Pedagogika
Jest nauką zarówno praktyczną (wywodzi się z praktyki), jak i teoretyczną (bo teoria pomaga rozwiązywać konkretne problemy praktyczne).
Działy współczesnej pedagogiki:
Społeczna:
Jest nauką, która zajmuje się środowiskowymi uwarunkowaniami, procesami oraz wpływem człowieka na zmianę i przeobrażanie tych procesów.
Zakłada, że człowiek jest istotą aktywną zmieniającą swoje środowisko.
Subdyscyplina ta wyrosła z socjologii wychowania.
Stworzona pod koniec lat 30 XX wieku. przez Helenę Radlińską.
Współczesny zakres badań: badanie człowieka we wszystkich fazach jego życia, bada wpływ instytucji, środowiska socjalizacyjnego i wychowawczego, czyli inaczej rodziny, szkoły, instytucji edukacyjnych, domu kultury a także wpływ np. środków masowego przekazu (mass media).
Trzy nurty: praca socjalna, praca kulturalna, opieka i wychowanie.
Przedstawiciele: Aleksander Kamiński, Ryszard Wroczyński, Andrzej Radziewicz, Irena Lepalczyk, Edmund Trępała, Tadeusz Pilch, Stanisław Kawula.
Opiekuńcza:
Zajmuje się opieką i wychowaniem osób, które nie są z stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb.
Wyrosła z pedagogiki i medycyny.
Twórca: Czesław Babicki, Albin Kelm, Janusz Korczak.
Kultury:
Jest subdyscypliną, która zajmuje się wpływem wartości i norm kulturowych
na zachowanie jednostki ludzkiej.
Badania: kultura ludowa, duchowa, masowa.
Zajmuje się analizą treści przekazu i jego wpływu na osobowość ludzką.
Wyrosła z filozofii Hegla, koncepcji Dicleia, pedagogiki, socjologii kultury, antropologii kultury.
Przedstawiciele: Bogusław Nawroczyński, Bogusław Suchodolski, Sergiusz Hesen, Zbyszko Melosik.
Wczesnoszkolna:
Jest subdyscypliną zajmującą się procesem uczenia się i nauczania dzieci w klasach tzw. zerowych i w klasach I-III.
Zadania: opracowanie ogólnych teorii i planów pracy dydaktycznej, opracowanie koncepcji programowych, analiza treści szkolnych.
Wyrosła z dydaktyki, psychologii rozwojowej.
Przedstawiciele: Lucyna Jeleńska, Ryszard Więckowski, Tadeusz Wróbel.
Specjalna:
Zajmuje się zagadnieniami związanymi z opieką, wychowaniem i kształceniem osób wykazujących pewnego rodzaju niepełnosprawność.
Dzieli się na:
oligofrenopedagogika ? zajmująca się osobami niepełnosprawnymi umysłowo
tyflopedagogika - zajmuje się nauczaniem i wychowaniem jednostek niewidomych
surdopedagogika ? zajmuje się nauczaniem i wychowaniem jednostek z wadami słuchu i zaburzeniami mowy wynikającymi z wad słuchu
pedagogika przewlekle chorych i kalekich
resocjalizacja
Wyrosła z medycyny i pedagogiki.
Za twórcę uważa się: Marię Grzegorzewską.
Przedstawiciele: Otto Lipkowski, Teresa Doroszewski, Aleksander Hulek, Czesław Kosakowski.
Resocjalizacyjna:
Zajmuje się opieką, wychowaniem, kształceniem jednostek o tak zwanej zaburzonej socjalizacji, czyli wykazujących objawy niedostosowania społecznego. Składa się
z: aksjologii wychowania resocjalizującego (ukazują sens resocjalizacji na bazie wartości i celów ogólnospołecznych)
teorii wychowania resocjalizacyjnego (formułuje twierdzenia o zależnościach zachodzących pomiędzy faktami wychowawczymi)
metodyki oddziaływań (resocjalizacja obejmuje wiedzę i umiejętności dotyczące bezpośredniej pracy z podopiecznym).
Wyrosła z pedagogiki specjalnej, medycyny sądowej i kryminologii.
Przedstawiciele: Czesław Czapów, Stanisław Jeglewski, Jan Konopnicki, Otto Lipkowski, Jarosław Pytka.
Pedeutologia:
Zajmuje się analizą zagadnień związanych z zawodem nauczyciela, doborem kandydatów do zawodu nauczyciela, zagadnieniami kształcenia i samokształcenia nauczycieli oraz przemianami zachodzącymi w relacji nauczyciel - uczeń.
Badania prowadzi się nad osobowością nauczyciela, poziomem i zakresem
jego wykształcenia, warunkami i efektywnością jego pracy.
Przedstawiciele: Grzegorz Piramowicz, Jan Władysław Dawid, Stefan Szuman, Stanisław Dobrowolski, Z. Mysłakowski, Kreutz, S. Baley.
Geneza
Orientacje pedentologiczne:
Osobowościowa – czynności nauczania i wychowania zależne od cech osobowych
nauczyciela.
Przedstawiciele:
J. W. Dawid – ojciec polskiej pedeutologii; rozpatruje powołanie.
Z. Mysłakowski – przyjmuje kontaktowość, talent pedagogiczny.
Kreutz – wprowadza pojęcie zdolności sugestywnej, traktuje jako zdolności wrodzone.
S. Baley – zdatność wychowawcza – zbiór cech umożliwiających i ułatwiających wychowanie innych; krytykuje koncepcję cech idealnych.
Pozytywistyczna – pytanie o sprawność operacyjną nauczyciela, zwracanie uwagi
na mechanizm adaptacji jako skuteczną drogę poznania,
nabywania sprawstwa zawodowego.
Humanistyczna – dobra edukacja nauczycieli jest procesem indywidualizowania
osobowości.
Orientacja osobowościowa:
Inspiracją tego podejścia były teorie biologiczno – psychologiczne, fenomenologiczne, pedagogika i nurt nowego wychowania.
Językiem jest język psychologii – indywidualność, subiektywność, wczucie, misja lub powołanie.
Orientacja pozytywistyczna (technologiczna):
Pojęcie dobrego nauczania łączone z fachowością.
Kopiowanie strategii działań dobrych nauczycieli.
Opracowanie wykazu specjalnych kompetencji nauczycieli.
Kwalifikacje to sprawności bezpośrednio użyteczne w działaniu.
Likwidacja pojęcia wartości.
Orientacja humanistyczna:
Opozycja przeciwko nauczycielowi – technologowi.
Dobry nauczyciel to przede wszystkim człowiek.
Wiedza specjalistyczna jest podstawowym warunkiem kompetencji.
Kształcenie nauczycieli ma być procesem stawania się nauczycielem.
Model nauczyciela :
Etosowy punkt widzenia na zawód nauczyciela.
Model profesjonalisty.
Model refleksyjnego praktyka (refleksyjne profesjonalista).
Andragogika: jest to dyscyplina zajmująca się badaniem warunków edukacji
i samokształcenia osób dorosłych (od 21 roku życia) normy
UNESCO.
Działy:
andragogika ogólna ? zajmuje się kierunkami i doktrynami pedagogicznymi
w zakresie kształcenia dorosłych.
teoria wychowania dorosłych
teoria nauczania dorosłych
teoria porównawcza ? porównuje historię systemu edukacji dorosłych
Wyrosła z pedagogiki społecznej.
Przedstawiciele:
Aleksander Kamiński
Lucjan Turos.
Gerontologia: Dyscyplina pedagogiczna zajmująca się badaniem możliwości
i uwarunkowań edukacji, uwarunkowań pomocy i organizacji
czasu wolnego osobie starszej(osoba po 65 roku życia)
Działy:
gerontologia ogólna
teoria wychowania starszych teoria nauczania starszych
teoria porównawcza
Wyrosła z pedagogiki społecznej.
Przedstawiciele:
Aleksander Komiński,
Barbara Tryfan, Kinga
Wiśniewska-Groszkowska
Jan Wołoszyn.
Maria Grzegorzewska
Maria Grzegorzewska urodziła się 18 kwietnia 1888 r. we wsi Wołuczy.
DOMINUJĄCYM motywem Jej działalności i dewizą życia było: "Nie ma kaleki, jest człowiek". Uporczywie i bezkompromisowo walczyła o pełne prawo do nauki, do pracy
i do szacunku osób upośledzonych. Przekonywała, że kalectwo nie pomniejsza wartości i godności człowieka.
Jako pierwsza w Polsce podjęła systematyczne badania nad zagadnieniami pedagogiki niepełnosprawnych, interesowała się problemami wszystkich subdyscyplin pedagogiki specjalnej. Jednak za najistotniejsze swoje osiągnięcia uważała prace związane
z kształceniem nauczycieli. Była ona w okresie międzywojennym twórczynią zarówno szkolnictwa specjalnego, jak i pedagogiki specjalnej w Polsce. Gdy w 1922 r. zakładała Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej (PIPS) w Warszawie, była to pierwsza tego typu placówka w Europie. Prowadzono w niej badania naukowe i kształcenie nauczycieli
dla potrzeb nowopowstających działów szkolnictwa specjalnego.
Poza pracą dydaktyczną Grzegorzewska prowadziła działalność naukową i publicystyczną. Opracowała oryginalną metodę nauczania, która nosi nazwę "metody ośrodków pracy"
i jest obecnie powszechnie stosowana w szkolnictwie specjalnym. Maria Grzegorzewska jako pierwsza w Polsce podjęła systematyczne badania nad zagadnieniami pedagogiki niepełnosprawnych, stworzyła jej podstawy. Wychodząc z założenia, że człowiek jest psychofizyczną jednością, wysunęła tezę całościowego ujęcia odchyleń od normy; rozwijała zagadnienia kompensacji w rewalidacji niepełnosprawnych (teoria dynamicznych układów strukturalnych). Szczególnie interesowały ją zagadnienia związane z tyflopedagogiką
i tyflopsychologią, a także zagadnieniami pracy z osobami głuchoniewidomymi. Interesowała się problemami wszystkich subdyscyplin pedagogiki specjalnej.
Mocną stronę pracy naukowej i pedagogicznej Marii Grzegorzewskiej stanowią jej poglądy pedagogiczne w zakresie szeroko pojętej problematyki zawodu nauczycielskiego.
Pojęcie "osobowości nauczyciela" zajmuje centralne miejsce w całym systemie pedagogicznym Marii Grzegorzewskiej. Osobowość nauczyciela stanowiła dla niej "życiodajną krynicę ducha szkoły". Uważała ona, że pośród rozlicznych uwarunkowań mających wpływ na pracę pedagogiczną, w tym na sukces dydaktyczny i satysfakcję osiąganą w zawodzie, priorytetowe znaczenie ma "postać duchowa nauczyciela i jego stosunek do grupy i jednostek" (M. Grzegorzewska „Wybór pism”). Przypominała, że
" w żadnym zawodzie człowiek nie ma tak wielkiego znaczenia jak w zawodzie nauczyciela". Przesłaniem pracy nauczycielskiej winna być "potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzna prawdziwość, moralna odwaga i ponad tym wszystkim miłość dusz ludzkich" (M. Grzegorzewska „Wybór pism”).
Główne jej publikacje to:
Psychologia niewidomych,
Listy do młodego nauczyciela,
Pedagogika lecznicza. Skrypt wykładów,
Głucho ciemni,
Psychologia niewidomych,
Analiza zjawiska kompensacji u głuchych i niewidomych.
ZMARŁA 7 maja 1967 r. Ale to, co stworzyła, jest piękne, szlachetne, mądre i nigdy
nie przeminie.
Zygmunt Mysłakowski
Urodził się 4 sierpnia 1890 r. w Nowym Mieście . W latach dzieciństwa Mysłakowski wraz z rodziną przeniósł się do Warszawy , gdzie zaczął chodzić do szkoły . Jako autor swoich prac pedagogicznych często przywiązywał dużą wagę do roli nauczyciela.
Studia wyższe odbywał na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1909 – 13. Po ukończeniu drugiego roku studiów , opublikował swoją pierwszą pracę naukową pt.: „Valerian Magni i kontrowersja w sprawie odkrycia próżni.” Jednakże
po dwóch latach Mysłakowski zmienił kierunek studiów , z przyrodniczego
na humanistyczny i humanistą został do końca . Po ukończeniu studiów , przeniósł się
do Warszawy , gdzie przez cztery lata pracował jako nauczyciel w gimnazjum , jednocześnie wykładając na Wyższych Kursach Nauczycielskich . Zaczął zajmować się nauką
o wychowaniu i 1919 r. wydał swoją drugą prace naukową pt.: „O rozwoju pedagogiki
w Polsce.” W 1920 r. został dyrektorem Państwowego Seminarium Nauczycielskiego
w Lublinie . W 1917 roku Mysłakowski otrzymał stopień doktora , rozprawą doktorską
pt.: „Intuicjonizm Bergsona. Studium krytyczne”. Od 1923r. rozmoczą on pracę
w Uniwersytecie Jagiellońskim w charakterze asystenta przy Seminarium Filozoficznym,
a po habilitacji , objął stanowisko kierownika Katedry Pedagogiki . Obok tego w latach
1927 – 29 pełnił obowiązki dyrektora Instytutu Pedagogicznego w Katowicach ,a w latach 1950 – 56 rektora Wyższej szkoły Pedagogicznej w Krakowie. .
Z. Mysłakowski w swych poglądach wprowadza pojęcie “talentu pedagogicznego”, rozumiejąc talent jako wrodzoną dyspozycję psychofizyczną, którego najważniejszą i dominującą cechą jest “kontaktowość”.
Cecha ta wyrażająca się w umiejętności nawiązywania kontaktu pedagogicznego, zdaniem autora decyduje o efektach oddziaływania nauczyciela na ucznia. Pod pewnymi względami Z. Mysłakowski reprezentuje podobny punkt widzenia jak M. Kreutz. Sądzi bowiem,
że talent jako dyspozycja wrodzona może być rozwijany i uzupełniany.
“Stopnie utalentowania - pisze - są bardzo różne, ale talent może być skutecznie uzupełniany, wspierany z jednej strony poprzez procesy świadome, z drugiej przez wprawę, przez nabywanie odpowiednich przyzwyczajeń. Droga ta jest dla wszystkich otwarta, chcąc na nią wejść trzeba mieć wytrwałą wolę dojścia do zamierzonych wyników”.
Można zatem przyjąć, że poglądy J. Wł. Dawida, G. Kereschensteina, M. Kreutza oraz
Z. Mysłakowskiego są bardzo do siebie zbliżone, gdyż: traktują, że czynności nauczania
i wychowania zależne są od cech osobowości nauczyciela, stwierdzają, że są to cechy wrodzone, uznają, że istnieje dominacja jednej cechy, która decyduje o powodzeniu pracy pedagogicznej nauczyciela.
Różnica w poglądach omawianych autorów wyrażą się w tym, że M. Kreutz
i Z. Mysłakowski pomimo iż uznają wrodzoność cech, wskazują jednak na możliwość
ich rozwijania, w toku pracy zawodowej. Ponieważ od stopnia rozwoju tych dyspozycji -zdaniem autorów - uzależnione są efekty oddziaływań wychowawczych.
Natomiast J. Wł. Dawid i G. Kereschensteiner powodzenie w pracy nauczyciela uzależniają tylko od cech wrodzonych.
„Talent Pedagogiczny” - Możemy powiedzieć, że jest to wrodzona dyspozycja
psycho – fizjologiczna, dzięki której osobnik pewne szczególne typy działalności lub produkcji uprawiać może w sposób bardziej wydajny niż w wypadku zajmowania sie czym innym. Talent pedagogiczny jest także dyspozycja wrodzona sprzyjającą wypełnianiu zadań wychowawczych. Z. Mysłakowski podkreśla, że ważna cecha u nauczyciela jest kontaktowość. Zdolność ta nabiera rangi zawłaszcza w momencie gdy wchodzi w grę stosunek do uczniów.
Składniki i cechy talentu pedagogicznego:
Wrodzona żywość wyobraźni,
zdolność obserwacji ruchów ekspresyjnych u bliźnich,
instynkt,
uczuciowość
całkowite nastawienie naszej psychiki indywidualnej.
Klasyfikacja orientacji badawczych: Ze względu na różnice podejść polskich naukowców do teorii wychowania, wynikających z odmiennych punktów myślenia o jej istocie, zadaniach czy podstawowych pojęciach, wyróżniamy cztery rodzaje orientacji badawczych.
Orientacje badawcze teorii wychowania
orientację socjologiczną;
orientacje normatywne (normatywno – ideologiczną oraz normatywno – filozoficzną);
orientację psychologiczną;
orientację eklektyczną.
Orientacja socjologiczna - skupia uwagę badaczy na teorii społeczeństwa wychowującego, w którym proces wychowania jest zdeterminowany przede wszystkim oddziaływaniem na jednostkę podstawowych struktur społecznych, środowisk wychowawczych czy sił społecznych.
Przedstawiciele orientacji socjologicznej:
Florian Znaniecki (1882-1958),
Zygmunt Mysłakowski (1890-1971)
Romana Miller (1906-1983).
Osobowość nauczyciela: Kontaktowość nauczyciela, żywość wyobraźni, instynkt rodzicielski, zdolność do wyrażania uczuć i nastawienie psychiki na zewnątrz. Przez osobowość nauczyciela można rozumieć stopień zaawansowania nauczyciela w poznawaniu, rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, ze szczególnym uwzględnieniem procesów kształcenia i wychowania, oraz w twórczym przekształcaniu
tych stosunków.
Idea wychowania: Według Mysłakowskiego w wychowaniu nie chodzi nam
o osiągnięcie doraźnego skutku w postaci zmiany cudzego postępowania aktualnego,
lecz o wprowadzenie zmian, sięgających głębszej warstwy, mianowicie trwałych nastawień. Wprawdzie i tu trudno przeprowadzić ścisłą granicę: jest rzeczą względną, którą zmianę uznamy za przejściową, a którą za stałą. Niemniej jednak wydaje się słuszne, aby do zmian wychowawczych zaliczać tylko te, które modyfikują zachowanie się jednostki na dłuższą metę. W rozumieniu potocznym wychowania, a także w pedagogice naukowej przyjmuje się ponadto (czasem tylko milcząco) założenie, iż charakter wychowawczy można przyznać tylko tym zmianom, które są pożyteczne z punktu widzenia jednostki lub społeczeństwa: uczenie się ma podnieść wydajność pracy jednostki, kształcenie charakteru ma ułatwić
jej kontakt ze społeczeństwem, przygotowując ją do ,,służby społecznej". Trudno nie uznać faktu, iż uczenie się wypływa zasadniczo z potrzeby dostosowania się do nowych, trudniejszych warunków bytu, i że jego tendencją jest wtedy podniesienie sprawności ("wydolności") jednostki na wyższy poziom.
Stefan Szuman
To wybitny polski pedagog , psycholog i lekarz , o duszy artysty . Stefan Szuman urodził się 2 stycznia 1889r. w Toruniu , jako syn Eugenii i Leona Szumanów. Jako uczeń pruskiego gimnazjum w Toruniu nie lubił panującej w nim atmosfery, chodź język niemiecki w którym odbywała się nauka znał dobrze . Bardzo dobre oceny uzyskiwał tylko z rysunków , śpiewu , przyrody oraz języka francuskiego , z resztą przedmiotów natomiast z trudem wyciągał na oceny pozytywne . Rozpoczął studia w Monachium , które ukończył w 1913r.
i w czasie praktyki naukowej napisał prace doktorską , która obronił 1914r. Po wybuchu pierwszej wojny światowej Szuman został wcielony do niemieckiej armii. Wiosną 1919r. udało mu się przedostać z Torunia do powstańców Wielkopolskich . W powstaniu walczył jako kapitan, a następnie major. Za zasługi otrzymał Krzyż Walecznych w listopadzie 1920r. Szuman pasjonował się studiami psychologicznymi , które podjął na Uniwersytecie Poznańskim . Początkowo były to studia w zakresie estetyki i filozofii oraz studia plastyczne, z czasem jednak zajął się wyłącznie studiami psychologicznymi . Czteroletni okres studiów to czas intensywnej i bogatej działalności . Szuman w tym czasie nie tylko pracował zarobkowo i zajmował się studiami psychologii i badaniami psychologicznymi, lecz także pasjonował się twórczością graficzną i tkactwem , jak również teatrem i muzyką. Studia psychologiczne zakończył obroną rozprawy doktorskiej , która następnie ukazała się drukiem
pt: „Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka.” Opiera się
ona na własnych badaniach autora . Drogę do pełnej niezależności naukowej utorowała mu praca : „Badania nad rozwojem spostrzegania i reprodukowania prostych kształtów przez dziecko”
Stefan Szuman wysnuwa wniosek, że istnieją i istnieć musza różne typy talentu pedagogicznego i że na próżno szuka sie jednolitego schematu i jednego wzoru tego talentu. Wrodzony talent pedagogiczny istnieje jako odrębna dyspozycyjna fundamentalna cecha w która wyposażone są wszystkie jednostki, wykazujące w życiu później talent pedagogiczny.
Talent nie powstaje według jednego schematu, lecz polega na ścisłym wykorzystaniu
odrębnych walorów każdej indywidualnej struktury psychicznej na polu wychowania.
Z punktu widzenia praktycznych zadań szkolnictwa, chodzi bardziej o umiejętny podział ról w wychowaniu, o pielęgnowanie i popieranie indywidualnego talentu i odpowiednie zużytkowanie go w ramach zespołu pedagogów niż o dobór nauczycieli według jakiegoś,
abstrakcyjnego i nierealnego schematu selekcji zawodowej.
Publikacje:
Strach i odwaga (1924),
Badania nad rozwojem chodu dziecka (1925),
Rysunki schematyczne dzieci upośledzonych umysłowo (1925),
Psychologia twórczości artystycznej ludu. Kilimkarstwo (1925),
O psychicznych czynnikach zachowania się w rozwoju dziecka (1927),
Sztuka dziecka (1927)
Badania nad rozwojem spostrzegania i reprodukowania prostych kształtów przez dziecko (1927)
Obserwacje dotyczące tzw. synkretycznego spostrzegania u dziecka (1927),
O testach ruchowych i możliwości zastosowania ich do wychowania fizycznego (1927)
Psychologia młodzieńczego idealizmu (1933)
Psychologia wychowawcza wieku szkolnego (1947),
Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka (1955)
O uwadze (1961),
O sztuce i wychowaniu estetycznym (1962)
Pod pseudonimem Łukasz Flis wydał tom wierszy Drzwi uchylone (1933).
METODY BADAŃ PSYCHOLOGII PEDAGOGICZNEJ WEDŁUG
STEFANA SZUMANA
Głównym zadaniem psychologii pedagogicznej jest psychologiczne poznanie przedmiotu wychowania - dziecka, które rozwija się umysłowo i duchowo w wyniku działań wychowawczych. Jeżeli zamierzamy wychować, duchowo urobić i kształcić dziecko, musimy dobrze poznać je. Uczeń jest "materiałem", który nauczyciele w klasach młodszych "otrzymują" i to właśnie od nich będzie zależało jaką osobowość będzie miała ta "osóbka", czym będzie zajmowała się, czym interesowała. Nauczyciel musi wyzwolić drzemiące
w dziecku możliwości. Zatem wychowawca dobrze powinien poznać swojego wychowanka.
Szuman wyróżnił trzy rodzaje znajomości:
ogólną,
rozwojową
indywidualną.
"Trzeba, po pierwsze, zapoznać się z psychologią człowieka w ogóle, a dziecka
w szczególności; trzeba, po drugie, znać strukturę psychiczną oraz zdolności i dążenia psychiczne dzieci na różnych szczeblach rozwoju, tj. w różnym wieku; a po trzecie, trzeba umieć poznać indywidualność psychiczną, odrębną duchowo fizjognomię każdego ucznia. Wychowanie musi się innymi słowy przystosować do praw i dążeń, jakie cechują psychikę ludzką w ogólności, musi poza tym kierować się stopniem rozwoju poszczególnych uczniów lub grup, w końcu musi się liczyć z każdym jeszcze wychowankiem, jako odrębną indywidualnością".
Zatem metody i sposoby poznania ucznia mają na celu wniknięcie w psychikę dziecięcą.
Cel metod badania i poznawania ucznia może mieć charakter:
Naukowy - czyli przy pomocy "ścisłych naukowych metod zbadać psychikę dziecka i ustalić pewne prawa i punkty widzenia, którymi się wychowawca w swych poczynaniach i w swych dążeniach poznania wychowanków zawsze będzie mógł kierować".
praktyczny - czyli "dla konkretnej praktyki wychowawczej ważne i płodne badanie i poznawanie wychowanków.
(...) Metody mają na celu poznanie czegoś, czego się jeszcze nie zna, albo czegoś, co się
zna niedostatecznie jasno i dokładnie, za pomocą obserwowania, badania i poznawania istniejących rzeczywiście zjawisk i faktów. Metody muszą polegać na badaniu faktycznego stanu rzeczy, a nie na spekulacji"- tak napisał Stefan Szuman. Ponadto uważał, że w każdej metodzie dokonujemy takich czynności jak: zbieranie materiału, interpretacja i opracowanie go.
W dziele pt. "Metody psychologii pedagogicznej" wyróżnił następujące metody:
metodę obserwacji,
metodę eksperymentu i doświadczenia,
metodę testów, metodę pytań i ankietę,
samorzutne wytwory dzieci i młodzieży,
kartę indywidualności i arkusz obserwacyjny.
W metodzie obserwacji rozróżnił obserwację:
umyślną,
systematyczną,
ścisłą, od obserwacji przygodnej, mimowolnej i niesystematycznej.
Nauczyciel w trakcie trwania kontaktu z uczniami, ciągle obserwuje i notuje w pamięci wyniki swych obserwacji. Obserwacja jest niezamierzona, niecelowa, lecz w wyniku jej powstaje tak zwany sąd o ludziach. Kształtuje się on na podstawie interpretacji zauważonych form przejawiania się psychiki danej osoby na zewnątrz.
"W zakresie praktycznej znajomości uczniów, ów intuicyjny sąd ma (...) bardzo doniosłe znaczenie (...). Jednak (...) obserwacja mimowolna i sąd intuicyjny musi być
dla nauczyciela punktem wyjścia i właściwą podstawą dalszych obserwacji metodycznych
i specjalnych". Obserwację należy utrwalać i odbywa się to zazwyczaj przy pomocy pisma.
Jeśli w zeszycie notujemy chronologicznie nasze obserwacje, to taki zbiór nazywamy: dziennikiem. W metodyce obserwacyjnej dziecka coraz silniej rozwija się metoda
tak zwanego bezpośredniego protokołu lub ciągłej obserwacji. Polega ona na tym,
że natychmiast zapisujemy to, co zaobserwowaliśmy.
Kolejną metodą wyszczególnioną przez profesora jest eksperyment:
"Przy eksperymencie introspekcyjnym obserwujemy i badamy przeżycia wewnętrzne, np. reakcje na znane nam ilościowo podniety fizykalne (...). Przy eksperymencie behawiorystycznym obserwujemy i rejestrujemy zachowanie się zewnętrzne osobnika
w danej sytuacji. (...) Eksperymenty naturalne to takie przy których podnieta eksperymentalna ma charakter normalnej jakiejś życiowej sytuacji".
W doświadczeniu natomiast ujednolicamy warunki, by porównanie wyników doświadczeń na wielu dzieciach było możliwe i uzasadnione.
Testy dla profesora Szumana są zadaniami "podanymi zwykle w formie polecenia ustnego lub pisemnego, czasami również w formie pytania. (...) Są to w zasadzie eksperymenty krótkie i proste. Łączymy je natomiast zwykle w zespoły i badamy dzieci
i młodzież pewnymi kompletami lub seriami testów."
Test jest dopiero testem, gdy jest cechowany lub standaryzowany, tzn., że jest ustalone
na licznej grupie jednostek jednolitej pod względem wieku, jakie jest rozsianie danej cechy badanej testem, jak często ona występuje w różnym stopniu natężenia. Ustalenie tego rozsiania daje nam normy dla danego testu. Testy, szczególnie testy inteligencji, mają znaczenie prognostyczne, dają one pedagogowi wskaźniki i punkty zaczepne dla oceny ilościowej.
Kolejnym sposobem badania psychiki dziecka są pytania. Wypytywanie ustne, przeprowadzone w sposób metodyczny, prof. Szuman nazwał indagacją, zaś kwestionariuszem nazywamy pytania pisemne ułożone w pewną serię. Używając kwestionariusza do większej grupy, przeprowadzamy ankietę.
Rysunki są wytworem wyobraźni. Jest to kolejny sposób poznawania dzieci.
Na papier przy pomocy kolorów, linii dzieci przetransponowują swoje doznania, radości, lęki. Dla nauczyciela, wychowawcy ważne jest, by oglądać prace plastyczne podopiecznych, bowiem zapoznają nas one ze swoistym sposobem odnoszenia się dziecka do świata zjawisk widzianych.
"Karta indywidualności, czyli arkusz obserwacyjny spełnia - według prof. Szumana - dwojakie zadanie. Po pierwsze jest ona rejestrem i wykazem cech charakterologicznych
i innych, dotyczących danego badanego i obserwowanego ucznia, po drugie, podaje badającemu punkty widzenia, według których należy owego ucznia obserwować, badać
i analizować".
Znajomość ucznia jest niezbędnym warunkiem skuteczności poczynań wychowawczych. Przy pomocy przedstawionych metod nauczyciel może skierować się
ku rozwijaniu indywidualności i osobowości ucznia.
Jan Władysław Dawid
Jan Władysław Dawid (ur. 26 czerwca 1859 w Lublinie, zm. 9 lipca 1914) – pedagog, psycholog, pionier psychologii wychowawczej i pedagogiki eksperymentalnej w Polsce.
Wykładowca na Uniwersytecie Latającym i w Towarzystwie Kursów Naukowych
w Warszawie.
W. Dawid studiował u Wundta i Ebbinhausa. Do największych jego zasług na gruncie psychologii empirycznej należy szerzenie w Polsce idei prowadzenia badań eksperymentalnych nad dziećmi, nad ich światem wyobrażeń i pojęć, ich myśleniem
i inteligencją, a zarazem idei rozwijania umysłu dziecka, jego woli i umiejętności działania. Idee te upowszechniał zarówno przez prowadzenie systematycznych badań i włączanie
do nich licznego grona osób współpracujących, jak i przez pisanie książek na temat tych badań i opracowywanie własnych narzędzi badawczych oraz przez tłumaczenie licznych książek z języków obcych.
Zainteresowania Dawida związane były z zagadnieniami nauczania początkowego, którego podstawy opracował w dziele Nauka o rzeczach (1892).
Przedstawiona przez niego struktura lekcji oparta jest na pięciu stopniach formalnych:
przygotowanie apercepcji
przedstawienie materiału konkretnego
porównywanie i wielokrotne kojarzenie
uogólnienie (pojęcia, definicje, prawa, reguły)
zastosowanie
połączona jest z takimi elementami procesu psychicznego jak:
przyjęcie podniet zewnętrznych
przeróbka wewnętrzna podniet
ruchowa reakcja
Osobowość nauczyciela: Termin różnie rozumiany, np. J. W. Dawid za główne cechy osobowości nauczyciela ("duszy") uważał miłość dusz ludzkich, potrzebę doskonałości, poczucie obowiązku i odpowiedzialności, wewnętrzną prawdziwość i moralną odwagę.
Dokładnie opisuje ją w swojej rozprawie pt. O Duszy nauczycielstwa – (1859 – 1914).
Powyższe dzieło ukazało sie po raz pierwszy w Ruchu Pedagogicznym w 1912 roku, została dedykowana tragicznie zmarłej żonie. Według Dawida istota nauczycielskiego powołania, które można by określić jako miłość dusz ludzkich. Jest to miłość, bo człowiek wychodzi poza siebie, troszczy sie, bezinteresownie czyni cos dla drugiego; jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie jako istoty duchowej. Dala nauczyciela z takim powołaniem każdy nowy uczeń to jakby rozszerzenie i przyrost własnej jego jaźni, to nowe zadanie
do spełnienie w zakresie własnego jego osobistego życia.
Nauczyciel, który ma w sobie rozwinięte życie wewnętrzne i czuje swą duchowa uczniem wspólność, ma jednocześnie silne poczucie odpowiedzialności, obowiązku, potrzebę
doskonałości. Kto chce innych oświecić, podnieść przez miłość dla nich, ten musi zarazem
chcieć uczynić to w sposób najlepszy, najskuteczniejszy.
Potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzną
prawdziwość, moralna odwaga i ponad tym wszystkim miłość dusz ludzkich – stanowi tło
i istotę tego, co nazwał autor ,,dusza nauczycielstwa”. Jest to dar indywidualny, powołanie,
przejaw wyższego duchowego w człowieku pierwiastka.
Dopóki jesteśmy w świecie, dusza objawiać sie może tylko w ciele i przez ciało; wiec
i dla ,,duszy nauczycielstwa” musza być naprzód dane lub wywalczone zewnętrzne materialne warunki: prawo do słusznej płacy, nale3ytego odpoczynku i płodnej bezczynności.
W największym swoim dziele psychologicznym Inteligencja, wola i zdolność do pracy (1911) przedstawia związek pomiędzy inteligencją, wolą i zdolnością do pracy, który można by określić jako apoteozę pracy. Dawid uważał, że umieć, chcieć i móc – to trzy źródła, które zasilają życie ludzkie. "Umieć" to znaczy mieć inteligencję, "chcieć" – wolę, "móc" – zdolność do pracy.
W wydaniach zbiorowych ukazały się:
Wybrane publikacje:
Nauka o rzeczach (1892)
Inteligencja, wola i zdolność do pracy, Warszawa (1911), (późniejsze wydania: (1926), (1927), (1966)
O duszy nauczycielstwa, Lublin (1912), (późniejsze wydania: (kopia cyfrowa wydania z 1927), (2002))
O intuicji w mistyce, filozofii i sztuce , Kraków (1913)
O rzeczywistości duchowej , Warszawa (1935)
Stefan Baley
Baley Stefan (1885-1952) psycholog, lekarz i filozof; prof. UW, dyr. Inst. Pedagogiki ZNP w Warszawie; specjalizował się w psychologii wychowawczej, rozwojowej i społ.; zainicjował poradnictwo psych. dla dzieci, m.in. doprowadził do utworzenia stanowiska psychologa szkolnego; Psychologia wychowawcza w zarysie, Psychologia wieku dojrzewania, Wprowadzenie do psychologii społecznej.
W pracy naukowej zajmował się psychologią praktyczną. Wprowadził nowe metody eksperymentalne do psychologii, określił główne problemy z zakresu psychologicznych podstaw wychowania i nauczania. Prowadził badania z zakresu racjonalnej opieki
nad dziećmi, analizował problemy psychologii wieku dojrzewania (porównał między innymi badania polskie i niemieckie). Był pionierem badań psychologicznych w sporcie
i wychowaniu fizycznym w Polsce. Zajmował się także psychologią twórczości literackiej.
Niektóre prace:
Zarys psychologii (1922)
Potrzeby psychologii pedagogicznej (1929)
Potrzeby rozwojowe psychotechniki (1930)
Zarys psychologii w związku z rozwojem psychiki dziecka (1936)
Osobowość twórcza Żeromskiego (1936)
Psychologia wychowawcza w zarysie (1938)
Drogi samopoznania (1946)
Wprowadzenie do psychologii społecznej (1959)
Ogłosił ponadto kilka tłumaczeń prac autorów zagranicznych (między innymi -
Jak rozpoznawać uzdolnienia uczniów E. Claparede'a, 1934; Higiena psychiczna wieku dziecięcego W. A. White'a, 1937; Uzdolnienia muzyczne B. Tiepłowa, 1952, z Zofią Lissą).
Cechy nauczyciela wg Baleya (właściwości):
Przychylność
Nastawienie na systemowe zajmowanie się młodzieżą
Postawy pedagogiczne
Taktowność, Cierpliwość
Entuzjazm, Zdolności artystyczne
Cierpliwość, Poznanie i rozumienie młodzieży
Jan Fryderyk Herbart
Profesor filozofii i pedagogiki. Głównym celem jego dociekań naukowych było stworzenie z pedagogiki zwartego systemu uzasadnianych pojęć. Jego system pedagogiczny opierał się na etyce i psychologii. Etyka wyznacza cel wychowania (silny charakter moralny, psychologia), psychologia zaś wskazuje środki i sposoby realizacji tego celu.
Według niego:1. Najwyższym celem wychowania jest kształtowanie silnych charakterów,
oznaczających się pięcioma ideami moralnymi:
idea doskonałości - siła, harmonia dążeń;
życzliwość;
idea prawa - zapobiegająca konfliktom;
idea słuszności - równouprawnienie jednostki;
idea wewnętrznej wolności - zgodność jednostki a samym sobą.
2. Nauczyciel powinien:
wywierać wpływ na postępowanie ucznia;
ustalić cele, do których uczeń będzie w przyszłości dążyć;
rozbudzać w uczniu szerokie zainteresowania;
zapewniać możliwość zdobycia wszechstronnego wykształcenia.
Jako propagator nauki zwaną dydaktyką opowiadał się za:
od najmłodszych lat zaznajamiać dzieci z dużą ilością przedmiotów;
w toku obserwacji uczniowie powinni uczyć się wyróżniać ogólne i szczegółowe cechy przedstawionych im obiektów, wyjaśniać ich wzajemny stosunek, zaszeregować dany obiekt do grupy;
zwracał uwagę, aby nauczanie było dostosowane do sił i możliwości umysłowych dziecka. Powinno przypominać zabawę;
w programie nauczania najpierw stawiał liczby, kształt i słowa.
Stworzył teorię nauczania rozumianą jako nauka (nauka spekulatywna, ale jednak nauka). Po I. Kantcie objął katedrę pedagogiki w Królewcu. Nie interesowało
go wychowanie dzieci, ale młodzieży (a konkretnie wychowanie ich na przyszłych urzędników państwowych).
Był autorem postrzegania dydaktyki jako teorii przekształcania intelektualnej strony człowieka.
Od przełomu XIX i XX wieku (narodziny nurtu Nowego Wychowania) jest postrzegany jako wróg ucznia. Nie mniej jednak to jemu zawdzięczamy pewne nowe obszary badań pedagogicznych. Jako pierwszy zaczął analizować proces uczenia się uczniów
i dostosowywał do niego proces nauczania. Pisał o tym, jak ważne są zainteresowania intelektualne uczniów i postulował ich uwzględnianie w procesie nauczania.
Etyka według Herbarta jest estetyką, tzn. nauką o moralnym smaku. Pedagogika opiera się na etyce i psychologii. Zadanie wychowania polega na ukształtowaniu woli i charakteru oraz na obudzeniu w człowieku szerokich zainteresowań.
PEDAGOGIKA Etyka wyznacza i uzasadnia cele wychowania a psychologia uzasadnia środki do osiągnięcia celu.
Śrotki to:
1. Regierung – karność (utrzymanie w karności dopuszcza kary cielesne)
2. Nauczanie wychowujące (nauczanie wychowujące ma oprócz wiedzy budować charakter). Wszelkie przejawy życia psychicznego takie jak uczucia czy wola pochodzą od wyobrażeń. Nauczanie to tworzenie wyobrażeń u wychowanka przez co formuje się osobowość
i charakter.
Celem wychowania według Herbarta jest ukształtowanie moralnego charakteru wychowanka. Środkami do osiągnięcia tego celu są zaś karność i nauczanie wychowujące.
Koncentrował się na nauczycielu i jego czynnościach.
John Dawey
Filozof, pedagog, czołowy przedstawiciel amerykańskiego progresywizmu.
Twórca koncepcji szkoły pracy (1896–1902) w Chicago. Wykładał między innymi
na uniwersytetach w Nowym Jorku na Uniwersytecie Columbia od 1904 oraz w Chicago, uważany jest za najwybitniejszego filozofa Ameryki.
Dewey oparł swój system pedagogiczny na instrumentalizmie, kierunku pragmatyzmu zapoczątkowanym przez Charlesa Peirce’a, a rozpowszechnionym przez Williama Jamesa. Polegał on na rozumieniu doświadczenia jako istoty prawdy – prawdziwe jest to co sprawdza się w działaniu jako prawdziwe. Doświadczenie jest źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd w jego szkole pracy rozwijane było hasło: uczenie się przez działanie. Szkoła
ta powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci wykonywały różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. Akcent położony był na aktywność praktyczną i manualną. Głównym celem szkoły było pobudzanie wrodzonych zdolności dzieci, zainteresowań, wzbogacanie doświadczeń, samodzielna praca, natomiast wiedzę zdobywało się niejako przy okazji.
W szkole nie było lekcji i przedmiotów, ośrodkiem był problem, który napotykało dziecko
w codziennym życiu i jego rozwiązanie mające doprowadzić do nabywania wiadomości, dlatego zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji będących źródłem owych problemów.
Dewey wyodrębnił etapy myślenia prowadzące do rozwiązania problemu:
odczucie trudności
określenie trudności – sformułowanie problemu
szukanie rozwiązań – formułowanie hipotez
wyprowadzenie drogą rozumowania wniosków z rozwiązań – logiczna weryfikacja hipotez
dalsze obserwacje prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia hipotezy – empiryczna weryfikacja hipotezy.
Pedagogikę uważa D. za grunt, na którym spotykają się wszystkie problemy filozoficzne, jako problemy życiowe, zaś filozofię określa jako ogólną naukę o wychowaniu. Głosi pogląd, że świat wartości musi powstawać w świecie doświadczenia i życia codziennego, i że dzięki sile umysłu zostanie przekształcona zarówno jednostka, jak
i społeczność ludzka. Tym celom służyć ma wychowanie, dążące do ideałów demokracji. Szkoła ma być miejscem wspólnej produktywnej aktywności, aby budzić już za młodu rozumienie organizacji życia społecznego (szkoła pracy).
Prace Deweya
Moje pedagogiczne credo (1897)
Szkoła a społeczeństwo (1899)
The School and Society (1900)
Szkoła i dziecko (1902)
Jak myślimy (1910)
Demokracja i wychowanie (1916)
Creative Intelligence (1917)
Recostruction in Philosophy (1920)
Human Nature and Conduct (1922)
Experience and Nature (1925).
The Quest for Certainty (1929)
Sztuka jako doświadczenie (1
Piotr Jakowlewicz Galpierin
Ros. psycholog i pedagog; prof. Uniwersytetu w Moskwie; oprac. teorię etapowego kształtowania pojęć i rozwoju myślenia, która stała się podstawą eksperymentów pedagogicznych.
Galperin wyróżniał pięć głównych faz przechodzenia od czynności konkretnych (zewnętrznych) do umysłowych:
Etap tworzenia schematu orientacyjnej podstawy czynności – uczniowie dowiadują się co jest przedmiotem nauki; polega na zapoznaniu się z wzorem czynności, która ma być wykonana oraz z innymi informacjami otrzymywanymi w sytuacji zadaniowej,
Etap kształtowania czynności materialnych ( patyczki, rysunki, makiety itp.)- uczniowie sami wykonują czynność ale w formie zewnętrznej, dzieci mają do czynienia z przedmiotami
Etap mowy zewnętrznej – czynność ulega uogólnieniu dzięki pełnemu zwerbalizowaniu w mowie głośnej lub pisanej – przyswojenie w postaci oderwanej od konkretu
Etap mowy wewnętrznej („do siebie”) – postać uogólniona ale bez udziału mowy zewnętrznej
Etap interioryzacji czynności (abstrakcyjnych) odbywające się bez uświadomienia sobie ich przebiegu, czynność staje się procesem wewnętrznym, „staje się aktem myśli, którego przebieg jest ukryty, a znany jest tylko końcowy <produkt> tego procesu”
Galperin był twórcą teorii etapowego kształtowania czynności umysłowych. - teoria etapowego kształtowania czynności umysłowych:
etap tworzenia schematu orientacyjnej postawy czynności (system wskazówek i opisów przedmiotu pomocny w czynności)
etap kształtowania czynności materialnych (uczniowie wykonują czynność; są zawarte w tym trzy strony)
etap mowy zewnętrznej (uogólnianie czynności przez jej pełne zwerbalizowanie)
etap mowy wewnętrznej (dalsze uogólnianie przy udziale formy umysłowej a nie głośnej mowy)
etap interioryzacji czynności (czynność staje się zautomatyzowanym procesem wewnętrznym)
- opanowanie czynności umysłowych nie podobnych do czynności zewnętrznych, ale będących ich wytworem
- związek psychiki z zachowaniem (zmieniając zachowanie człowieka zmieniamy jego psychikę)
- trzy strony czynności wykonywanych przez ucznia:
orientacyjna (wykorzystywanie obiektywnych warunków niezbędnych do wykonywania czynności)
wykonawcza (kolejne etapy przekształceń obiektu czynności)
kontrolna (śledzenie przez ucznia toku działania oraz konfrontacji jego wyników z wzorami i ewentualnej korekty) - gdy cel działania pokrywa się z motywem - czynność staje się działaniem; w tej teorii główną zasadą jest sterowanie procesem uczenia się (wykorzystywanie osiągnięć cybernetyki)
Według Galperina każda nowa czynność wewnętrzna, np. wyobrażenie, pojęcie, myślenie, jest poprzedzana przez odpowiednią czynność zewnętrzną. Proces ten przebiega przez kilka etapów, umożliwiających to przejście od działania zewnętrznego do czynności psychicznych. Skuteczne, przyspieszające rozwój ucznia, ma być tylko takie nauczanie, w jakim respektuje się te etapy. Takie nauczanie polega na opanowaniu przez jednostkę tych rodzajów i sposobów działania poznawczego, które są wytworem społeczeństwa, które zarazem umożliwiają jednostce stanie się członkiem tego społeczeństwa. Galperin pojmuje szeroko uczenie się. Jak pisał „uczeniem się można umownie nazwać każde działanie, ponieważ ten, kto je wykonuje, nabywa nowe wiadomości i umiejętności, a jednocześnie posiadane przezeń wiadomości uzyskują nową jakość”.
Działanie to proces rozwiązywania zadań, wywołany chęcią osiągnięcia celu, którego osiągnięcie proces ten ma umożliwić. Zainteresowania naukowe Galperina koncertowały się na kształtowaniu procesów psychicznych, kształtowanie to pojmował jako sekwencję kolejnych etapów obejmujących:
wstępną orientację w działaniu,
działanie materialne - w rozwiniętej formie,
przedstawienie czynności w mowie zewnętrznej (mówionej lub pisanej),
mowę wewnętrzną,
działanie umysłowe.
Teoria etapowego kształtowania czynności umysłowych stała się podstawą budowy lekcji, szeroko wykorzystywaną w nauczaniu języka ojczystego, matematyki i innych przedmiotów. Teoria Galperina wykorzystuje osiągnięcia cybernetyki, jest teorią, której główną zasadę stanowi sterowanie procesem uczenia się. Uczenie się uważa za główną formę aktywności młodzieży szkolnej. Sterowanie jest tu doprowadzone do swoistej perfekcji, bo tylko ta perfekcja ma umożliwić przekształcanie czynności zewnętrznych w wewnętrzne, a tym samym przyspieszać rozwój wychowanków. Ich zdolności, jak myślenie, pamięć czy uwaga, pozostają w cieniu czynności orientacyjnych, wykonawczych i kontrolnych, a całe życie emocjonalne ucznia sprowadza się do pewnej troski o wykształcenie motywacji do uczenia się. Budowa lekcji jako uniwersalnej formy uczenia się wraca do monomodelu, niczym u Herbarta i jego zwolenników. Jest to jeden z tych skrajnie jednostronnych modeli, w których jakaś jedna zdrowa myśl rozrasta się do tego stopnia, że wszystkie inne, choćby nie mniej zdrowe i trafne, tracą rację bytu.
"Opytizuczenija forminowanija umstwiennych diejstwij" (1954r.)
"O formirowanii umstwiennych diejstwij i poniatij" (1957r.)
"K problemie wnimanija" (1958r.)
"Razwitije issledowanij po forminowaniju umstwiennych diejstwij" (1959r.)
"Osnownyje rezultaty issledowanij po problemie: formirowanije umstwiennych diejstwij i poniatij" (1965r.)
"Uprawlenije processom uczenjia" (1965r.)
"Formirowanije znanij i umienij na osnowie teorii poetapnogo uswojenija umstwiennych diejstwij" (z N. F. Tałyziną 1966r.)
"Zawisimost obuczenia ot tipow orientirowocznoj diejatielnosti" (z N. F. Tałyziną 1966r., wyd. II 1968r.)
"Mietodika issledowanija wyższej nierwnoj diejatielnosti człowieka i żywotnych" (z N. E. Tatarskim 1967r.)
"Towards Research one the Intelectual Development of the Child" (1968r.)
"Uprawlenije poznawatielnoj diejatielnostju uczaszczichsia" (z N. F. Tałyziną 1972r.)
"Ekspierimientalnoje forminowanije wnimanija" (z S. Ł. Kobylnicą 1974r.)
"Wwiedienije w psichołogiju" (1976r.)
"Uprawlajemoje forminowanije psichiczeskich processow" (1977r.)
Jan Jakub Rousseau
Jednym z głównych przedstawicieli pedagogiki naturalistycznej i jej twórcą
był J. J. Rousseau (1712 – 1778). Jego pedagogika nie może być pod żadnym względem uważana za swojego rodzaju dydaktykę albo metodykę wychowania. Rousseau nie uczy bowiem techniki wychowania, ale podaje raczej to co można nazwać filozofią wychowania. Zwarta jest ona w dziele pt. Emil, czyli o wychowaniu, które jest jednocześnie powieścią
i traktatem pedagogicznym.
Filozofia Rousseau – filozofia uczucia –
zrywała z rozumem i nauką na rzecz impresji i intuicji, przeciwstawiała się racjonalizmowi
odrzucała kulturę i cywilizację jako czynniki wpływające destrukcyjnie na człowieka i nawiązywała do natury, wolnej – jego zdaniem – od sprzeczności i walki wszystkich przeciwko wszystkim.
Rousseau wychodził z założenia, że człowiek z natury jest dobry i wolny, ponieważ
w tym stanie postępuje zgodnie ze swoim uczuciem i wrodzonymi skłonnościami. Jest także równy drugiemu człowiekowi. Równość ta jednak zanika, gdy człowiek zaczyna oceniać swoje potrzeby i sposoby ich zaspokojenia ze stanowiska społecznego. Uważał,
że cywilizacja – ten zły, zepsuty i niesprawiedliwy świat – hamuje spontaniczny rozwój naturalnych skłonności człowieka, takich jak ciekawość świata, szacunek do prawdy, sprawiedliwości, dążenia do dobra i piękna, a przede wszystkim życzliwości dla ludzi
i człowieczeństwa.
Rousseau był zwolennikiem naturalistycznej „religii serca”. Przeciwstawiał się ateizmowi
i deizmowi przyjmując pseudo teistyczny kult Rozumu jako istoty istniejącej poza materią, ożywiającej ją, podporządkowującej i kierującej nią. Ta religia naturalna wyrażała się
w uczuciowym stosunku do najwyższej istoty i w realizowaniu celów życia ludzkiego, wyrytych rzekomo w sercu każdej jednostki. Światopogląd Rousseau sprowadzał się więc
do swojego rodzaju podziwu dla przyrody, do postawy anty intelektualistycznej uznającej wszechdziałanie nie należącej do wszechświata, a równocześnie tkwiącej w przyrodzie. Miała to być taka mądrość pozaracjonalna, dla której kryterium stanowiły zmysły i uczucia.
Celestyn Freinet
Celestyn Freinet był jednym z największych pedagogów – nowatorów XX we.
Urodził się 15.x.1896 roku w biednej rodzinie. Nie ukończył szkoły nauczycielskiej.
Wprowadził różnorodne ,,techniki szkolne,,. Wśród znanych technik Freinet’a znajdujemy różnorodne formy swobodnej ekspresji, swobodne teksty dzieci, doświadczenie poszukujące. Pierwsze zajęcia związane z ekspresja słowną odbywają się już
w przedszkolach. Dziecko poznawało przedmioty, zjawiska, zachodzące związki. Spontaniczne wypowiedzi dzieci przedszkolnych są pierwszym swobodnym tekstem, który zapisuje się na tablicy.
W klasach freinetowskich dużo miejsca zajmuje ekspresja plastyczna w formie :
malarstwa,
grafiki,
rzeźby.
Ekspresja we wszystkich postaciach dziecka stosowana na co dzień jest najlepszym środkiem nawiązania kontaktu z uczniem. Freinet wprowadza techniki swobodnych tekstów, opiera się na swobodnej ekspresji słownej dziecka, którą Freinet wysunął na pierwsze miejsce. Przywiązywał ogromną rolę do twórczego myślenia i kształcenia dziecka. Język jego zdaniem wyraża nie tylko wewnętrzne przeżycia, ale jest przede wszystkim narzędziem komunikacji społecznej oraz narzędziem poznawczym świata. Doświadczenie poszukujące - to rozwiązywanie różnorodnych problemów w zakresie wszystkich przedmiotów nauczania, ćwiczeń, umiejętności szkolnych za pomocą fiszek, referatów, opracowań tematycznych
na podstawie informacji z różnych źródeł.
W technice swobodnych tekstów dzieci znajdujemy źródło do nauki języka ojczystego,
jako źródła poznania dziecka a także punkt wyjścia do zainteresowań.(drukarnia ,gazetka szkolna).
Podstawowe założenia koncepcji pedagogicznej
Twierdził on, że celem wychowania jest maksymalny rozwój osobowości dziecka w łonie rozumnie pojętej wspólnoty, której służy i która jemu służy.
Wynikiem wychowania ma być doprowadzenie dziecka przyszłego obywatela, do pełnego rozumienia swej odpowiedzialności za kształtowanie własnej przyszłości i przyszłości społeczeństwa w którym przyjdzie mu żyć.
Dla spełnienia nadrzędne go celu niezbędne są według Freineta warunki.
Po pierwsze ważne jest współdziałanie nauczyciela z uczniami i uczniów miedzy sobą w obrębie kolektywu, któremu każdy służy i z którego usług korzysta.
Po drugie prawidłowe układanie stosunków w klasie opartych na szacunku
do dziecka, dla jego swobodnej ekspresji i osobowości.
Po trzecie bliska współpraca z najbliższym środowiskiem przyrodniczym
i społecznymi innymi szkołami. Nie mniej ważne jest uzasadnione umotywowanie wysiłków jakie dziecko podejmuje i stwarzanie mu poczucia bezpieczeństwa oraz posługiwanie się nowoczesnymi narzędziami i technikami.
Trzeba powiedzieć, że w pedagogice Freineta kluczową role odgrywają:
Swobodna twórczość uczniów(formy artystyczne i praktyczne).
Wykorzystywanie ekspresji dziecka(wyzwalanie postaw twórczych w różnych dziedzinach życia).
Freinet jest zdecydowanym przeciwnikiem ,,szkoły tradycyjnej,, . Chciał aby kształcenie było swobodne, naturalne, ekspresyjne. Chodzi o takie kształcenie, które zapewnia dziecku
oderwanie od leków i napięć związanych z nauką.
Freinet postawił cele wychowania i nauczania. Są to:
Ukształtowanie z dziecka człowieka jutra moralnego,
Uspołecznienie jako człowieka świadomego swych praw i obowiązków
Wychowanie dziecka na człowieka inteligentnego badacza, twórcę, matematyka, muzyka, artystę
Moralną drogą uczenia się wcale nie jest przyswajanie przez wykład i pokaz,
ale ,,doświadczenia poszukujące,, - swobodna ekspresja.
Nauka powinna być żywa w której pamięć odgrywa rolę pomocniczą, przyswojenie wiedzy odbywa się wbrew temu, co nieraz sądzi się poprzez wyuczenie reguł i prawideł
Zgodnie z powyższymi założeniami Freinet wprowadził różnorodne interesujące zajęcia pozwalające na uaktywnianie uczniów. Dawna klasa została przekształcona
w wielokierunkową i ruchliwą pracownie.
W koncepcji swej Freinet uwzględniał rozwój dziecka autentyczny, naturalny sposób bycia. Wielki nacisk położył na obserwację i poznanie dziecka na tle jego warunków środowiskowych. Odrzucił skrajny biologizm, zachowując jednak zasadę rozwijania uzdolnień ,zainteresowań i zamiłowań, przy jednoczesnym korygowaniu niepożądanych postaw.
Jan Amos Komeński
W pierwszej połowie XIX w. pod wpływem nowej filozofii budzi się żywy ruch na polu pedagogicznym. Czeski pedagog Jan Amos Komeński był pierwszym pisarzem w Europie nowożytnej, który całe życie i wszystkie wysiłki poświęcił zagadnieniom wychowawczym.
Jan Amos Komeński jest przedstawicielem pedagogicznej myśli oświeceniowej.
Był jednym z największych myślicieli pedagogicznych w historii. Całe swoje życie poświęcił praktycznej działalności wychowawczej, oraz układaniu podręczników. Opracował podręcznik do nauki łaciny w którym połączył naukę słów z nauką rzeczy. Książka
ta zyskała ogromną popularność. Nowatorskim pomysłem jaki autor wprowadził w swych podręcznikach były obrazki szczegółowo przedstawiające omawiane treści. Komeński pragnął dać wyobrażenie każdej rzeczy zdarzało mu się nawet ilustrować słowa całkowicie wyrwane z kontekstu lub opisywane dźwięki i odgłosy.
Alfabet obrazkowy opracowany przez Jana Komeńskiego zapoczątkował metodę głoskową. Kolejnym dziełem wielkiego pedagoga był ''Świat zmysłowy w obrazach'', było
to udoskonalenie jego pierwszego podręcznika. Jednak największym i najsłynniejszym dziełem Komeńskiego jest ''Wielka Dydaktyka''. W podręczniku tym autor zebrał całokształt swych poglądów pedagogicznych. Jest to pierwszy całkowity system pedagogiki
w literaturze europejskiej. ''Wielka Dydaktyka'' dzieli się na cztery części:
Pierwsza- obejmuje pedagogikę ogólną, traktuje o celu i istocie, możliwości i konieczności wychowania.
Druga- rozwija właściwy system dydaktyki Komeńskiego, najpierw dydaktykę ogólną, metodykę szczegółową języków, następnie nauki ścisłe i sztukę.
Trzecia-omawiała zasady wychowania religijno-moralnego i karności szkolnej.
Czwarta- uzasadniała szczegółowy plan organizacji szkół.
Jan Komeński był zdania, że w szkołach powinni uczyć się wszyscy. Rozwinął zupełnie nowy plan opieki nad kształceniem umysłu dziecięcego. Jego zdaniem natura przeznaczyła 24 lata życia ludzkiego na naukę. Podzielił etapy nauki na 4 części, każda miała trwać
po 6 lat. Wykazał potrzebę czterech typów szkół wzajemnie na sobie bazujących. W okresie pierwszym opiekę nad rozwojem dziecka miała sprawować tzw. ''szkoła macierzyńska''.
Role nauczycieli mieli spełniać rodzice. Dbała ona o prawidłowy rozwój dziecka poprzez ustalenie porządku co do odżywiania, ruchu i zabawy. Komeński szczegółowo obmyślił zakres wiadomości właściwych dla wieku dziecinnego, ułożył program możliwy
do opanowania w szóstym roku życia. Położył nacisk na zaznajomienie dziecka
z najprostszymi zjawiskami. Pozostawił tej szkole swobodę rozkładu materiału na dowolna ilość czasu, nie przewidział jednak że większość rodziców nie jest zdolna do kształcenia dzieci.
Ponad to pedagog gromadził wskazówki jak ćwiczyć umysł w tak młodym wieku, poprzez bajki, opowiastki i różnorodne zajęcia. Baczną uwagę poświęcał zabawkom dla dzieci, radził jak je dobierać , aby pomagały dziecku w należytym zrozumieniu rzeczy. Twierdził,
że od 4 do 6 roku życia dziecko powinno zajmować się budowaniem i rysowaniem. Słuchanie muzyki i nauka łatwych piosenek kształtuje usposobienie dziecka. Wyraźne wygłaszanie, przyzwyczajanie dziecka do akcentu to wstęp do rozwinięcia należytej wymowy. Ponad wszystko podkreślał jednak ogromne znaczenie wychowania moralnego. Dobre obyczaje wyrabiają się dzięki dobremu przykładowi, gdyż dziecko ma popęd
do naśladowania. Do tego zalecał stosowanie delikatnych pouczeń a w potrzebie kary. Strofował rodziców zbytnio zapatrzonych w swoje pociechy. Od najmłodszych lat podkreślał wagę rozwijania u dziecka cnoty, umiarkowania w jedzeniu i piciu, czystości, posłuszeństwa, dobroczynności, usłużności i grzeczności a także bojaźni Bożej poprzez czynności religijne, oraz katechezę. Rezultatem ''szkoły macierzyńskiej'' ma być opanowanie pierwszych wiadomości, rozwinięcie rozumu dziecka do pewnego stopnia i wzbudzenie w nim chęci
do dalszego kształcenia.
Kolejnym etapem edukacji ma być wg. Komeńskiego szkoła elementarna nazwana również szkołą języka ojczystego, w przeciwieństwie do szkoły łacińskiej. Jego program dla szkoły elementarnej ma charakter ogólny i wszechstronny. Zawiera pewną całość która mogła by wystarczyć na całe życie dla tego kto nie zamierza się kształcić dalej. W programie szkoły elementarnej znajdowały się: język ojczysty, pisanie, główne wiadomości gramatyczne, rachunki, początki geometrii, śpiew pospolitych melodii, religia, wiadomości o stosunkach gospodarczych i państwowych, zarys historii powszechnej, podstawy geografii i ogólne wiadomości o rzemiosłach.
Gimnazja czyli szkoły łacińskie, w tych szkołach Komeński preferował nauczanie przedmiotów ścisłych. Wbrew praktyce szkoły humanistycznej. Z czasem wiele szkół humanistycznych przejęło jego poprawkę co do porządku przedmiotów w nauce szkolnej.
Sam Komeński charakteryzując istotę swego systemu wychowawczego wymienił trzy następujące zasady fundamentalne:
ścisłą równoległość rzeczy i słów
odpowiednio ułożoną bezwzględną stopniowość
postępowanie przyjemne, łatwe i szybko do celu wiodące
Bogdan Nawroczyński
Bogdan Nawroczyński (1882-1974) - polski uczony, twórca polskiej pedagogiki kultury, który w 1926 r. założył na Uniwersytecie Warszawskim pierwszą Katedrę Pedagogiki. Wykładał tam razem z Stefanem Baleyem (1885-1952), Stanisławem Kotem (1885-1975) i Hanną Pohoską (1839-1945).
Jeden z przedstawicieli pedagogiki kultury zwanej także personalizmem pedagogicznym albo pedagogiką humanistyczną. Pedagogika kultury powstała jako próba zgodzenia się
i jednocześnie konfrontacji ograniczoności dwu wcześniejszych kierunków. Według pedagogów kultury wychowanie jest procesem określanym jako spotkanie człowieka
z dobrami kulturalnymi oraz określonymi warunkami w których się znajdują trzy przedmioty: jednostka, dobra kultury i otoczenie. Człowiek ze swojej natury jest uczestnikiem tworzenia dóbr kultury, dzięki czemu wzbogaca swoje duchowe siły i tworzy nowe wartości. Przedstawicielami pedagogiki kultury są również: W. Dilthey,
Z. Mysłakowski, S. Hessen, B. Suchodolski.
Podstawowe założenia pedagogiki kultury:
1. Istnienie ducha. Poza pierwiastkiem biologicznym człowieka istnieje pierwiastek
duchowy, który jest charakterystyczny dla jego istoty.
2. Postulat tworzenia wiedzy. Powinno się stwarzać wiedzę mówiącą na temat człowieka
oraz jego potrzeb. W myśl twierdzenia, że "przyrodę można wyjaśniać, zaś kulturę trzeba
rozumieć". Kulturę należy poznać, jest to proces osobisty i indywidualny.
Podstawowe pojęcia:
1. Uniwersum kultury i kultura - kultura została użyta już w starożytności. Obecnie
zatoczyła swoimi kręgami wszystkie dziedziny. Traktowana jest jako ulepszanie czy
doskonalenie. W jej skład wchodzą: język, prawo, religia i sztuka. To niezwykły nośnik
wartości, które człowiek uznaje. Poszukuje wartości, dotyka aksjologii. O kulturze
można powiedzieć, że jest wartościowa i obiektywna. Pewne zagadnienia kultury dotyczą
najgłębszych płaszczyzn psychicznych człowieka.
2. Istnieje wymiana między uniwersum kultury a jednostką o charakterze stałym, która
korzysta z zasobów kultury, ale także wkłada w nią pewne novum.
3. Ekspresja - charakteryzuje się tym, że wyraża człowieka, a w chwili wypowiedzi, sprawia
że obiektywnymi są stany nie wyrażone.
4. Pidea - myśl wyrażona.
Pedagogika kultury i wartości:
1. Wartości same w sobie są obiektywne, zależna a od środowiska, od okresu historycznego,
od człowieka.
2. Zasadniczymi wartościami są dobro, prawda, piękno. Współczesna kultura, odeszła od
tych wartości na rzecz redukcjonizmu moralnego i hedonizmu.
3. Wartością jest tradycja, współcześnie zauważalne jest odejście od tradycji na rzecz
nowoczesności. Należy mieć na uwadze, że istnieją dziedziny wiedzy, które w dalszym
ciągu winny być wiadome człowiekowi współczesnemu. Tak zwane kanon. Anomia -
czyli małe dziecko, które nie reprezentuje sobą żadnych wartości. Heteronomia – czyli
młody człowiek, który ciągle nie wyznaje wartości, ale już słyszał o nich, jest ich
świadomy. Autonomia - czyli człowiek dorosły posiadający własny system wartości.
4. Powinno się przekazywać wiedzę na temat wartości, a największą z nich jest wartość
moralna.
5. Akceptacja wartości.
Nauczanie według B. Nawroczyńskiego
Rozróżnia 3 stopnie nauczania:
1. Nauczanie informujące i wdrażające - przekazywanie uczniom wiedzy i umiejętności. Kładł nacisk by szkoła dążyła do przerobienia wiadomości naukowych w umiejętności, posługując się ćwiczeniami w stosowaniu nabytej wiedzy.
2. Nauczanie ćwiczące - zmierza do rozwijania sił umysłowych ucznia
3. Nauczanie kształcące i wychowujące - przepojenie kulturą całego człowieka i rozbudzenie w nim zainteresowań, pod wpływem których zachodzić w nim będzie dalszy wzrost wykształcenia.
Bogdan Nawroczyński budując ideał wykształcenia brał pod uwagę wiele aspektów procesu edukacji. Rozważał bardzo dokładnie istniejące już schematy postępowania wychowawczego i szukał w nich dobrych i złych stron.
Jednak głównym jego celem było wydobycie siebie i innych z ciemnego gąszczu niejasnych, nieścisłych i często niezgodnych ze sobą poglądów na nauczanie w jakim żył. Brakowało mu w takich myślach pedagogicznych jasności, ścisłości i zespolenia w harmonijną całość. Budując swoją myśl pedagogiczną starał się osiągnąć jak największą jasność i ścisłość. Zdawał sobie sprawę z tego że cała praca z przeszłości pozwoliła teraz na głoszenie hasła „nowego wychowania” i „szkoły przyszłości”
W swojej pracy postanowił nie utracić najważniejszego aspektu - poświęcił baczną uwagę problemowi celu nauczania.
Za główny cel stawiał sobie aby wychowanek pod wpływem nauczania rozwinął się na samodzielnego i twórczego członka swego społeczeństwa. Chcąc ten cel osiągnąć wg, Nawroczyńskiego trzeba w wychowanku kształtować osobowość.
Wyróżniał 3 struktury idealne(Uważał, iż celem wszystkich czynności pedagogicznych powinno być kształtowanie się tych 3 struktur.):
1. Osobowość - najważniejsza ze wszystkich struktur (powinna być harmonijna, żywa, twórcza)
2. Charakter - jako stała, silna, przedsiębiorcza i praktyczna wola
3. Wykształcenie - które jest wynikiem ścisłego zespolenia się indywidualności wychowanka z przyswojoną przez niego kulturą.
Według ideału Nawroczyńskiego wyniki nauczania w pierwszym rzędzie zależą od tego w jakim stopniu nasz wychowanek stał się pod jego wpływem całością duchową , jakie postępy w nim uczyniło formowanie się charakteru i osobowości.
Chodzi o to aby wychowywać całych ludzi a nie tylko ich pamięć, lub zdolność rozumowania.
Nawroczyński twierdził, że terminu wykształcenie można używać w dwojakim znaczeniu, może oznaczać albo czynność kształcenia, albo ideał stanowiący zadanie, nie dające się nigdy całkowicie wyczerpać.
Wykształcenie, czyli ukształtowanie jest dla Nawroczyńskiego ideałem pedagogicznym. Chciał on aby wyćwiczenie umysłu łączyło się z głębokim zamiłowaniem do życia umysłowego. By wykształcenie było dobrem osobistym, a więc zrośniętym w całość z osobowością człowieka. Wtedy zwrot „mam wykształcenie” nie miałby w ogóle miejsca, raziłby, gdyż wykształcenie nie jest rzeczą, nie można go też mieć tak jak np. wyobrażenie czy informacje które dziś są a za kilka dni nie będzie po nich śladu.
Natomiast można i trzeba być człowiekiem wykształconym!
Pierwszym warunkiem jest tak głębokie przyswojenie tych dóbr duchowych, które składają się na kulturę duchową, by przestały być dla jednostki kształcącej obcymi dobrami, lecz stały się wewnętrznym życiem duchowym, jednym słowem nią samą.
Wykształcenie powstaje z zespolenia dwóch światów kultury duchowej społeczeństwa i wewnętrznego życia duchowego rozwijającej się jednostki. Powstająca tak całość musi być jednocześnie harmonijna.
Dzięki temu jest to nie tylko ideał pedagogiczny ale także estetyczny.
Taki ideał pedagogiczny ma się urzeczywistnić w żywym, rozwijającym się człowieku dzięki jego własnym wysiłkom, w duchu jego potrzeb a nauczyciel ma za zadanie stworzyć jak najlepsze warunki dla procesu narastania wykształcenia, wywoływać ten proces i nim kierować. Zrobi to tym lepiej im bardziej będzie miał na względzie poszanowanie dla odrębności ucznia.
Wtedy wykształcenie będzie strukturą żywej jednostki ludzkiej, będzie żyć i rozwijać się nieustannie a uczeń mając rozbudzony głód coraz to nowych wartości wypracuje w sobie zainteresowanie. Będzie chciał przyswajać sobie coraz to nowe dobra poznawcze, by swe wnętrze coraz bardziej wzbogacać i urozmaicać.
Aby osiągnąć taki efekt kształcenia trzeba zwrócić uwagę na dziecko w momencie rozpoczynania nauki ponieważ między dzieckiem a celami, ku którym chcemy je prowadzić rozpościera się przepaść, którą trzeba wypełnić środkami urzeczywistniającymi ideał.
I w tej sytuacji nie można już liczyć wyłącznie na pracę nauczyciela. Ostatecznie bowiem o wynikach nauczania rozstrzyga proces rozwojowy dokonujący się w uczniu. Nawet najlepszy nauczyciel nie włoży w biernego ucznia ani wiedzy, ani rozwoju umysłowego, ani wykształcenia, gdyż każde z nich trzeba zdobywać własną pracą. Więc o wynikach nauczania przesądza przede wszystkim praca ucznia. Nauczyciel może jedynie stworzyć pomyślne warunki dla procesu uczenia się, może nim odpowiednio pokierować, ale nie zdoła go zastąpić. Struktura duchowa człowieka musi być wytworem jego własnego rozwoju, któremu wychowawca tylko dopomaga.
Idea procesu kształcenia Nawroczyńskiego głównie ukierunkowuje nas na nie same metody uczenia co na ich wyższy aspekt, takie kierunkowanie umysłu i sposobu myślenia ucznia, by on sam chciał chłonąć wiedzę, by przyjmował ją nie tylko jako zasady, reguły i definicje ale jako brakującą część siebie, która go wzbogaci i rozszerzy jego horyzonty intelektualne. Ten ideał i proces wykształcenia to niejako głęboka zasada procesu przyswajania wiedzy a nie suche, często zaprzeczające sobie prawa jak uczyć. Zasada która pozwala zrozumieć nauczycielowi że jego zadaniem jest odpowiednie ukierunkowanie młodego umysłu, który w przyszłości sam będzie chciał chłonąć wiedze a nie będzie przyjmował wiedzy na siłę przez stosowanie jakichś technik nauczania.
Pedagogika ogólna zdaniem B. Nawroczyńckuiego:
Pedagogika ogólna jest nauka teoretyczną, tworzy m.in. systemy.
Źródłem celów wychowania jest sumienie ludzi i narodu
Pedagogika ogólna to nauka, która z wartości kulturowych i doświadczeń społecznych buduje cele i normy wychowania
Autor prac:
Uczeń i klasa (1923),
Swoboda i przymus w wychowaniu (1929),
Zasady nauczania (1930),
Życie duchowe. Zarys filozofii kultury (1947),
O wychowaniu i wychowawcach (1968),
Dzieła wybrane (tom, 1-2 1987),
J. H. Pestalozziego
Poglądy pedagogiczne J. H. Pestalozziego
Jan Henryk Pestalozzi rozwijał postępowe teorie pedagogiczne i postępową demokratyczną działalność wychowawczą na przełomie XVIII i XIX stulecia. Był on bardzo wrażliwy na oglądaną w rodzinnej Szwajcarii nędzę chłopów i bezrolnych, a szczególnie na los dziecka pozostającego bez jakiejkolwiek opieki. Wiązał się nawet z ówczesnymi ruchami wolnościowymi w Szwajcarii i we Francji. Całą swą działalność praktyczną i teoretyczną poświęcił przebudowie szkoły początkowej, opracowaniu dla niej nowoczesnej teorii, dokonując w ten sposób przewrotu w wewnętrznym życiu szkoły elementarnej.
Główne idee pedagogiczne Pestalozziego:
idea ograniczonego rozwoju - Pestalozzi uważał, że podstawą teorii wychowania jest idea ograniczonego rozwoju, któremu podlega każdy człowiek. I dlatego, zadaniem pedagoga powinno być odkrywanie praw rozwoju człowieka. Zdaniem Pestalozziego o rozwoju dziecka decydują następujące siły: intelektualna, fizyczna, moralna, określana w skrócie jako głowa, ręka i serce. Zalecał harmonię w działaniu tych organów. Uważał też, uznając niezmienność praw natury w rozwoju człowieka, że nauczanie tylko w zgodzie z tymi prawami może być skuteczne, budzenie wiary we własne siły i chęci pracy nad sobą,
głównym celem nauczania nie jest podawanie wiedzy, ale kształcenie i rozwijanie funkcji psychicznych dzieci (teoria formalnego nauczania) - istotę dydaktyki Pestalozziego stanowi przekonanie, że nauczanie należy oprzeć na świadomym współdziałaniu wrażeń z naturalnym rozwojem sił i uzdolnień dziecka, a więc na doprowadzeniu go do dokładnych pojęć. Osiągnąć ten cel można przez znalezienie odpowiedzi na trzy pytania: ile przedmiotów (liczba), jaka forma (kształt), jak się nazywają (słowo). Z tych trzech podstawowych składników wywiódł Pestalozzi naturalną i psychologicznie uzasadnioną podstawę teorii i metodyki nauczania początkowego, polegającą odpowiednio na liczeniu (nauka rachunków), mierzeniu (nauka rysunku i geometrii) i mówieniu (nauka języka ojczystego), łączenie nauczanie z wychowaniem moralnych - podstawą do wychowania moralnego jest miłość dziecka do matki, która przenosi się na coraz szersze otoczenie.
Dydaktyka Pestalozziego:
Zasada poglądowości w nauczaniu - uczy logicznie myśleć (analiza i synteza), rozwija spostrzegawczość, uszczególnienie i uogólnienie cech poznawczych przedmiotów. Nauczyciel powinien tak kierować uczniem, aby przechodząc od elementu do elementu poznawał całość.
Zwracał uwagę Pestalozzi również, aby nauka miała lekki i zajmujący charakter jak zabawa. Przechodzenie od rzeczy bliskich do dalekich, od łatwych do trudniejszych, od prostych
do złożonych. Nowe wiadomości powinny być dodatkiem do poprzednich.
Program nauczania: oparty głównie o najprostsze elementy poznania: liczba
(nauka rachunków), kształt (nauka rysunku i geometrii) i słowo (nauka języka ojczystego).
Pestalozzi łączył teorię z praktyką tzn. spożytkowanie wiedzy teoretycznej przy nauce zawodu - dzieci w jego zakładach uczyły się i pracowały jednocześnie. Prace wytwórcze wychowanków miały na celu wyrobienie moralnych cech i ułatwienie zdobycia zawodu.
Szerokie stosowanie w XIX w. metod Pestalozziego oraz propagowanie przez niego miłości do dziecka, umożliwiły dokonanie decydującego postępu zarówno w sposobach nauczania jak również w upowszechnianiu oświaty na szczeblu podstawowym. Jego idee przenosili się na cały niemal cywilizowany świat postępowi pedagodzy i działacze oświatowi jak np. Diesterweg w Niemczech, Ewaryst Estkowski na ziemiach polskich, Uszyński
w Rosji, a przede wszystkim absolwenci seminarium nauczycielskiego. W ten sposób zrealizowała się idea tego „ojca szkoły powszechnej”, który głosił, że o przebudowie szkolnictwo oraz planowym wychowaniu dziecka w szkole i w rodzinie zadecydować mogą jedynie kadry nauczycielskie, odpowiednio przygotowani nauczyciele ludowi, działacze społeczni, a nie zależni wyrobnicy. Jednak w warunkach rozwijającego się kapitalizmu idea jego, że jedynie przez przebudowę wychowania oraz upowszechnienie nauczania można zmienić stosunki społeczne i uszczęśliwić ludzkość, była niestety utopijna.
Realne natomiast okazało się zainteresowanie zagadnieniami metodyki nauczania początkowego, owocujące najpierw w Niemczech, a następnie w całej Europie. Osiągnięciem Pestalozziego w zakresie oświaty elementarnej było ponadto utrwalenie na początki XIX w. stanowiska indywidualizującego, dążącego do pogłębienia powszechnego nauczania początkowego przez dostarczenie dzieciom elementarnych wiadomości, uwzględnienie ich indywidualności, budzenie szlachetnych cech moralnych i społecznych.