Małżeństwo – związek między osobami będący instytucją społeczną i zazwyczaj wiążący osoby emocjonalnie, ekonomicznie i prawnie. Małżeństwo stanowi najczęściej podstawę rodziny.

W kulturze europejskiej małżeństwo jest instytucją prawną, a w większości religii stanowi instytucję sakramentalną.

Małżeństwo nie jest pojęciem jednoznacznym, ponadczasowym i niezmiennym – występujące zróżnicowanie form życia małżeńskiego utrudnia sformułowanie uniwersalnej definicji małżeństwa.

Formy małżeństwa

W społeczeństwach na świecie panuje ogromne zróżnicowanie form małżeństwa.

Z uwagi na liczbę członków związku małżeńskiego rozróżnia się monogamię (monoginię – z gr. mono znaczy jedna, gyny znaczy kobieta, o monoginii mówimy gdy jeden lub wielu mężczyzn posiada tylko jedną i tą samą partnerkę; monoandrię – o monoandrii mówimy gdy jedna lub wiele kobiet posiada jednego i tego samego partnera), poligamię (w tym bigamię, poligynię, poliandrię) i poligynandrię (małżeństwa grupowe). Są to formy podstawowe, które nie wyczerpują wszystkich możliwości.

Z uwagi na miejsce zamieszkania małżonków po ślubie rozróżnia się patrylokalizm, matrylokalizm, bilokalizm – małżeństwo, na przemian, przez pewien czas zamieszuje u rodziców żony i przez pewien czas u rodziców męża, ambilokalizm – gdy miejsce zamieszkania nie jest określone, neolokalizm – gdy współmałżonkowie przenoszą się do zupełnie nowego miejsca zamieszkania, z dala od krewnych jednej i drugiej strony. Oprócz powyższych form podstawowych występuje też szereg innych lokalizacji małżeństwa (np. gdy małżeństwo mieszka po ślubie z rodziną wuja, czyli brata matki, mówimy o awunkulokalizmie).

Z uwagi na zakazy zawierania małżeństw (a nawet utrzymywania stosunków seksualnych) wyróżniamy endogamię i egzogamię.

Małżeństwa endogamiczne zawierane są w ramach własnej zbiorowości. Te zaś, które zawierane są z partnerami wywodzącymi się z innej zbiorowości etnicznej, religijnej, czy terytorialnej nazywane są egzogamicznymi. W niektórych społeczeństwach, religiach zasada endogamiczności małżeństw była i często nadal jest bardzo surowo przestrzegana, a złamanie jej może skutkować poważnymi konsekwencjami społecznymi z wykluczeniem ze zbiorowości włącznie

Małżeństwa monogamiczne

W większości państw prawodawstwo dopuszcza jedynie małżeństwo (monogamiczne) oparte o związek różnopłciowy. W Europie od czasów chrystianizacji instytucja małżeństwa była związkiem monogamicznym zawieranym przez kobietę i mężczyznę. Tak też uregulowane zostało małżeństwo w prawie polskim. O związek monogamiczny oparte jest także małżeństwo sakramentalne w kościołach chrześcijańskich^[3].

Małżeństwa poligamiczne

Niektóre kraje Afryki i Azji sankcjonują małżeństwa jako związki poligamiczne. Dotyczy to zwłaszcza krajów, gdzie dominująca lub państwowa jest religia muzułmańska. Instytucja poligamii występuje też w ortodoksyjnych sektach wyznania mormońskiego w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Te związki nie są jednak sankcjonowane przez prawodawstwo żadnego z tych krajów. W większości krajów Afryki i niektórych w Azji małżeństwa stanowią także związki poligamiczne, natomiast rzadko spotyka się legalne pozostałe formy poligamii^{[potrzebne źródło]}.

Małżeństwa osób tej samej płci

Począwszy od 2001 roku, w rosnącej liczbie krajów i regionów instytucja małżeństwa obejmuje także pary tej samej płci. Pojawiła się też pośrednia instytucja tzw. związków partnerskich, które przyznają dwóm osobom bez względu na płeć identyczne lub zbliżone do małżeństwa uprawnienia i opiekę prawną.

Zawarcie małżeństwa może mieć formę i skutki świeckie (państwowe, urzędowe, cywilne) oraz wyznaniowe (wyznaniowe, kościelne, sakramentalne).

Ślub cywilny prowadzi do zawarcia związku w świetle prawa rodzinnego.

Ślub kościelny wiąże młodą parę w świetle prawa danego Kościoła lub związku wyznaniowego. Małżeństwo takie musi być zawarte zgodnie z przepisami Kościoła lub związku wyznaniowego.

Tak zwany ślub konkordatowy jest ślubem kościelnym, który ma równocześnie status cywilnego. Wymagania dla ważności tego ślubu to wypowiedziane w obecności duchownego oświadczenie woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Po ceremonii wyznaniowej kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza akt małżeństwa. Małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego.

Małżeństwo otwarte (lub związek otwarty) - małżeństwo lub związek, w którym partnerzy/małżonkowie godzą się na utrzymywanie kontaktów seksualnych z innymi osobami.