Komunikacja językowa niesłyszących

Metoda oralno- słuchowa

Polegała ona na odbieraniu mowy dźwiękowej wzrokiem lub wzrokiem i słuchem. Stosowanie metody słuchowo-oralnej dają dobre efekty u dzieci, które mają resztki słuchu wystarczające by dostarczyć im niezbędnych informacji. U dzieci z głęboką głuchotą metody te są niewystarczające.

Metoda oralna zakładała, że celem nadrzędnym rewalidacji osoby niesłyszącej musi być nauczenie jej głośnej mowy. Uważano bowiem, że mniejszość musi dostosować się do większości, skoro skazana jest żyć otoczona światem dźwięku. Dziecko głuche protezowano aparatem słuchowym, który miał uaktywnić resztki słuchu, prowadzono ćwiczenia usprawniające narządy mowy i trenowano głośną mowę. W celu odebrania odpowiedzi od osoby mówiącej, niesłyszący musiał ćwiczyć odczytywanie mowy z ust i wspierać się resztkami słuchu. Stanowiło to olbrzymi problem, gdyż czytelność szeregu wybrzmiewających na wargach dźwięków jest ograniczona i wymaga ogromnego wysiłku, tudzież predyspozycji do odczytywania. Jak twierdzą fachowcy, tak intensywny wysiłek wzrokowy jest możliwy w czasie około 15 minut. Zdecydowanie więc była to i nadal jest metoda, której nie może sprostać większość niesłyszącej społeczności.

Metoda oralno- daktylograficzna ( taktyczna, daktylograficzna)

To metoda, w której wykorzystuje się jako podstawową i oddzielną formę alfabet palcowy. Stosuje się ją w dydaktyce dzieci niesłyszących jako samodzielny element, wspomagający mowę dźwiękową.

Mankamentem stosowania tej metody jest fakt iż pojedyncze daktylogramy odpowiadają poszczególnym literom a nie głoskom a więc odtwarzając tekst za pomocą alfabetu migowego czynimy to nie głoska po głosce ale litera po literze, odzwierciedlając język pisamy, odmienny od mówionego. Stosując alfabet palcowy należy pamiętać o zasadach ortografii, gdzie isnieje rozróżnienie w znakach dla liter u- ó, ż,ź, rz, ch, h. istnieją również oddzielne znaki dla głosek sz, cz, dx, dź, dż i wspomniane już rz ich. To zjawisko rzadko występuje w przypadku innych alfabetów palcowych w innych krajach.

Alfabet palcowy

Pierwszy polski alfabet palcowy został opracowany w 1805 roku przez księdza Anzelma Zygmunta, a opublikowany w 1806 roku. Niestety nie zachował się żaden egzemplarz tego alfabetu. Pierwszy zachowany pochodzi z 1869 z instytutu Głuchoniemych w Warszawie. Dopiero w XX wieku stał się integralną częścią języka migowego.

Funkcje alfabetu palcowego- służy do:

• Do przekazywania niektórych nazw własnych ( dla których nie istnieje znak migowy lub nie jest znany rozmówcy)

• Do przekazywania akronimów, skrótów wyrazowych itp. (PKP, PZG, PeKaO, wg itp.)

• Do przekazywania części wyrazów ( przedrostków, przyrostków np. poszukać)

• Jako integralny element znaku idiograficznego ( przykładowo w polskim języku migowym daktylograficzne U w znaku umowa czy „Z” w znaku zrobić)

• Kiedy spotykają się dwa identyczne znaki ideograficzne w różnych znaceniach ( uchwalać uchwałę)- jeden z nich przekazuje się daktylograficznie)

• Do przekazywania homonimu w znaczeniu nieadekwatnym do ikonicznego charakteru znaku migowego ( np. przelać w znaczeniu przepływu środków finansowych)

• Dla podkreślenia znaczenia wyrazu w treści wypowiedzi ( mimo że istnieje znak ideograficzny)

• Do przekazywania znaków ideograficznych powstałych na bazie alfabetu palcowego w ten sposób, że pierwsza litera wyrazu w języku narodowym jest wykorzystywana jako układ palców przy znaku migowym (tzw. Znaki migowe inicjalizowane)

Stosowany w systemie językowo- migowym do określania końcówek fleksyjnych. W klasycznym polskim języku migowym brak jest końcówek fleksyjnych natomiast widać jest duży wpływ alfabetu palcowego na tworzenie nowych znaków ( tych jednoliterowych bądź odpowiadających pojęcion np. co, człowiek, każdy, my, hotel, teraz, ważny, jak również niektórym dniom tygodnia).

Metoda oralno- fonogestowa ( metoda fonogestów – cued speech)

Metoda fonogestów powstała niezbyt dawno, bo jej naukowy opis i jej zastosowanie pochodzi z r. 1984.

Jej pierwowzorem była Cued Speech stworzona przez profesora Roberta Orina Cornetta z Uniwersytetu Gallaudeta w Waszyngtonie w 1966r. W ciągu następnych dwudziestu lat została ona zaadaptowana do kilkudziesięciu języków używanych przez duże społeczności na swiecie i jest znana w wielu krajach. Najpowszechniej i najskuteczniej stosuje sie ją w Australii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

Adaptacja Cued Speech do języka polskiego powstała z inicjatywy Profesora Tadeusza Gałkowskiego, który od początku lat osiemdziesiątych patronuje upowszechnianiu w Polsce nowatorskiej myśli w dziedzinie metod rehabilitacji dzieci z uszkodzonym słuchem. Twórcą jej jest Pani Profesor Kazimiera Krakowiak - wykładowca i pracownik naukowy na KUL w Lublinie.

Można chyba powiedzieć, że metoda fonogestów powstała w dużym stopniu z potrzeby kochającego serca, gdyż pierwszą osobą, wobec której została zastosowana w Polsce, był niesłyszący syn Pani Profesor - Łukasz .

Po raz pierwszy w większym stopniu fonogesty zostały zastosowane w dwóch ośrodkach szkolno-wychowawczych dla dzieci niesłyszących w Lublinie i w Radomiu. W latach 1987-1997 badano około 60 osób, które korzystały z fonogestów przez przynajmniej trzy lata. Wyniki tych badań opublikowała Pani Profesor Krakowiak w swojej książce "Fonogesty jako narzędzie formowania języka dzieci z uszkodzonym słuchem" (WUMCS, Lublin 1995r.).

Obecnie w Polsce z fonogestów korzysta około 200 osób z głębokimi uszkodzeniami słuchu. Metoda ta jest wykorzystywana w szkołach i klasach specjalnych w Kaliszu, Radomiu, Lublinie, Toruniu, Długopolu Zdroju, Wrocławiu, Łodzi, Elblągu, Płocku i Legnicy.

W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim od 1999r. działa Podyplomowe Studium Surdopedagogiki "Komunikacja językowa z niesłyszącymi i słabo słyszącymi", które ma w programie praktyczną naukę mówienia z fonogestami.

W roku 1999 powstało Stowarzyszenie "Polskie Centrum Metody Fonogestów", które ma siedzibę w Kaliszu, a swoją działalnością obejmuje cały kraj. Głównym zadaniem Stowarzyszenia jest organizacja kursów metody fonogestów dla nauczycieli i rodziców oraz turnusów rehabilitacyjnych dla matek z małymi dziećmi, a także dla dzieci i młodzieży.

Fonogesty są to specjalne ruchy jednej ręki (prawej lub lewej) towarzyszące mówieniu, pomagające wsłuchiwać się w żywą mowę i dokładnie odczytywać wypowiedzi z ust.( Krakowiak 1997)

Ze względu na specyfikę języka polskiego fonogesty znacznie odbiegają od amerykańskiego pierwowzoru Cued speech .

Fonogesty charakteryzują się:

1. Ścisłym powiązaniem z artykulacją pozwalając na precyzyjną identyfikację artykułowanych i wymawianych równocześnie głosek

2. Przekazywaniem sylabowym

3. Korelacją z mową ( a nie jak w przypadku daktylografii z pismem)

Ponieważ fonogesty nie są jednoznaczne nie mogą stanowić odrębnej metody i funkcjonować samodzielnie a jedynie wraz z wyraźną artykulacją.

W systemie fonogestów każdy umowny układ palców ręki w określonym położeniu względem twarzy przy równoczesnej odpowiedniej artykulacji oznacza sylabę ( zgłoskę) zazwyczaj składającą się z dwóch głosek, co odpowiada naturalnemu rytmowi wypowedzisłownej. Dzięki temu uzyskuje się harmonizację z mówieniem i uwzględnia harmoniczną segmentaryzację ciągu mowy, co powoduje łatwiejszą synchronizację fonogestów z mową. Z fonogestami można zatem mówić w naturalnym tempie podkreślając sylaby i zachowując inne cechy ekspresji słownej.

Skład fonogestów

• 8 układów palców odpowiadających 8 grupom spółgłosek.

• Cztery lokacje ( cztery położenia w pobliżu twarzy, które oznaczają sylabę ( pierwsza jest spółgłoska o druga samogłoska

• 9- ty układ neutralny – spółgłoskowy ( pusty w którym wszystkie palce są zamknięte w pięść) służy do prezentacji pojedynczych samogłosek

• 5-ta lokacja-również neutralna- służąca do prezentacji pojedynczych spółgłosek

Główna zasada: „podobnemu na ustach towarzyszy inne na dłoni”

Fonogesty nie mają nic wspólnego z językiem migowym ani alfabetem palcowy poza manualną formą przekazu. Nie przekazują bowiem żadnej treści i same w sobie nie są jednoznaczne. Nabierają znaczenia w momencie kiedy są połączone z artykulacją.

Największą korzyść z korzystania fonemów ma dziecko wówczas gdy stosowane SA one zarówno w domu jak i w szkole. Korzystanie z fonogestów wpływa na płynność wypowiedzi.

Metoda oralno- migowa (zwana także bimodalną, jednojęzykową, czasem kombinowaną, w której dodatkowym nośnikiem informacji są znaki ideograficzne i daktylograficzne języka migowego ( język migany)

Metoda kombinowana (zobacz schemat) stanowi celowy i świadomie wypracowany sposób nauczania z wykorzystaniem elementów z czterech podstawowych metod (oralnej, słuchowej, daktylnej i migowej) stosowanej w procesie dydaktycznym rozwijania mowy dzieci głuchych. Wspólne elementy tych metod to: wzrokowa percepcja pisma i wzrokowo-czuciowy odbiór przekazywanych treści (W.Pietrzak, 1992). W zasadzie proponowany schemat jest ukoronowaniem wysiłków surdologów mających na celu uporządkowanie i usystematyzowanie istniejącej wiedzy praktycznej na temat kształtowania mowy u osób z zaburzeniami słuchu tj. osób głuchych, niedosłyszących, głuchoniemych. Schemat uwzględnia zarówno założenia tzw. szkoły francuskiej (preferującej migi), jak i szkoły niemieckiej (propagującej dydaktyczny pragmatyzm ujawniający się w kształtowaniu u osób niesłyszących mowy artykułowanej).Nauczanie mowy jest głównym celem surdopedagogiki, gdyż tylko opanowanie mowy dźwiękowej na odpowiednim poziomie, mogłoby umożliwić osobom z zaburzeniami słuchu wyjście z izolacji społecznej i pełne uczestnictwo w życiu społecznym tj. tzw. pełną integrację z osobami słyszącymi.

2) metody manualne

Metoda migowa( zwana bimodalną dwujęzykową) – jedyna współcześnie stosowana.

Język migowy to zespół środków stosowanych przez osoby niesłyszące w porozumiewaniu się między sobą i z osobami słyszącymi , obejmujący właściwe danym środowiskom słownictwo- zbiór społecznie wytworzonych znaków migowych oraz reguły określające ich użycie.

Znak migowy ( ideogram)jest kombinacją przestrzennego ułożenia ramion, rąk i palców oraz wykonywanego nimi ruchu w określonym kierunku, o ustalonej prędkości i wielkości. Są takie które wykonywane są jedną ręką, dwoma , lub jedna a druga stanowi podstawę, znaki symetryczne i asymetryczne. Ważnym elementem jest mimika twarzy również pantomimika.

Znaki dzielą się na (A. Van Uden)

• Ikoniczne (są analogiczne do rzeczywistości i łatwo w zrozumieniu dla osób które nie znają j. migowego)

• Ezoteryczne ( występuje analogia ale nie jest łatwo dostrzegalna, zrozumiałą jest dopiero po wytłumaczeniu)

• Arbitralne ( nie można dopatrzeć się rzeczywistości)

Ze względu na konstrukcję wieloelementową wyróżniamy :

• Znaki proste- nie można podzielić na drobniejsze elementy

• Znaki złożone- składają się z dwóch lub trzech elementów, gdzie poszczególne części mogą występować w innych znakach lub samodzielnie

System językowo- migowy(SJM)

To hybrydowa konstrukcja językowa ułatwiająca komunikowanie się osób niesłyszących ze słyszącymi. Wykorzystująca zarówno mowę dźwiękową, z równocześnie stosowanymi znakami języka migowego. Odbiorca władający językiem polski łatwiej odczytuje treść wypowiedzi z ust. Powstanie SJM wypłynęło z potrzeby a minowicie dla osób które traciły słuch w okresie postlingwalnym czyli po wykształceniu się mowy fonicznej.

System językowo- migowy polega zatem na przekazywaniu mowy fonicznej z równorzędnym przekazywaniem za pomocą znaków bardzo często zapożyczonych z języka migowego. Nazywa się to język migany.

W Polsce zaczęto opracowywać go w Polskim Związku Głuchych z Warszawie 1964 roku. Pełny wariant umożliwiający stosowanie alfabetu palcowego do prezentacji końcówek fleksyjnych miał pomóc dziecku niesłyszącemu w opanowaniu gramatyki języka polskiego.

Zasady opublikowane zostały w 1966 jako jedne z pierwszych w Europie. Jednak stosowanie języka migowego do nauki niesłyszących było zakazane. Dopiero w 1984 roku można było spokojnie zacząć wprowadzać język migowy do systemu edukacji

System językowo- migowy składa się z:

• Języka mówionego

• Języka miganego ( migana odmiana języka narodowego,znaki ideograficzne, daktylograficzne i zasady gramatyki języka polskiego)

• Elementów prozodycznych wypowiedzi (mimika twarzy, gesty wtrącone nie mające znaczenia, organizacja przestrzenna, zachowania kinetyczne)