Zaburzenie po stresie traumatycznym jest zaburzeniem lękowym,  pojawiającym się w następstwie przeżycia zdarzenia traumatycznego lub bycia świadkiem takiego zdarzenia. Z takim zdarzeniem mamy do czynienia w sytuacji związanej z zagrożeniem życia lub zagrożeniem integralności fizycznej, np. podczas walk wojennych, katastrof naturalnych, ataków terrorystycznych, poważnych wypadków, napastowania fizycznego i seksualnego w dzieciństwie lub w dorosłym życiu. Większość osób, które doświadczyły traumatycznego zdarzenia po pewnym czasie powraca do normalnego funkcjonowania, jednak u pewnej grupy ludzi reakcje stresowe nie zanikają, a często przybierają na sile. Właśnie te osoby są szczególnie narażone na PTSD, czyli zaburzenie po stresie traumatycznym. Ludzie, którzy cierpią na PTSD często przeżywają traumę ponownie w koszmarach sennych lub wyobrażeniach na jawie, mają kłopoty ze snem, czują się zobojętniali i wyobcowani. Te objawy mogą być tak nasilone i długotrwałe, że zakłócają codzienne ich funkcjonowanie.

Zaburzenie po stresie traumatycznym u niektórych ludzi często może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi, np. depresją, uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, problemami z pamięcią, itp. Wymienione powyżej problemy mogą prowadzić do upośledzenia funkcjonowania psychospołecznego osoby, doprowadzając m. in. do destabilizacji życia zawodowego, pojawienia się problemów małżeńskich czy rodzinnych.

Około 60% mężczyzn i 50% kobiet doświadcza w swoim życiu zdarzeń traumatycznych. Większość z nich na klika dni lub tygodni po zdarzeniu traumatycznym doświadcza symptomów PTSD. Nadal nie są znane powody dla których symptomy PTSD u jednych osób są bardziej dotkliwe i długotrwałe niż u innych. Przypuszcza się, że za taki stan rzeczy odpowiadają czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne warunkujące rozwój PTSD.

Reakcje charakterystyczne dla wielu ofiar wielkich katastrof, które pociągnęły za sobą znaczne straty lub wywołały znacz­ne cierpienia, określane są jako zespół katastrofy. Początkowa reakcja ofiary katastrofy składa się z trzech faz:

1. fazy szoku, w której ofiara jest oszołomiona, zamroczo­na i apatyczna,

2. fazy podatności, w której ofiara jest pasywna, ulega namowom i skłon­na jest słuchać rad ekip ratunkowych,

3. fazy powrotu do zdrowia, w której ofiara może odczuwać napięcie i obawy oraz wy­kazuje objawy uogólnionego lęku, stopniowo jednak odzyskuje równowagę psychicz­ną, często odczuwając potrzebę ciągłe­go opowiadania o tragicznym wydarzeniu. Właśnie w trzeciej fazie może wystąpić zes­pół stresu pourazowego.

Termin „zaburzenie po stresie traumatycznym” jako nową jednostkę chorobową wprowadzono do obowiązującego w Stanach Zjednoczonych systemu klasyfikacji zaburzeń psychicznych (DSM-III) w 1980 roku. Przyczyniło się to do znacznego rozwoju badań nad skrajną traumą, jednak objawy tego zaburzenia były przedmiotem obserwacji dużo wcześniej. Dzięki istniejącym już danym empirycznym można było opracować kryteria dia­gnostyczne i określić charakterystyczne objawy PTSD. To z kolei umożliwiło opracowywanie narzędzi pomiaru kwestionariuszy i wywiadów pozwalających na dokonywanie diagnoz i prowadzenie dalszych badań.

W sformułowaniu z 1980 roku traumatyczne zdarzenie było zdefiniowane jako katastroficzny stresor, który znajduje się poza zakresem normalnych ludzkich przeżyć, takich jak: wojna, tortury, klęski żywiołowe (np. trzęsienia ziemi, huragany, wybuchy wulkanów) i kata­strofy związane z rozwojem przemysłu (np. wybuchy w fabrykach) oraz katastrofy lotnicze i wypadki samochodowe. Te traumatyczne zdarzenia traktowano jako wyraźnie odrębne od takich bolesnych stresorów jak: rozwód, poważna choroba, porażka finansowa. To rozróżnienie pomiędzy traumatycznymi i innymi stresorami było oparte na założeniu, że chociaż większość ludzi ma zdolności do radzenia sobie z tzw. stresem życiowym, ich możliwości radzenia sobie mogą być prawdopodobnie zniweczone w konfrontacji ze stresorem traumatycznym.

Sposób definiowania traumatycznego zdarzenia od 1980 roku ulegał zmianom. Obecnie obowiązująca definicja według DSM-IV uznaje że: „dana osoba miała do czynienia z traumatycznym zdarzeniem, jeżeli wystąpiły obydwa z poniższych warunków:

1. dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem życia bądź poważnym zranieniem, zagrożeniem fizycznej integralności własnej czy innych ludzi;

2. reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach, poczucie bezradności lub makabry (u dzieci [...] może się to wyrażać poprzez zdezorganizowane lub pobudzone zachowanie).

Kryteria diagnostyczne PTSD obejmują trzy kategorie symptomów. Pierwsza dotyczy ponownego odtwarzania traumy i obejmuje takie objawy jak powracające sny dotyczące traumy i powtarzające się natarczywe wspomnienia. Na przykład ludzie zaczynają denerwować się w efekcie konfrontacji ze zdarzeniem, które przypomina im jakiś aspekt zdarzenia traumatycznego lub zaczynają myśleć o traumatycznym zdarzeniu w trakcie wykonywania innych czynności. Po drugie uporczywie unikają bodźców skojarzonych z traumą, np. unikają miejsc i ludzi powodujących przypomnienie traumy. Po trzecie pozostają nadmiernie czujni, łatwo wybuchają gniewem, mają trudności z koncentracją. Czasami wspomnienia wydają się tak bardzo rzeczywiste, jak gdyby samo zdarzenie traumatyczne działo się ponownie. Zjawisko takie opisywane jest jako nagłe nawroty urazu. Rezultatem utrzymującego się doświadczenia traumy może być intensywny lęk, poczucie bezradności i przerażenie.

Grupa druga to objawy związane z uporczywym unikaniem i zmniejszeniem ogólnej reaktyw­ności, takie np. jak unikanie myśli i uczuć związanych z traumą. Osoby mogą unikać m.in.: przebywania w pobliżu miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie traumatyczne, oglądania programów, wiadomości, reportaży dotyczących podobnych zdarzeń, dźwięków, zapachów, ludzi, którzy przypominają im o zdarzeniu traumatycznym.

W trzeciej grupie uwzględniono utrzymujące się objawy psychofizjologicznego pobudzenia. Występują tutaj trudności z zasypianiem lub snem, drażliwość lub wybuchy gniewu, trudności z koncentracją. Osoby z PTSD mogą przejawiać nadmierną czujność oraz obserwować w swoim zachowaniu nasilone, nieadekwatne reakcje strachu.

Przebieg PTSD może być różny dla różnych ludzi a także może ulegać zmianom w czasie. Zazwyczaj symptomy PTSD pojawiają się w niedługim czasie po wystąpieniu zdarzenia traumatycznego, jednakże mogą być one odroczone nawet o wiele lat. Jeśli objawy wystąpią w ciągu sześciu miesięcy po doznanym urazie, mówimy wówczas o reakcji ostrej PTSD. Reakcję na­zywamy opóźnioną, gdy objawy pojawiają się później niż po sześciu miesiącach. Odro­czona postać zespołu stresu pourazowego nie jest tak dobrze opisana i trudniej ją rozpoz­nać niż zaburzenie, które wystąpiło wkrótce po przeżyciu. Niektórzy autorzy raczej traktują ją jako inne zaburzenie o podłożu lęko­wym. Należy jednak pamiętać, że jednym z kryteriów potrzebnych do postawienia diagnozy zespołu stresu pourazowego jest przynaj­mniej miesięczny okres trwania reakcji.

U większości ludzi symptomy PTSD ulegają złagodzeniu w ciągu pierwszego roku od zaistnienia zdarzenia traumatycznego, mogą ulegać złagodzeniu także pod wpływem leczenia. W nielicznych przypadkach symptomy PTSD mogą utrzymywać się przez całe życie. Szacuje się, że chroniczna forma tego zaburzenia rozwija się u około 30% osób doświadczających PTSD.

Przebieg PTSD może zmieniać się w czasie. Symptomy tego zaburzenia nasilają się w pewnych okresach i zanikają bądź ulegają złagodzeniu w innych. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że w przypadku pewnych osób symptomy PTSD pozostają zarówno długotrwałe jak i dotkliwe. Niektórzy weterani wojenni, którzy przez całe życie deklarowali odczuwanie symptomów o umiarkowanym nasileniu doświadczają istotnego wzrostu natężenia symptomów po przejściu na emeryturę, przebyciu ciężkich chorób własnych lub współmałżonka, kontakcie z bodźcami przypominającymi o służbie wojskowej, np. zjazdami i rocznicami.

W literaturze począwszy od 1980 r. autorzy wiele uwagi poświęcili tworzeniu narzędzi do dia­gnozowania PTSD. Keane i współpracownicy pracując z weteranami wojny wietnamskiej, opracowali zarówno techniki diagnozy psychometrycznej, jak też psychofizjologicznej, które okazały się trafne i rzetelne. Obecnie istnieje wiele kwestionariuszowych technik pomiaru PTSD. Wykorzystuje się także techniki diagnozy neurobiologicznej, gdyż badania wskazały bowiem, że syndrom PTSD może być związany ze stałymi zmianami neurobiologicznymi w centralnym i autonomicznym układzie nerwowym.

Istniejące narzędzia diagnostyczne dotyczące PTSD można podzielić ogól­nie na:

1. narzędzia pomiaru ekspozycji na traumę - dotyczące ekspozycji na doświadczenie zagrożenia życia oraz intensywnego subiektywnego dystresu podczas tej ekspozycji.

2. narzędzia pomiaru objawów PTSD - stosowane w badaniach oraz służące do diagnozowania PTSD.

Autorzy badań opracowywali odrębne narzędzia pomia­ru ekspozycji dotyczącej poszczególnych ich rodzajów. Później pojawiły się skale i kwestionariusze przeznaczone do pomiaru ekspozycji na różnego rodzaju traumatyczne zdarzenia. Metody pomiaru ekspozycji na traumatyczne zdarzenia mogą się różnić liczbą pozycji lub sposobem opisywania zdarzeń. Warto zwrócić uwagę, że pomiar ekspozycji na traumatyczne zdarzenia wiąże się z potrzebą rozwiązy­wania różnych zagadnień metodologicznych. Dotyczą one m.in.: definicji traumy, metody pomiaru (np. wywiad lub kwestionariusz) i stałości relacjono­wania.

W badaniach dotyczących rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w po­pulacji ogólnej stosowane są przede wszystkim:

1. wywiady sondażowe;

2. częściowo ustrukturalizowane wywiady kliniczne;

3. narzędzia kwestionariuszowe (podejścia psychometryczne).

Przykładem szeroko stosowanego wywiadu sondażowego jest Diagnostic Interview Schedule - DIS. DIS został opracowany w celu wsparcia diagnozy różnych zaburzeń psychicznych, w tym PTSD, zgodnie z DSM-III. Później, w oparciu o DIS, Światowa Organizacja Zdro­wia opracowała Composite International Diagnostic Interwiew – CIDI.

W podejściu związanym z wywiadem klinicznym wywiad jest, po pierw­sze prowadzony przez doświadczonego klinicystę, po drugie - jest częściowo ustrukturalizowany. Do najczęściej cytowanych narzędzi kwestionariuszowych stosowanych w badaniach nad PTSD należy Skala Mississippi, stworzona pierwotnie do oceny poziomu objawów PTSD u weteranów wojny w Wietnamie. Skala Mississippi okazała się rzetelna i silnie skorelowana z klinicznymi diagnozami PTSD w od­niesieniu do weteranów wietnamskich. Później opracowano jej „cywilną” wersję. Innym bardzo często cytowanym narzędziem pomiaru objawów PTSD jest Impact of Event Scale – IES. Skala ta służy do oceny częstości występowania objawów intruzji i unikania, związanych z ekspozycją na określone traumatyczne zdarzenie. Mimo że Skala IES nie była skonstruowana do oceny PTSD, które zostało formalnie wprowadzone rok później, stała się ona jednym z najszerzej stosowanych narzędzi samoopisowych do pomiaru reakcji potraumatycznych. Obecnie istnieje także wiele innych narzędzi kwestionariuszowych do pomiaru PTSD.

Według badaczy Hidalgo i Davidson głównym czynnikiem ryzyka PTSD jest płeć. To, że mężczyź­ni są bardziej narażeni na traumatyczne zdarzenia potwierdzone jest szeregiem wyników prowadzonych badań. Inne wymieniane przez tych autorów czynniki ryzyka obejmują: wiek, poziom wykształcenia, cechy zaburzonej osobowości, problemy psychiatryczne, zaburzenia psychiczne w rodzinie i uprzednią ekspozycję na traumę. Warto wspomnieć, także że McFarlane i Yehuda zaproponowali model teoretyczny dotyczący czynników wpływających na rozwój PTSD w następstwie traumy, wskazując na znaczenie takich czynników jak: historia rodzinna, osobowość, styl radzenia sobie, reakcja środowiska, zdarzenia życiowe. PTSD - zdaniem auto­rów - nie rozwija się jako bezpośrednie następstwo traumatycznego zdarzenia. Zaburzenie powstaje to raczej z wzorca ostrego dystresu, silnej reakcji pourazowej, uruchamianej przez zdarzenie.

Inne badania pokazują, że ryzyko PTSD jest znacznie większe po traumie związanej z przemocą w formie napaści niż po innych rodzajach traumy. Badania wskazują również na to, że uprzednia ekspozycja może wpływać na reakcję na kolejne zdarzenie i że konsekwencje wielokrotnej traumy mogą być skumu­lowane. Ponadto osoby, które przeżyły traumy interper­sonalne, zwłaszcza wielokrotne, przeżywają większy dystres niż te, które prze­żyły tylko nie interpersonalne zdarzenia. Inna grupa badań, prowadzonych od niedawna, wskazuje na to, że traumatyczne zdarzenia mogą być uznawane za czynnik etiologiczny niektórych zaburzeń psychicznych - takich jak nadużywanie substancji psychoaktywnych i depresja, a także zaburzenie osobowości typu borderline i inne zaburzenia lękowe poza PTSD.

W leczeniu PTSD wykorzystuje się szereg różnych psychoterapii, czyli terapii opartych na rozmowie i metod farmakologicznych. Jednak nie ma jednego, najlepszego sposobu leczenia PTSD, lecz niektóre rodzaje terapii wykazują dobre rezultaty. Badania wskazują, że jedną z najskuteczniejszych metod leczenia PTSD jest terapia poznawczo-behawioralna. Dlatego w ostatniej dekadzie, nastąpił znaczny rozwój technik psy­choterapii PTSD związanych z podejściem poznawczo - behawioralnym. Do poznawczo-behawioralnych metod terapii PTSD można zaliczyć: różne odmiany technik ekspozycyjnych, poznawczą restrukturyza­cję, trening opanowywania lęku oraz metody łączące elementy tych technik.

W podejściu poznawczo-behawioralnym przedstawia się możliwe mecha­nizmy wpływu stresu traumatycznego na występowanie symptomów psychopatologicznych, takie jak zmiany dotyczące schematów poznawczych i prze­konań oraz przetwarzania informacji i warunkowanie. Według koncepcji poznawczych bodźce związane z wydarzeniem traumatycznym są przetwarzane zarówno świadomie, jak i nieświadomie. Część wspomnień dotyczących wydarzenia traumatycznego jest maga­zynowana jako treści dostępne w postaci werbalnej, które mogą być odtwarzane, jeśli jednostka przejawia taką intencję. Część wspomnień nie jest jednak odtwarzana intencjonalnie i zależna od woli; są to wspomnienia dostępne jedynie w określonych sytuacjach. Mogą one zostać przywołane w sytuacji, gdy w otoczeniu jednostki pojawiają się bodźce przypominające traumatyczne wydarzenie lub gdy jednostka myśli o pewnych szczegółach sytuacji trauma­tycznej. Wspomnienia te zawierają informacje sensoryczne, odnoszące się do doznań odczuwanych podczas traumy, a także do fizjologicznych i ruchowych aspektów doświadczenia. Brevin, Rothbaum i Foa oraz Horowitz sugerują, że przetwarzanie traumy polega na asymilowaniu traumatycznych wspomnień oraz znaczenia traumy i jej przyczyn we wcześniej utworzonych schematach, w których sformułowane są podstawowe założenia o świecie („Świat jest bezpieczny”, „Dobre rzeczy zda­rzają się dobrym ludziom”, „Jestem osobą wartościową”). Asymilacja wspom­nień prowadzi do obniżenia emocji negatywnych. Osoby o intensywnych emo­cjach negatywnych częściej kierują uwagę na szczególnie negatywne aspekty wydarzenia traumatycznego i mają problemy z asymilacją wspomnień trauma­tycznych, co prowadzi do utrzymywania się symptomów PTSD.

Literatura:

H. Sęk, Psychologia kliniczna, Tom II, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2005

R. Carson, J. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2003

M. Lis – Turlejska, Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002