III Terapia psychopedagogiczna

Pojęcie stresu

Słowo „stres” już dawno przestało być terminem naukowym i przeniknęło do mowy potocznej. Powszechnie pojęcie stresu stosowane jest w dwóch znaczeniach. Pierwsze, odnosimy je do okoliczności zewnętrznych, wymagań, obciążeń, nieprzyjemnych wydarzeń czy sytuacji trudnych, którym musimy stawić czoło np. „miałem dziś same stresy”. Drugie znaczenie, używane jest do określenia przeżywanego napięcia, przykrych reakcji, nieprzyjemnych przeżyć emocjonalnych, np. jestem zestresowany¹.

Pomimo istnienia wielu sposobów definiowania tego pojęcia, wszyscy zgadzają się co do stwierdzenia, że miejscem tworzenia się stresu jest mózg. Zgodnie twierdzą oni, że stres to reakcja na czynniki stresorodne, inaczej zwane czynnikami stresogennymi lub stresorami. Niektórzy mówią o „stanie stresu”, chcąc w ten sposób wyeksponować charakterystyczną według nich cechę stresu – że stres jest także procesem, a nie tylko reakcją².

Popularne są także opinie stwierdzające, że stres może przynosić korzyści. Dzieje się tak w sytuacji przeżycia stresu umiarkowanie silnego, ale krótkotrwałego. Taki stres nie tylko nie wywołuje negatywnych skutków, ale wręcz powoduje zwiększenie się odporności u człowieka³.

Możemy wyróżnić stres ostry, przewlekły i traumatyczny. Zauważa się się także stres pozytywny. Istnieje także podział na stres indywidualny i stres grupowy. Jeszcze innym rodzajem jest stres przewlekły, który traktowany jest jako główną przyczynę chorób cywilizacyjnych. Podkreśla się, że konsekwencje stresu traumatycznego są inne zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Do najbardziej niebezpiecznych rodzajów stresu zaliczyć możemy stres traumatyczny oraz stres przewlekły. Ważną cechą stresu, o której należy pamiętać jest fakt, że wywiera on wpływ na ludzi w każdym wieku – poczynając od okresu prenatalnego człowieka, poprzez szczególnie silną podatność dzieci i młodzieży na stres, a kończąc na ludziach starszych. Skutkiem negatywnego oddziaływania stresu na ludzką egzystencję jest skrócenie długości życia człowieka oraz spadek jakości jego przeżywania⁴.

Cechy osobowości kształtują nasze indywidualne reakcje na stresujące sytuacje, a zatem wpływają także na to, w jakim stopniu odczuwamy stres, gdy jesteśmy wystawieni na działanie potencjalnych stresorów⁵.

Fazy reakcji na stres (Horwitz):

FAZA I – „krzyku”, emocjonalnego wybuchu stanowi bezpośrednią reakcję na poważne zdarzenie stresowe. Emocje występujące w tej fazie to najczęściej strach, smutek, wściekłość.

FAZA II – zaprzeczania pojawia się selektywna nieuwaga, niezdolność doceniania roli bodźca, jednostka ignoruje implikacje zagrożeń i strat, zapomina o poważnych problemach, zmniejsza się jej zainteresowanie życiem i aktywność może pojawić się amnezja (częściowa lub pełna), sztywność w formułowaniu celów.

FAZA III – wdzieranie się pojawiają się niechciane myśli, nagłe przypływy uczuć, a nawet kompulsywne działania, reakcje paniki, zaabsorbowanie tematami związanymi ze stresowym zdarzeniem i niezdolność do koncentrowania się na innych tematach.

Faza IV – przepracowanie pojawia się poprawa w zakresie myślenia, uczuć, komunikowania się i związków z innymi ludźmi, odróżnianie fantazji, wyobrażeń od rzeczywistości, jak również większa elastyczność, rozwaga.

FAZA V – zakończenie pojawia się uczucie bycia jednością, odbudowy, poczucia wewnętrznej spójności i bycia gotowym do nowych związków i aktywności „ja”⁶.

Stres Traumatyczny

W epidemiologii kryje się pewien paradoks. Szansa, że spotka nas w życiu konkretne doświadczenie traumatyczne, jest znikoma. Jednak prawdopodobieństwo zetknięcia się w ciągu całego życia z którymkolwiek wydarzeniem traumatycznym jest bardzo duże – około 80% populacji było narażone na stresor o charakterze traumatycznym. Przeżycie wydarzenia traumatycznego jest więc wpisane w ludzki los. Z racji pełnionego zawodu szczególnie narażeni na traumę są pracownicy służb ratunkowych – policjanci, strażacy, lekarze, ratownicy medyczni, technicy laboratoriów medycznych i kryminalistycznych, a także żołnierze na obszarach objętych wojną⁷.

Stres traumatyczny wywołany jest zdarzeniami traumatycznymi. Zdarzenie traumatyczne jest nagle pojawiającą się sytuacją wywołującą przerażenie i poczucie paniki wśród osób uczestniczących w tej sytuacji. Czasami już po jednorazowym doświadczeniu takiego zdarzenia występują u uczestników głębokie zaburzenia psychiczne i zakłócenia w codziennym zachowaniu⁸.

PTSD – definicja

Nadrzędnym psychologicznym zadaniem osoby dotkniętej traumą jest ogarnąć sens tego doświadczenia i zintegrować je w swoim systemie przekonań tak, aby stanowiło w efekcie zamkniętą przeszłość. Domknięcie tego procesu asymilacji trudnych doświadczeń pozwala na powrót do równowagi i ponowne skuteczne działanie w świecie. Jeśli jednak proces ten nie jest w stanie się dopełnić, a czasami nawet chociażby i zacząć, mówimy o zespole stresu pourazowego (PTSD), zaburzenie po stresie traumatycznym⁹.

Objawy stresu traumatycznego

Objawy stresu pourazowego to objawy psychiczne:

• depresja,

• napady lęku,

• rozpacz,

• złość,

• uczucie odrętwienia,

• anhedonia,

• zaburzenia orientacji,

• stupor dysocjacyjny,

• fuga dysocjacyjna,

• myśli i próby samobójcze.

Obserwowane są także objawy somatyczne (fizyczne) stresu pourazowego:

• przyspieszone tętno,

• pocenie się,

• zaczerwienienie,

• drżenie,

• bezsenność,

• bóle wędrujące,

• uczucie ciężkości, pieczenia, uciskania.

Po traumie może pozostać częściowa amnezja, czyli niepamiętanie tego wydarzenia. Może być też wręcz przeciwnie. Chory jest prześladowany natrętnymi myślami i snami na temat przeżytej traumy. Charakterystycznym objawem PTSD jest nadmierne zmęczenie (naurastenia). Pojawia się ono po wysiłku fizycznym lub umysłowym¹⁰.

Zaburzenie po stresie traumatycznym (PTSD) diagnozuje się wg DSM-IV (1994r.)

A.

1. intensywny subiektywny dystres podczas tej ekspozycji,

2. ekspozycja na doświadczenie zagrożenia życia.

B. Ponowne odtworzenie traumy:

1. powracające intruzywne wspomnienie,

2. powracające przykre sny,

3. nagłe działanie lub czucie się tak, jak gdyby traumatyczne zdarzenie nastąpiło ponownie,

4. intensywny dystres podczas ponownego kontaktu ze zdarzeniami przypominającymi traumę,

5. fizjologiczna reaktywność podczas ponownej ekspozycji na sygnały symbolizujące lub przypominające zdarzenie.

C. Uporczywe unikanie lub zmniejszanie ogólnej reaktywności:

1. usiłowanie unikania myśli lub uczuć skojarzonych z traumą,

2. usiłowanie unikania aktywności,

3. psychogenna amnezja,

4. zmniejszone zainteresowanie ważnymi zajęciami,

5. uczucia obojętności lub chłodu,

6. poczucie braku perspektywy na przyszłość.

D. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia:

1. trudności z zasypianiem lub snem,

2. drażliwość lub wybuchy gniewu,

3. trudności w koncentrowaniu się,

4. nadmierna czujność,

5. nasilony przestrach przy nieoczekiwanych bodźcach¹¹.

Stan przewlekły diagnozowany jest gdy objawy trwają trzy miesiące i dłużej, późny początek zespołu gdy symptomy pojawiają się przynajmniej sześć miesięcy po wystąpieniu zdarzenia¹².

Definicja PTSD nie daje pełnego obrazu tego zaburzenia. Charakteryzuje je jako zjawisko statyczne, które występuje lub nie. Tymczasem obserwacje ludzi cierpiących na PTSD wskazują, że jest to zjawisko dynamiczne. Osoby z PTSD przeżywają okresy zrównoważenia, dobrego funkcjonowania, które sugerują, że jednostka skompensowała poprzednie trudności emocjonalne; odnosi się wrażenie, ze dana osoba pozbyła się zaburzeń. Często jednak okazuje się, że jest to błędna ocena, gdyż po okresie uspokojenia symptomy PTSD nagle wracają i osoba zaczyna się zachowywać destrukcyjnie, przejawia agresję, nadużywa alkoholu i narkotyków, co świadczy o dekompensacji, ponownym zaburzeniu funkcjonowania w pracy i środowisku rodzinnym¹³.

Wang i zespół (1996) przedstawił model opisujący cztery fazy procesu (cykle dekompensacji), przez który przechodzi duża osób cierpiących na PSTD.

Faza 1 – Adaptacja (dobry poziom funkcjonowania)

W fazie tej pacjent wydaje się całkowicie normalny. Występują minimalne intruzje i tendencje unikania, nadmierne pobudzenie, zaburzenia snu, nadużywanie środków odurzających. Objawy nasilają się przy rocznicy zdarzenia.

Faza 2 – Przetrwanie – (pogorszenie się funkcjonowania)

Objawy z 1 fazy nasilają się, interakcje społeczne stają się obronne i ograniczone, ruchy ciała stają się sztywne, ekspresja emocjonalna jest ograniczona, słabe poczucie humoru, pojawia się odurzanie się, wzrasta impulsywność.

Faza 3 – Dekompensacja (załamanie funkcjonowania). Poszukiwanie wrażeń lub zamykanie się: rozregulowany stan wyładowania

Pojawia się utrata kontaktu z rzeczywistością, wysoki lęk, zainteresowania są bardzo zawężone, pacjent nie ma poczucia odpowiedzialności, zachowuje się ryzykowanie.

Faza 4 – Depresja/bezradność (bardzo złe funkcjonowanie). „Przegrupowanie” lub poddanie się: rozregulowany stan afektywny

Pacjent zauważa co się z nim dzieje, odczuwa nienawiść do siebie, bezradność, upokorzenie. Pojawiają się trudności z koncentracją i pamięcią, poczucie winy, utrata apetytu. chęć Odczuwa silną potrzebę dystansowania się, chociaż wie, że potrzebuje wsparcia ale czuje, że nie zasługuje na to. W tym okresie występuje duże przewartościowanie lub poddanie się pojawia się wtedy duże zagrożenie samobójstwem¹⁴.

Podsumowując długotrwałymi następstwami PTSD jest: poczucie winy, chroniczny lęk, czujność, zaburzenia snu, zmiany fizjologiczne (np. silne chroniczne napięcia grup mięśni), reakcje nerwicowe, reakcje depresyjne, uzależnienia.

Jeśli osoba z PTSD skorzysta z pomocy specjalisty to zdarzenie traumatyczne może przyczynić się do rozwoju osobistego. Rozwój potraumatyczny to: wystąpienie pozytywnych zmian w następstwie doświadczonej traumy czy nieszczęścia w sferze postrzegania siebie, w relacjach interpersonalnych i w filozofii życiowej.

1. Zmiany w postrzeganiu siebie:

• poczucie bycia lepszą osobą

• wzrost osobistej siły wyrażający się w wyższym poczuciu własnej wartości, skuteczności

• większe zaufanie do siebie i własnych możliwości, a także w odniesieniu do przyszłych wydarzeń

2. Zmiany w relacjach z innymi ludźmi:

• zwiększenie wrażliwości i współczucia dla innych

• większa skłonność do otwierania się przed innymi

• przyglądanie się w sposób zdystansowany dotychczasowemu życiu i zmienianie go na lepsze

3. Zmiany w filozofii życia:

• docenienie życia i przeżywanie go bardziej świadomie

• przywiązywanie wagi do drobnych codziennych wydarzeń

• pomniejszanie znaczenia ważnych spraw życiowych typu kariera zawodowa¹⁵.

Bibliografia

1. B. Dudek, Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 2003

2. I. Heszen, Psychologia stresu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.

3. A. Jankowska, M. Lotkowski, Przeżywanie stresu traumatycznego w rodzinie - przyczyny, przebieg, następstwa oraz proces zdrowienia, w: „Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides et ratio”.

4. M. Lis-Turleja, Stres Traumatyczny: występowanie, następstwa, terapia, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 2012.

5. M. Mastalerz, Zaburzenie po stresie traumatycznym (PTSD), „Remedium” nr 1/2010.

6. P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Strony internetowe

1. B. Dudek, Stres traumatyczny związany z pracą skutki, czynniki ryzyka, zapobieganie, w: „Bezpieczeństwo pracy – nauka i praktyka” nr 11/2002, http://archiwum.ciop.pl/5923 (data dostępu: 23.05.2015).

2. A. Popiel, Trauma, stresor traumatyczny – czym jest uraz psychiczny, http://psychiatria.mp.pl/choroby/show.html?id=74803 (data dostępu: 23.05.2015).

3. A. Szozda, Stres traumatyczny, http://stres.jaksobieradzic.pl/artykuly-o-stresie/stres-traumatyczny/o-stresie-traumatycznym/stres-traumatyczny.html (data dostępu: 24.05.2015)

4. Ulotka informacyjna „Stres traumatyczny”, Zakład Opieki Zdrowotnej Medycyny Pracy Pracy Służby Więziennej w Białymstoku, Białystok 2012.

---

1. I. Heszen, Psychologia stresu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 22.↩

2. A. Jankowska, M. Lotkowski, Przeżywanie stresu traumatycznego w rodzinie - przyczyny, przebieg, następstwa oraz proces zdrowienia, w: „Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides et ratio”, nr 9/2012, s. 70.↩

3. A. Jankowska, M. Lotkowski, Przeżywanie stresu traumatycznego w rodzinie - przyczyny, przebieg, następstwa oraz proces zdrowienia, w: „Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides et ratio”, nr 9/2012, s. 70.↩

4. A. Jankowska, M. Lotkowski, Przeżywanie stresu traumatycznego w rodzinie - przyczyny, przebieg, następstwa oraz proces zdrowienia, w: „Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides et ratio”, nr 9/2012, s. 71.↩

5. P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 166.↩

6. M. Lis-Turleja, Stres Traumatyczny: występowanie, następstwa, terapia, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 2002, s. 57-59.↩

7. A. Popiel, Trauma, stresor traumatyczny – czym jest uraz psychiczny, http://psychiatria.mp.pl/choroby/show.html?id=74803 (data dostępu: 23.05.2015).↩

8. B. Dudek, Stres traumatyczny związany z pracą skutki, czynniki ryzyka, zapobieganie, w: „Bezpieczeństwo pracy – nauka i praktyka” nr 11/2002, s. 2, http://archiwum.ciop.pl/5923 (data dostępu: 23.05.2015).↩

9. M. Mastalerz, Zaburzenie po stresie traumatycznym (PTSD), „Remedium” nr 1/2010, s. 22.↩

10. A. Szozda, Stres traumatyczny, http://stres.jaksobieradzic.pl/artykuly-o-stresie/stres-traumatyczny/o-stresie-traumatycznym/stres-traumatyczny.html (data dostępu: 24.05.2015)↩

11. M. Lis-Turleja, Stres Traumatyczny: występowanie, następstwa, terapia, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 2002, s. 9.↩

12. M. Mastalerz, Zaburzenie po stresie traumatycznym (PTSD), „Remedium” nr 1/2010, s. 22.↩

13. B. Dudek, Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 2003, s. 18.↩

14. B. Dudek, Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 2003, s. 20-21.↩

15. Ulotka informacyjna „Stres traumatyczny”, Zakład Opieki Zdrowotnej Medycyny Pracy Pracy Służby Więziennej w Białymstoku, Białystok 2012.↩