem członkostwa w UE w dzień przystąpienia (akcesji)

1. Zasada przyznania kompetencji i jej miejsce w porządku prawnym UE:

Zasada przyznania kompetencji jest podstawową zasadą strukturalną , na której opiera się konstytucyjna struktura UE. Unia może działać jedynie w zakresie swoich kompetencji i ma ich tylko tyle, ile powierzyły jej państwa członkowskie. Wcześniej zasadę tą wyrażał art.5 TWE obecnie art. 4 ust. 1 TUE podkreśla, że: „zgodnie z art. 5 wszelkie kompetencje nieprzyznane UE w Traktatach należą do państw członkowskich”. Art. 5 1. Granice kompetencji UE wyznacza zasada przyznania. Wykonywanie tych kompetencji podlega zasadą pomocniczości i proporcjonalności . 2.Zgodnie z zasadą przyznania Unia działa wyłącznie w graniach kompetencji przyznanych jej przez państwa członkowskie w Traktatach do osiągnięcia określonych w nich celów. Wszelkie kompetencje nie przyznane Unii w Traktatach należą do państw członkowskich. Sprawa van Gend and Loos Przedsiębiorstwo Van Gend & Loos dokonało importu pewnej ilości substancji chemicznej (formaldehydu) z Niemiec na terytorium Holandii. Poprzez zmianę klasyfikacji substancji, została ona obciążona przez holenderskie służby celne podwyższoną opłatą. Spółka uiściła opłatę, zdecydowała się jednak na dochodzenie jej zwrotu. Przed sądem powołała się na sprzeczność krajowych przepisów celnych z art. 12 Traktatu EWG (obecnie art. 34. i 35. TFUE): "Państwa Członkowskie powstrzymują się we wzajemnych stosunkach handlowych od wprowadzania nowych ceł przywozowych i wywozowych lub opłat o skutku równoważnym oraz od podwyżek takich ceł i opłat między nimi obowiązujących."

Sąd rozpatrujący sprawę zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem o rozstrzygnięcie, czy podmiotom prawa przysługują na podstawie art. 12 uprawnienia podlegające ochronie sądowej. Innymi słowy, pytanie dotyczyło kwestii bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego przez sądy krajowe i możliwości ochrony sądowej praw indywidualnych powstałych z mocy tego prawa.

• Wspólnota stanowi nowy porządek prawno międzynarodowy, na rzecz którego państwa członkowskie ograniczyły w określonym zakresie swoje suwerenne prawa. Podmiotami tego porządku prawnego są zarówno państwa członkowskie, jak i ich obywatele.

• Prawo wspólnotowe, niezależne od ustawodawstwa państw członkowskich, nie tylko nakłada na jednostki zobowiązania, lecz może być również źródłem uprawnień dla tych jednostek.

• Uprawnienia nie muszą być nadane wprost w traktacie, lecz powstają one również na skutek zobowiązań, które Traktat nakłada w ściśle określony sposób na jednostki, państwa członkowskie oraz instytucje wspólnotowe.

1. Rodzaje kompetencji UE i ich zakres:

• Kompetencje wyraźne – wyraźnie wskazane w Traktatach

• Kompetencje domniemane- domniemane z funkcji lub celów organizacji; Trybunał Sprawiedliwości uznał np. w odniesieniu do wspólnoty, że posiada wszelkie kompetencje niezbędne do realizacji wskazanych w Traktatach

• Kompetencje ogólne – art. 114 TFUE służą do stanowienia prawa w celu ustanowienia i funkcjonowania rynku wewnętrznego

• Kompetencje dodatkowe- art. 352 TFUE może być on zastosowany, gdy żaden inny przepis nie upoważnia do przyjęcia aktu, daje niezbędne kompetencje do osiągnięcia celów w ramach polityk określonych w Traktatach,

Zgodnie z orzecznictwem TS UE w każdym przypadku powinna być wybrana najbardziej właściwa podstawa prawna ze względu na cel i treść środka. Ma to znaczenie szczególnie dla przypadków, w których akt prawny może być oparty na kilku podstawach prawnych i trzeba wybrać jedną, z uwagi na wykluczające się procedury stanowienia prawa.

Zasady podziału kompetencji.

Kompetencje wyłączne UE: Pewne kompetencje mogą być wykonywane wyłącznie na poziomie Unii, pewne zaś na poziomie krajowym. Inne mogą być wykonywane przez Unię lub przez p. członkowskie (konkurencyjne/dzielone). Podział kompetencji i sposób ich wykonywania wynika z Traktatów oraz z orzecznictwa TS. Art. 2 ust. 1 TFUE stwierdza, że w zakresie kompetencji wyłącznych „jedynie Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące, natomiast p. członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii.

Dziedziny objęte kompetencjami wyłącznymi UE (art. 3 TFUE).

1). Unia celna ma wyłączne kompetencje w następujących dziedzinach:

1. unia celna,

2. ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego,

3. polityka pieniężna w odniesieniu do p. członkowskich, których walutą jest euro,

4. zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa,

5. wspólna polityka handlowa.

2). Unia ma także wyłączną kompetencje do zawierania umów międzynarodowych, jeżeli ich zawarcie zostało przewidziane w akcie ustawodawczym Unii lub jest niezbędne do umożliwienia Unii wykonywania jej wewnętrznych kompetencji lub w zakresie, w jakim ich zawarcie może wpływać ma wspólne zasady lub zmieniać ich zakres.

Kompetencje dzielone UE: to kompetencje, które nie są kompetencjami wyłącznymi określonymi w art. 3 TFUE lub kompetencjami wspierającymi, koordynacyjnymi i uzupełniającymi określonymi w art. 6. Art. 4 ust. 2 wymienia tylko główne dziedziny objęte kompetencjami dzielonymi.

Dziedziny objęte kompetencjami dzielonymi UE (art. 4 ust. 2 TFUE).

1). Kompetencje dzielone między Unią a p. członkowskimi stosują się do następujących głównych dziedzin:

1. rynek wewnętrzny,

2. polityka społeczna,

3. spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna,

4. rolnictwo i rybołówstwo, z wyłączeniem morskich zasobów biologicznych,

5. środowisko,

6. ochrona konsumentów,

7. transport,

8. sieci transeuropejskie,

9. energia,

10. przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości,

11. wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym traktacie.

Kompetencje nie są dzielone między Unią a p. członkowskimi wg dziedzin lecz są one ograniczone „funkcyjnie” tym, co jest niezbędne do osiągnięcia celów i wypełnienia zadań przez Unię.

Kompetencje wspierające, koordynacyjne i uzupełniające: Unia ma kompetencje w zakresie prowadzenia działań w celu wspierania, koordynowania lub uzupełniania działań p. członkowskich, nie zastępując ich kompetencji w tych dziedzinach.

Art. 6 TFUE:

„Unia ma kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań p. członkowskich. Do dziedzin takich działań należą:

1. ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego,

2. przemysł,

3. kultura,

4. turystyka,

5. edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport,

6. ochrona ludności,

7. współpraca administracyjna.”

Prawnie wiążące akty Unii przyjęte na podstawie postanowień Traktatów odnoszących się do tych dziedzin nie mogą jednak prowadzić do harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych p. członkowskich.

1. Fundamentalne zasady Unii Europejskiej. Katalog i hierarchia

Zasady fundamentalne:

Nie zawsze są skatalogowane (mogą być ujęte w traktach, wynikać z orzecznictwa Trybunału). Nie wiemy ile ich jest. Jest to część acquis communautaire. Źródłem tych zasad są tradycje konstytucyjne państw członkowskich. Typowe organizacje międzynarodowe nie mają takich zasad.

Funkcje zasad:

• Chroni a i wyrażają wartości UE

• Są podstawą procesu tworzenia prawa

• Są podstawą stosowania prawa

• Są podstawą wykładni prawa

• Wypełniają luki w prawie

Umiejscowienie w hierarchii prawa UE: zasady fundamentalne mają charakter nadrzędny do prawa wtórnego oraz są one równoważne do prawa pierwotnego (inni autorzy uważają że są one podporządkowane prawu pierwotnemu)

Zasady fundamentalne:

1. Prawa podstawowe- mają charakter indywidualny- wynikają z Karty Praw Podstawowych, z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

2. Zasady ogólne prawa UE

1. zasady wspólne dla państw demokratycznych:

• subsydiarności

• proporcjonalności

• solidarności

• poszanowania tożsamości narodowej państw członkowskich

• kompetencji powierzonych

• pierwszeństwa prawa UE

1. zasady UE:

• wolności

• równości

• praw człowieka

• demokratyzmu

• państwa prawnego

1. Zasady wspólne dla państw demokratycznych: wolności, równości i poszanowania praw człowieka :

Art. 2 Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości.

Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.

Zasada wolności:

• odwołanie się przyrodzonej godności ludzkiej

• jest to podstawa aksjologiczna i normatywna

• na gruncie UE ma ona rodowód ekonomiczny (np. swoboda przepływu osób)

• obejmuje ona też prawa polityczne (wybór posłów do Parlamentu Europejskiego)

Zasada równości:

• utożsamiana z brakiem dyskryminacji

• ma zastosowanie nie tylko do osób fizycznych ale też podmiotów prawnych np. państw

• źródłem jest prawo międzynarodowe

• dyskryminacja- niejednakowe traktowanie takich samych sytuacji bez obiektywnego uzasadnienia

• dyskryminacja bezpośrednia i pośrednia

• bezpośrednio skuteczna

• Działa względem wielu podmiotów

Orzecznictwo:

Sprawa Kalanke

• O stanowisko dyrektora parku w Bremie ubiegały się dwie osoby o takich samych kwalifikacjach: pan Kalanke i pani Glissmann

• Niemieckie prawo: w sektorach, gdzie kobiety są mniej liczne reprezentowane, w takich sytuacjach należy zatrudnić kobietę

• Pan Kalanke stwierdził, że ma lepsze kwalifikacje i że ustawa niemiecka jest niezgodna z dyrektywą o równym dostępie Kobie i mężczyzn do zatrudnienia

• TSUE: niemiecka ustawa ustala równość wyrażoną liczbowo i procentowo

• Dyrektywa wspólnotowa ma na celu równość rzeczywistą, a nie bazującą na kalkulacjach i proporcjach

• Stwarzanie preferencji dla kobiet wychodzi poza cel dyrektywy i stwarza możliwość dyskryminacji mężczyzn (wypaczenie)

• Preferencja pani Glissman wynikała z istnienia wyrażonej kwotowo puli miejsc zarezerwowanych dla kobiet

• Niemiecki system to nie wyrównywanie szans lecz mechaniczne preferowanie kobiet w dostępie do zatrudnienia

Ian William Cown v. Skarb Publiczny:

• Brytyjski turysta napadnięty pobity i obrabowany w paryskim metrze

• Gdy sprawców nie ujęto obywatele francuscy mieli prawo dochodzić odszkodowania od skarbu Państwa

• Ian Cown podnosi zarzut dyskryminacyjnego traktowania

• Skarb Państwa: kwestie odszkodowań są regulowane nie przepisami prawa wspólnotowego, ale krajowego prawa karnego. Ten obszar należy do wyłącznej kompetencji państw członkowskich

• TSUE: zakaz dyskryminacji oznacza obowiązek traktowania narodowego

• Nie można uzależniać odszkodowania od posiadania obywatelstwa danego kraju członkowskiego

• Ian Cown był turystą- a zatem usługobiorcą. W przypadku uznania argumentów Skarbu Publicznego oznaczałoby to dyskryminację usługobiorców na wspólnym rynku i podważenie zasady swobody świadczenia usług

Rozguia Adou i Dominique Cornuaille versus Belgian State:

• 2 obywatelki francuskie świadczyły “pracę” w Belgii jako „ kelnerki w barze podejrzanym moralnie”

• Występowały w „skąpych strojach” i „wychodziły z klientami”

• Sąd belgijski orzekł względem nich zakaz podejmowania pracy, tłumacząc decyzję koniecznością ochrony „moralności publicznej”

• Adui i Cornuaille: prawo belgijskie pozwala uprawiać prostytucję obywatelkom Belgii

• TSUE: Belgia nie stosuje działań represyjnych względem obywateli własnych, uprawiających ww. proceder, nie powinna ich zatem stosować także względem cudzoziemców

• Powódki mogły zatem w dalszym ciągu wykonywać pracę kelnerską „bez ubrań”

Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności :

Art. 6 TUE

1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty (..)

2. Unia przystępuje do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (…)

3. Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji

Orzecznictwo:

Erich Stauder v. Stadt Uhlm

• Bezrobotny i bezdomny (weteran wojenny) Erich Stauder otrzymał tytułem pomocy społecznej talony na masło

• Przy odbiorze masła w sklepie miał wpisać na talonie wymienianym na masło swoje dane personalne

• Weteran wojny uznał obowiązek wywieszania w sklepie swojego nazwiska na „maślanej kartce” za obraźliwy

• Argumenty: EWG przekazując instytucjom pomocy społecznej nadwyżki masła do rozdawnictwa nie wymaga danych personalnych

• TSUE: poszanowanie praw zasadniczych stanowi integralną część ogólnych zasad prawa, chronionych przez Trybunał Sprawiedliwości

• Powyższa ochrona musi być zagwarantowana w ramach struktur i celów Wspólnoty

1. Zasady wspólne dla państw członkowskich: podstawowych wolności, demokratyzmu i państwa prawa

Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności :

Art. 6 TUE

1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty (..)

2. Unia przystępuje do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (…)

3. Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji

Orzecznictwo:

Erich Stauder v. Stadt Uhlm

• Bezrobotny i bezdomny (weteran wojenny) Erich Stauder otrzymał tytułem pomocy społecznej talony na masło

• Przy odbiorze masła w sklepie miał wpisać na talonie wymienianym na masło swoje dane personalne

• Weteran wojny uznał obowiązek wywieszania w sklepie swojego nazwiska na „maślanej kartce” za obraźliwy

• Argumenty: EWG przekazując instytucjom pomocy społecznej nadwyżki masła do rozdawnictwa nie wymaga danych personalnych

• TSUE: poszanowanie praw zasadniczych stanowi integralną część ogólnych zasad prawa, chronionych przez Trybunał Sprawiedliwości

• Powyższa ochrona musi być zagwarantowana w ramach struktur i celów Wspólnoty

Zasada demokracji – do kryteriów demokracji Deklaracja zaliczyła: pluralizm polityczny, partycypacjonizm wyborczy i przedstawicielski charakter PE. Traktat z Maastricht – formalny wyraz prawny tej zasady (odnosiła się tylko do p. członkowskich) dopiero od t. amsterdamskiego odnosi się wprost do Unii. Pojęcie deficytu demokratycznego ( można pogadać o parlamencie, wyborach, głosowaniu); pojęcie obywatelstwa Unii, które ma charakter dodatkowy do obywatelstwa narodowego – art. 9 TUE; w Unii mamy demokrację przedstawicielską

Art. 15 TFUE :

• zasada otwartości – jawność obrad Parlamentu Europejskiego i Rady dot. projektu aktu ustawodawczego

• prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii (możliwe ograniczenia z uwagi na interes publiczny lub prywatny)

• publikacja dokumentów

Zasada praworządności:

• zasada pewności prawa;

• zasada nieretroakcji;

• zasada ochrony uprawnionego oczekiwania

1. Zasada subsydiarności i proporcjonalności:

Kompetencje Unii mogą ulec poszerzeniu poprzez zmianę Traktatów założycielskich, zgodnie z procedurami określonymi w art. 48 TUE.

Zasada pomocniczości (subsydiarności) – mechanizm ograniczający kompetencje Unii, służy do wykonywania kompetencji innych niż kompetencje wyłączne. Wprowadził ją JAE, ale tylko w odniesieniu do ochrony środowiska naturalnego. Traktat z Maastricht uczynił ją strukturalną zasadą całego prawa Unii.

Zasada proporcjonalności – służy do kontroli konkretnego środka. Art. 5 ust. 4 TUE: Zgodnie z zasadą proporcjonalności zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatów.” Ponad to:

• Stosuje się do wszystkich sfer kompetencji Unii,

• Nie odnosi się do rozgraniczenia kompetencji UE i p. członkowskich, lecz do konkretnego środka,

• Swoboda działania jednostek nie może być ograniczana ponad to, co jest konieczne w interesie publicznym,

• W przypadku szerokich uprawnień dyskrecjonalnych WE/UE, środek musi być w oczywisty sposób nie właściwy w stosunku do celu,

• Ma kilka aspektów, np. wymaga by sankcje były proporcjonalne do powagi naruszenia,

• Stosowana jest zgodnie z Protokołem w sprawie stosowania zasada pomocniczości i proporcjonalności,

• Służy do oceny zarówno środków unijnych jak i środków przyjmowanych przez p. członkowskie w zakresie stosowania prawa Unii. Dotyczy to kontroli środków przyjmowanych:

1. W celu wykonania prawa Unii,

2. W ramach dopuszczalnych derogacji od zasad swobodnego przepływu,

• Powinna być uwzględniania także przy interpretacji środków krajowych.

TS bada czy środek prawny jest:

1. Odpowiedni i konieczny do osiągnięcia konkretnego celu,

2. Współmierny.