Polemika ideowa Męża z Pankracym - charakterystyka obozu rewolucji i arystokracji.
Problemy natury społecznej rozwija poeta w III i IV części utworu. Zostały one już zasygnalizowane we fragmencie liryczno opisowym otwierającym część III.
Podkreśla się tam, że przeszłość minęła, bezpowrotnie, a świat rozwija się dalej, dąży do swoich celów.
Rozwój świata odbywa się jednak przez przelew krwi. Część III pokazuje dwa przeciwne obozy, które mają stoczyć ze sobą walkę. Rację tych sił ujawniają się w polemice między Mężem a Pankracym.
| Poglądy i racje Męża | Stanowisko Pankracego |
|---|---|
| broni zasług i wartości swej klasy, pragnie zachowania dotychczasowego porządku, podkreśla zasługi szlachty w zapewnieniu wszechstronnego rozwoju społecznego i obrony religii | wskazuje na nieuchronny kres arystokracji, widzi w niej klasę, która się politycznie zestarzała i zgodnie z prawem historycznego rozwoju winna ustąpić miejsca nowym siłom |
| mówi o działalności opiekuńczej w stosunku do ludu, o szerzeniu oświaty, Pankracego charakteryzuje jako człowieka bez przodków i przeszłości | przypomina zbrodnie tej klasy: fałszerstwa, zdrady, nadużycia, morderstwa, przekupstwa krzywdzenie słabych, targanie związków rodzinnych, demoralizację |
| uważa, że nie ma on perspektyw na przyszłość, drwi z ateizmu Pankracego | podkreśla zgubną rolę arystokracji i historii kraju, uważa, że należy się jej kara, a po karze niepamięć |
| oskarża obóz rewolucji o te same zbrodnie, o które Pankracy oskarżał arystokrację | zwraca uwagę na słabość militarną kraju i brak rycerskiego ducha arystokracji, mówi, że występuje w imieniu wszystkich uciskanych warstw |
| nie znajduje jednak argumentów na obronę współcześnie żyjących przedstawicieli tej klasy | swój cel widzi w zniszczeniu starego świata i otwarciu szczęśliwych perspektyw dla nowych pokoleń |
| Hrabia Henryk jest pełen pesymizmu, powodowany jednak rycerskim honorem, dumą i pragnieniem zdobycia sławy decyduje się na śmiertelną walkę | z wyżej wymienionych przesłanek Pankracy wyprowadza przekonanie o słuszności swej sprawy i z tego wynika jego optymizm. |
W tej polemice słownej obserwujemy wzajemną demaskację obydwu stron. Autor stara się o względną demaskację argumentów. Żaden więc z bohaterów nie zwycięża. Dzieje się tak, ponieważ są oni upostaciowieniem dwóch społecznych nurtów myślowych, składających się na osobisty dramat Zygmunta Krasińskiego.
Obóz rewolucji scharakteryzowany został w końcowych fragmentach wstępu do III części oraz w czasie wędrówki Hrabiego Henryka.
Tworzą go chłopi, rzemieślnicy, robotnicy, pomywaczki, lokaje.
Występują oni przeciwko Bogu, królom i panom. Jej głównym celem jest zaspokojenie głodu. Obóz ten pisarz ukazuje w negatywnym świetle. Oszalały, pijany lud zdolny jest do popełnienia wszelkiej zbrodni.
Pragnie on zemsty i rozlewu krwi. Charakteryzuje go także brak idei, dotyczącej przyszłości. Zaślepiony lud staje się narzędziem w rękach ludzi, którzy chcą przy użyciu rewolucji zrealizować własne cele.
Postać generała Blanchettiego jest tego dowodem. Lekceważy on motłoch i zapowiada nową arystokrację. Swoje osobiste cele ma też grupa Przechrztów.
Poeta z całą mocą podkreśla niebezpieczeństwo płynące z tego obozu. Uważa, że rewolucja niesie ze sobą największe zniszczenia niweczące dotychczasowy dorobek ludzkości.
Obóz arystokracji.
Hrabiowie, baronowie, książęta i bankierzy skupili się w okopach św. Trójcy. Nie dostrzegamy tutaj szlachetnych jednostek. Hrabia Henryk jest jedynym człowiekiem honoru. Zachowuje wierność swoim ideałom. Krytycznie spogląda on na swoją klasę i zarzuca jej porzucanie wypełniania obowiązków społecznych, tchórzostwo, brak godności osobistej i honoru.
Hrabia Henry uświadamia sobie to, że arystokracja jest klasą skazaną na zagładę, ale przyjmuje nad nią dowództwo z powodów osobistych (honor, ambicja, dążenie do sławy, obrona religii).
W zakończeniu utworu pojawia się wizja Chrystusa, która poraża zwycięskiego Pankracego za to, że ośmielił się bez woli Boga wystąpić przeciwko dotychczasowemu porządkowi świata i za to, że szerzył nienawiść.
Bóg zwycięża rewolucyjną ideę nienawiści ideą miłości.
Autor chciał w ten sposób dać do zrozumienia, że w tej idei, w której nosicielem jest Chrystus widzi szansę ocalenia świata.
Obóz rewolucjonistów
Tłum rewolucyjny jest w utworze scharakteryzowany w końcowych fragmentach wstępu do części III oraz w czasie wędrówki hrabiego Henryka przez obóz rewolucji. Rewolucjonistami są chłopi, rzemieślnicy, robotnicy fabryczni, lokaje. Rewolucja przedstawiona w utworze jest powszechna i totalna. Skierowana jest przeciwko „Bogom, królom i panom”, a więc przeciwko klasom posiadającym oraz przeciwko wszystkim dotychczasowym wartościom: religii, filozofii i sztuce. Podstawowy program rewolucji charakteryzują słowa:
| „Chleba nam, chleba, chleba! – Śmierć panom, śmierć kupcom – chleba, chleba”. |
|---|
Rewolucja ma więc zaspokoić głód, stać się rodzajem krwawej uczty. I rzeczywiście – poszczególne grupy społeczne, jak rzeźnicy i lokaje, chcą mordować swoich panów. Rewolucji towarzyszy także zepsucie moralne, którego uosobieniem jest spotkana przez hrabiego w obozie kobieta, która uwolniwszy się od męża oddaje się wszystkim w obozie.
Krasiński deprecjonuje obóz rewolucji. Wynika to z przekonania, że klasy biorące w niej udział wymierzą wprawdzie sprawiedliwość klasom posiadającym – ale równocześnie zastąpią dawne zbrodnie nowymi, na miejscu dawnej nierówności wprowadzą nową. Krasiński zdawał sobie sprawę z nieuchronności rewolucji, a jednocześnie odnosił się do niej z arystokratyczną dezaprobatą. Stylizował jej obraz na wzór niektórych wydarzeń i akcesoriów Wielkiej Rewolucji Francuskiej (parodia drzewa i tańca wolności, kluby lokai, czapka frygijska). Nadawał jej równocześnie cechy „nowej wiary” stworzonej przez uczniów francuskiego przedstawiciela utopijnego socjalizmu, Saint-Simona.
Obóz arystokratów
Obóz arystokratów chroni się w Okopach św. Trójcy, ostatniej twierdzy feudalizmu. Zgromadzili się tam hrabiowie, baronowie, książęta i bankierzy. W obozie tym, szukającym rozpaczliwie ratunku nawet za cenę własnego poniżenia, jedynym człowiekiem honoru okazał się hrabia Henryk. Zarzuty skierowane przez Pankracego wobec arystokratów okazały się słuszne – gnębią oni swoich poddanych, przepędzają młodość na kartach, nie interesują się losem ojczyzny. Arystokracja jest zepsuta i odchodzi już w przeszłość, ale na koniec musi za swe zbrodnie krwawo zapłacić. Świadom tego jest również hrabia Henryk, ale mimo to postanawia objąć dowództwo Okopów Św. Trójcy. Staje się w ten sposób ostatnim obrońcą starego porządku społecznego i religii.
Jako bohaterski przedstawiciel arystokratycznej tradycji Henryk jest jednocześnie spadkobiercą wszystkich zbrodni swojej klasy, za które sądzony jest przez duchy ofiar feudalizmu w podziemiach zamkowych. On także należy do skazanej na zagładę arystokracji i dlatego musi zginąć. Przekonanie o zbliżającym się końcu tej klasy wyrażone zostało w pierwszym motcie do dramatu.