TRZY ZASADANICZE ODMIANY SYSTEMÓW POLITYCZNYCH:
SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY
Anglia – początki XVIII w. – powstanie gabinetu jako pewnego organu zaufania monarchy, który stopniowo przekształcał się w komitet wykonawczy parlamentu
Cechy:
dualizm egzekutywy – obok głowy państwa istnieje rząd, który jest drugim, odrębnym organem władzy wykonawczej. Na czele rządu stoi premier
neutralizacja polityczna głowy państwa – król nie może czynić źle, czyli formalnie uznajemy autorytet władzy królewskiej, ale obudowane jest to specyficznymi uwarunkowaniami.
Prezydent, monarcha nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, nie może być przez parlament odwołany
Instytucja kontrasygnaty – każdy akt urzędowy głowy państwa wymaga współpodpisu premiera i odpowiedniego członka rządu, który bierze za to odpowiedzialność polityczną przed parlamentem
parlamentarna inwestytura rządu – skład i program nowej egzekutywy, nowego rządu, musi być wyrażony większością głosów w parlamencie, czyli rząd, aby działać musi zdobyć wotum zaufania w parlamencie
odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem – odpowiedzialność polityczna, to odpowiedzialność za skuteczność, kierunki i styl prowadzenia polityki (nie musi wiązać się z naruszeniem norm prawnych czy moralnych)
odpowiedzialność solidarna – gdy jednego ministra pociągnie się do odpowiedzialności to wszyscy ministrowie zrezygnują
odpowiedzialność konstytucyjna – odpowiedzialność osób pełniących najwyższe funkcje w państwie za naruszenie prawa, wymierzana przed specjalnymi trybunałami (np. Trybunałem Stanu)
istnienie zinstytucjonalizowanej opozycji
Przy systemie parlamentarno – gabinetowym mogą występować różnice w systemie partyjnym:
dwupartyjny
wielopartyjny – rząd ma koalicyjny charakter; wielopartyjność ustabilizowana lub nieustabilizowana (częste zmiany koalicyjne, upadki rządów itd., np. we Włoszech
rządy mniejszościowe
III Republika Francuska przejęła wzorce angielskie.
Odmiany systemu parlamentarno – gabinetowego:
system kanclerski – silną pozycję nadaje się kanclerzowi, czyni się go szefem rządu, można określić go ‘pierwszym wśród równych’; parlament ma wyłączne uprawnienia do powoływania i odwoływania kanclerza, kanclerz natomiast ma swobodę w powoływaniu i odwoływaniu ministrów; istnieje konstruktywne wotum nieufności; odwołanie kanclerza następuje tylko wtedy, gdy parlament powoła nowego kanclerza; w systemach kanclerskich mogą długo utrzymywać się rządy mniejszościowe; ograniczenie możliwości rozwiązania parlamentu przez egzekutywę
SYSTEM PREZYDENCKI
Szczególny układ stosunków między prezydentem a parlamentem polegający raczej na separacji i kontroli, a nie na współdziałaniu. Bardzo konsekwentny trójpodział władzy. System ten ukształtował się w USA po roku 1873r.
‘kontrola i równoważenie’
Cechy:
monizm władzy wykonawczej – połączenie funkcji głowy państwa z funkcją premiera
ministrowie są w pełni podporządkowani prezydentowi, ale nie tworzą organu kolegialnego
prezydent jest naczelnym dowódcą armii, twórcą polityki zagranicznej oraz szefem partii z którą kandydował w wyborach
prezydent realizuje bezpośrednie funkcje codziennego rządzenia
separacja władzy wykonawczej – prezydent powoływany jest w wyborach powszechnych
prezydent może reprezentować inną partię niż większość parlamentarna
koagitacja, czyli współrządzenie
prezydent nie posiada prawa inicjatywy ustawodawczej
parlament nie może zdymisjonować żadnego ministra ani prezydenta
prezydent nie może być członkiem parlamentu oraz minister nie może być posłem
mechanizmy pozwalające na wzajemną kontrole i równoważenie się organów władzy centralnej:
prezydent ma prawo weta zawieszania ustaw
niektóre nominacje prezydenckie oraz ratyfikacja ważniejszych umów międzynarodowych wymagają zgody senatu
prezydent i ministrowie ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed parlamentem (oskarża Izba Reprezentantów, sądzi Senat)
brak instytucji kontrasygnaty
istnienie silnej opozycji
SYSTEM PARLAMENTARNO-KOMITETOWY (SYSTEM RZĄDÓW KONWENTU)
pierwszoplanowa rola parlamentu – organ centralny, najwyższy; pod jego zwierzchnictwem znajduje się rząd i głowa państwa
rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu
zależność ma charakter kreacyjny
funkcjonalna zależność rządu od parlamentu – parlament poprzez linie polityki państwa wyznacza pracę rządu
znikomy wpływ rządu na funkcjonowanie parlamentu, parlament zawsze dominuje nad rządem
odpowiedzialność głowy państwa przed parlamentem
system ten może funkcjonować niezależnie od systemu partyjnego
np. Szwajcaria – hegemonia demokracji jest równoważona przez głęboko zdecentralizowaną strukturę państwa + demokracja bezpośrednia
w skład rządu wchodzą przedstawiciele wszystkich sił politycznych
daleko posunięty consensus, ugodowość
Odmiana:
wzmocnienie roli prezydenta, np. we Francji (system semi-prezydencki, prezydencjalny) prezydent jest powoływany w wyborach powszechnych, co legitymizuje jego pozycję. Prezydent wyposażony jest w prerogatywy (decyzje nie wymagające kontrasygnaty). Prezydent pełni również rolę neutralnego arbitra. Prezydent może rozwiązać ciało ustawodawcze i zarządzić wybory czy referendum. Rząd odpowiada politycznie przed parlamentem i przed głową państwa.
System w Polsce:
system polityczny wynikający z Konstytucji to system parlamentarno-gabinetowy
umocnienie władzy szefa rządu
prezydent wybierany jest przez ogół obywateli, za czym powinna iść jego silna pozycja, ale jego prerogatywy są praktycznie takie same jak w klasycznym systemie parlamentarno-gabinetowy
STATUS JEDNOSTKI W PAŃSTWIE
Ważnym osiągnięciem doktryny prawa było skodyfikowania statusu obywatelstwa, przynależności państwowej jednostki.
Obywatelstwo – specyficzny stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. Treścią tego stosunku prawnego są prawa i obowiązki jednostki względem państwa i państwa względem jednostki.
Koncepcja obywatelstwa wiąże się z koncepcją umowy społecznej.
Konwencja z 1939r. – przynależność państwową określa każde państwo wg swojego prawa, inne państwa powinny uznawać to prawo.
Poziom regulacji obywatelstwa w prawie wewnętrznym – najczęściej regulacje tego typu zawarte są już w Konstytucji, później w aktach ustawowych.
Sposób nabycia obywatelstwa:
przez urodzenie:
prawo ziemi – każde dziecko urodzone na terytorium danego państwa nabywa jego obywatelstwo, niezależnie od tego jakiej narodowości są rodzice, np. Kolumbia, Brazylia
prawo krwi – dziecko nabywa obywatelstwo rodziców, niezależnie od tego, gdzie się urodziło, np. kraje europejskie
przez naturalizację – odpowiedni organ państwa uznaje dana osobę za obywatela – najczęściej na wniosek danej osoby i po spełnieniu określonych warunków obowiązujących w państwie. Przebywanie osoby na terytorium danego państwa np. Belgia 5 lat. ; ma ona charakter indywidualny, nie jest to sytuacja automatyczna
przez małżeństwo – każdy z małżonków może zachować swoje dotychczasowe obywatelstwo albo może wystąpić o przyznanie mu obywatelstwa małżonka [różne kombinacje]
przez opcję – osoba ma możliwość wyboru obywatelstwa (np. dzieci z małżeństwa mieszanego)
przez reintegrację – sytuacja dość rzadka, np. w Szwajcarii – możliwość odzyskania wcześniejszego obywatelstwa, utraconego, np. przez małżeństwo
Utrata obywatelstwa:
jednostka ma prawo podjęcia decyzji w sprawie utraty obywatelstwa bez spełnienia jakichkolwiek warunków – jest to wiążące dla państwa
państwo ma swobodę w pozbawianiu obywatelstwa
jednostka i państwo współdziałają w celu rozwiązaniu związku opartego na obywatelstwie – inicjatywa jednostki + zgoda organu państwowego