Anatomia

TKANKA NERWOWA, TKANKA GLEJOWA, SYNPSY. OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY.

Podział embriologiczny i kliniczny mózgowia.

Podział embriologiczny :

Przodomózgowie (prosencephalon)

Kresomózgowie(telencepgalon) Półkule mózgu (hemispheria cerebri), Kresomózgowie nieparzyste (telencephalon impar)

Międzymózgowie ( diencephalon)Wzgórzomózgowie (thalamencephalon), Podwzgórze (hypothalamus)

Śródmózgowie (mesencephalon)

Śródmózgowie (mesencephalon) Konary mózgu(pedenculi cerebri), Pokrywa śródmózwoeia ( tectum mesencephali)

Tyłomózgowie (rhombencephalon)

Tyłomózgowie wtórne (metencephalon) Most (pons), Móżdżek (cerebellum)

Rdzeniomózgowie (myelencephalon) Rdzeń przedłużony (medulla oblongata)

Podział kliniczny mózgowia :

-Mózg ( kresomózgowie, międzymózgowie)

-Pień mózgu ( rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie)

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego :

• Rdzeń kręgowy i mózgowie nie wypełniają całkowicie kanału kręgowego i jamy czaszki, lecz wewnątrz nich są koncentrycznie objęte trzema osłonkami –OPONAMI (meninges). Są to błony łącznotkankowe, różne pod względem budowy i znaczenia biologicznego.

• Opona zewnętrzna jest mocna, gruba i odporna opona twarda (dura mater)

• Opona środkowa opona pajęcza (arachnoidea) jest cienka, przezroczysta, leży do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą szczeliną jamą podtwardówkową (cavum subdurale)

• opona wewnętrzna opona miękka (pia mater) jest to cienka błona ściśle powlekająca mózgowie i rdzeń kręgowy;

• opona pajęcza i opona miękka mają wspólną nazwę opony miękkiej (leptomeninx), ponieważ stanowią jednolity układ kliniczny, połączone są ze sobą delikatnymi łącznotkankowymi beleczkami. Między tymi beleczkami znajdują się liczne szczeliny tkankowe wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym (liquor cerebrospinalis).

• Wszystkie te szczeliny tkankowe to jama podpajęczynówkowa (cavum subarachnoideale)

• Jama podpajęczynówkowa mózgowia wysyła swe szczelinowate zachyłki wzdłuż nerwów węchowych i towarzyszy im w okostnej (mucoperiosteum) jamy nosowej;

• Przestrzenie okołonczyniowe , naczynia krwionośne wnikając do nerwowych narządów ośrodkowych jednocześnie pociągają za sobą pajęczynówkę i oponę miękką, jak również błonę ganiczną gleju, bezpośrednio pokrywającą mózgowie i rdzeń kręgowy, jama podpajęczynówkowa łączy się również z przestrzeniami, które znajdują się w luźnej szczelinowej tkance łącznej przydanki naczyń wpuklonych w mózgowie i rdzeń kręgowy.

OPONA TWARDA RDZENIA KRĘGOWEGO

• Posiada dwie blaszki : Blaszka zewnętrzna( lamina externa) jako cienka okostna wyściela kostny kanał kręgowy i jako aparat więzadłowy pokrywa przestrzenie między kręgami, Blaszka wewnętrzna (lamina interna)tworzy właściwą oponę twardą rdzenia kręgowego; łączą się one ze sobą dokoła otworu wielkiego kości potylicznej i jest to jedyne miejsce ich połączenia;

• Między obiema blaszkami znajduje się jama nadtwardówkowa ( cavum epidurale) zawiera ona przesuwalną warstwę wiotkiej tkanki łącznej, wyposażonej w liczne szczeliny limfatyczne, tkankę tłuszczową, sploty żylne, które łączą się z naczyniami znajdującymi się na zewnątrz kanału kręgowego. Są to sploty kręgowe wewnętrzne odpowiadające zatokom żylnym opony twardej mózgowia.

• Jama nadtwardówkowa jest najobszerniejsza w kanale krzyżowym u dołu kości w obrębie rozworu krzyżowego miejsce podawania znieczulenia nadtwardówkowego, krzyżowego); w obrębie kifozy kręgosłupa piersiowego jama ta jest najwęższa, ponieważ opona twarda i okostna na stronie przedniej bezpośrednio przylegają do siebie ;

• Jama nadtwardówkowa stanowi ochronę dla rdzenia kręgowego. Twory znajdujące się w jamie nadtwardówkowej wyścielają kanał kręgowy , przy czym sploty żylne i szczeliny limfatyczne znacznie szybciej dostosowują się do wahań objętości worka oponowego niż tkanka tłuszczowa. Przy każdym poszerzeniu się worka oponowego, który obejmuje rdzeń kręgowy razem z oponami miękkimi i jamą podpajęczynówkową, krew i chłonka zostają wyciśnięte z jamy nadtwardówkowej do naczyń położonych na zewnątrz kanału kręgowego; tym samy z każdym poszerzeniem się worka oponowego łączy się zmniejszenie objętości jamy nadtwardówkowej.

• Blaszka wewnętrzna czyli właściwa opona twarda rdzenia kręgowego tworzy długi, obszerny worek w szorstkiej powierzchni zewnętrznej o gładkiej, błyszczącej powierzchni wewnętrznej. Zawiera on rdzeń kręgowy tylko do granicy między I a II kręgiem lędźwiowym, dalej ku dołowi stopniowo się zwęża obejmując cały ogon koński, w obrębie kanału krzyżowego sięga mniej więcej do II lub III kręgu krzyżowego. Tutaj pozornie się kończy tępym stożkowatym wierzchołkiem jako stożek opony twardej (conus durae matris). W rzeczywistości jednak worek przedłuża się w kształcie włókna tworząc nić końcową zewnętrzną ( filum terminale externum), składającą się z wszystkich trzech opon oraz zawierającą nić końcową rdzenia kręgowego. Nić opony twardej zstępuje aż do kości guzicznej, gdzie kończy się wnikając w okostną i z nią się zrastając. Koniec dolny worka opony twardej w zasadzie jest niezależny od poziomu stożka rdzeniowego. Tylko jeżeli poziom ten jest bardzo wysoki ( XII kręg piersiowy) lub bardzo niski ( I otwór krzyżowy) lub niżej ( IV otwór krzyżowy) niż zazwyczaj.

• Do każdego otworu międzykręgowego opona twarda wysyła wypustkę pochewkę korzeniową ( vagina radicularis), która obejmuje oba korzenie i zwój rdzeniowy.

• Wypustka ta , zrasta się z odpowiednią wypustką pajęczynówki i opony miękkiej i przechodzi w onerwie ( perineurium) nerwów rdzeniowych.

• Wewnątrz wypustki oba korzenie , przedni i tylny biegną jeszcze oddzielnie ponieważ przeważnie są przedzielone klinowatą przegrodą międzykorzeniową ( septum interradiculare) opony. Dopiero u jej końca łączą się one ze sobą w pień nerwu rdzeniowego.

• Kierunek przebiegu tych wypustek jest różny na różnej wysokości rdzenia kręgowego. W obrębie lordozy szyjnej i lędźwiowej biegną one wyraźnie do przodu, w obrębie kifozy piersiowej mniej lub bardziej ku tyłowi. Poza tym w odcinku szyjnym i górnym piersiowym kierują się one nieco skośnie ku dołowi , w środkowym odcinku piersiowym prawie poprzecznie , począwszy zaś od dolnego odcinka piersiowego znowu skośnie ku dołowi, przy czym im niżej tym bardziej skośnie. Ten różny kierunek przebiegu jest powodowany głównie tym , że worek oponowy, podobnie jak rdzeń kręgowy, rożnie wolniej niż kręgosłup.

• Worek oponowy jest umocowany u góry- dokoła otworu wielkiego kości potylicznej oraz u dołu przez nić opony twardej , zrastającą się z okostną kości guzicznej, jak również przez pochewki korzeniowe, obejmujące korzenie nerwów rdzeniowych. Oprócz tych połączeń występują pasma więzadłowe, zwłaszcza w najbardziej ruchomych częściach kręgosłupa, szyjnej i lędźwiowej, łączące oponę z kanałem kręgowym. Szczególne umocowanie występuje w obrębie stawów szczytowo-obrotowych i szczytowo-potylicznego w postaci więzadła, ciągnącego się z opony twardej do łuku kręgowego szczytowego i do torebek stawowych. W części lędźwiowej występują pasma więzadłowe w płaszczyźnie pośrodkowej biegnące od więzadła podłużnego tylnego skośnie ku dołowi, przyczepiające się do opony twardej.

• Naczynia i nerwy. Tętnice opony twardej pochodzą z tego samego źródła, co naczynia zaopatrujące rdzeń kręgowy ( gałęzie rdzeniowe); żyły uchodzą do splotów żylnych kręgowych wewnętrznych. Nerwy opony twardej rdzenia ( gałęzie oponowe), jako gałęzie wsteczne nerwów rdzeniowych, wiodą włókna czuciowe, jak również autonomiczne ( naczynioruchowe). Kierują się na najsilniejszą gałąź wstępującą i słabszą zstępującą. Gałęzie te łącza się z gałęziami oponowymi sąsiednimi i wytwarzają splot oponowy przedni i tylny. Ku górze sploty te przedłużają się w obręb czaszki.

OPONA TWARDA MÓZGOWIA

• W obwodzie otworu wielkiego kości potylicznej opona twarda rdzenia kręgowego przechodzi w oponę twardą mózgowia ( dura mater encephali).

• Blaszki pierwotnie podwójne zlewają się w jednolitą osłonę opony twardej. Mają podwójne znaczenie: dla czaski jako okostna wewnętrzna i dla mózgu jako jego osłona. Okostnowe znaczenie opony zawiera komórki kościotwórcze i jest silnie unaczyniona; prowadzi do rozgałęzienia tętnic oponowych.

• W przestrzeni między obiema pierwotnymi blaszkami opony twardej, zewnętrznej i wewnętrznej, znajduje się obfity układ żylny z chwilą zlania się obu blaszek powstają z niego zatoki opony twardej ( sinus durae matris) wytwarzają się one tam gdzie powierzchnia wewnętrzna czaszki nie jest ściśle dostosowana do powierzchni mózgowia i gdzie wskutek tego powstają ,,przestrzenie martwe”. Zatoki opony twardej odprowadzają krew zarówno z kości, jak też z mózgowia.

• Wypustki. Opona twarda wytwarza płytę strzałkową, wpukloną między obie półkule mózgu sierp mózgu (falx cerebri) oraz płytę poziomą między półkulami mózgu z móżdżkiem namiot móżdżku (tentorium cerebelli). Obie te płyty tworzą wewnętrzny układ napięcia, który niecałkowicie dzieli wspólną jamę czaszki na poszczególne części i umocowuje wielkie odcinki mózgowia. Trzecią, znacznie mniejszą wypustką jest sierp móżdżku ( falx cerebelli), wpuklający się między półkule móżdżku. Czwartą jest przepona siodła (diaphragma sellae), która tworzy sklepienie dla przysadki.

• Sierp mózgu (falx cerebri) w obrębie sklepienia czaszki tworzy łuk podłużny. Rozpoczyna się on z przodu na grzebieniu kogucim i przyczepia się wzdłuż całego sklepienia w linii pośrodkowej do grzebienia czołowego i dalej do brzegów bruzdy zatoki strzałkowej górnej aż do guzowatości potylicznej wewnętrznej. Stanowi on pośrodkowo ustawioną sierpowatą płytę opony twardej, która wnika pomiędzy obie półkule mózgu. Jej wolny dolny i wklęsły brzeg nie dochodzi jednak do ciała modzelowatego, wysokość sierpa wzrasta od przodu ku tyłowi i począwszy od guzowatości potylicznej wewnętrznej do przodu zlewa się pośrodkowo z krawędzią namiotu móżdżku. Sierp niecałkowicie dzieli przestrzeń przeznaczoną dla mózgu na połowę lewą i prawą.

• Namiot móżdżku (tentorium cerebelli) tworzy poprzecznie położoną płytę, która oddziela półkule mózgu od półkul móżdżku. Przyczepia się on obustronnie do brzegu bruzdy zatoki poprzecznej kości potylicznej oraz do górnej krawędzi części skalistej kości skroniowej, skąd w pobliżu jej szczytu biegnie dalej do przodu i kończy się na wyrostku pochyłym przednim skrzydła mniejszego kości klinowej. Z przodu ten ostry brzeg tworzy krawędź między ścianą boczną zatoki jamistej a jej sklepieniem. W tym dole czaszki, pod namiotem leży móżdżek. Namiot nie oddziela całkowicie tylnego dołu od pozostałej jamy czaszki, z przodu ma wcięcie w kształcie ostrego łuku, zwane wcięciem namiotu ( incisura tentorii), przez które przechodzi śródmózgowie. Pośrodkowo namiot łączy się z sierpem mózgu wzdłuż krawędzi namiotu, unosząc się ku górze, skąd obustronnie opada ku bokom. Podobnie do sierpa mózgu namiot móżdżku zawiera zatoki żylne. Wzdłuż krawędzi, w miejscu gdzie sierp mózgu przylega do namiotu, biegnie zatoka prosta , przyczep do kości potylicznej zawiera zaś zatokę poprzeczną.

• Sierp móżdżku ( falx cerebelli) stanowi pośrodkową płytę znacznie mniejszą niż sierp mózgu, położoną w tylnym dole czaszki. Biegnie ona wzdłuż grzebienia potylicznego wewnętrznego i od tyłu wnika w szczelinę między obie półkule móżdżku. Z przodu kończy się wklęsłym brzegiem, a u góry łączy się z krawędzią namiotu móżdżku.

• Przepona siodła (diaphragma sellae) tworzy poprzeczną płytę opony twardej, rozpiętą nad siodłem tureckim od guzka siodła do górnego brzegu grzbietu oraz między wyrostkami pochyłymi. Przepon odgranicza dół przysadki razem z samą przysadką od pozostałej jamy czaszki, pozostawiając tylko mały otwór dla przejścia szypuły przysadki.

• Naczynia i nerwy. Zaopatrzenie opony twardej jest całkowicie oddzielone od zaopatrzenia mózgowia. Odpowiednio do dwuwarstwowej budowy opony twardej również naczynia układają się w dwie warstwy. Naczynia oponowe ( vasa meningea) , przebiegające w zewnętrznej, okostnowej warstwie opony, są znacznie silniejsze i na zewnętrznej powierzchni kości czaszki często wywołują wyciski w postaci rowków. Naczynia te oddają liczne gałązki do kości. Naczynia warstwy wewnętrznej są słabsze; licznie zespalają się one z naczyniami okostnej.

• Tętnice. Układ tętniczy opony twardej mózgowia składa się z tętnic oponowych ( aa. Meningeae), pochodzących z zakresu unaczynienia tętnicy szyjnej zewnętrznej. Tylko w dole przednim czaszki oponę zaopatruje tętnica szyjna wewnętrzna (przez gałąź t. ocznej, t. sitową przednią), która oddaje:

• T. oponową przednią (a. meningea anterior) w przednim dole czaszki od t. sitowej przedniej

• T. oponową środkową (a. meningea media) wchodzi do dołu środkowego czaszki przez otwór kolcowy. Biegnie w oponie twardej, żłobiąc na kościach bruzdy tętnicze (sulci arteriosi). Dzieli się na dwie główne gałęzie: przednią czyli czołową i tylną czyli ciemnieniową. Jej rozerwanie powoduje krwotok nadtwardówkowy. Odchodzi od t. szczękowej.

• T. oponową tylną (a. meningea posterior) w tylnym dole czaszki od t. gardłowej wstępującej lub t. kręgowej

• Żyły. Żyły opony twardej mózgowia żyły oponowe (vv. Meningeae), przeważnie podwójne, towarzyszą tętnicom. Najważniejszymi żyłami są podwójne żyły oponowe środkowe ( vv. Meningae mediae), które biegną razem z t. oponową środkową i zwykle przez otwór kolcowy odprowadzają krew do splotu skrzydłowatego.

• Nerwy. Opona twarda mózgowia, oprócz autonomicznych nerwów naczynioruchowych, otrzymuje liczne włókna czuciowe, które drobniutkimi rozgałęzieniami kończą się w najbardziej wewnętrznej warstwie opony.

• Zaopatrzenie czuciowe pochodzi ze wszystkich trzech gałęzi n. trójdzielnego, z gałązki n. błędnego i n. podjęzykowego oraz gałązek n. rdzeniowych

• Dół przedni czaszki i przednia część środkowego gałąź oponowa n. szczękowego

• Głowna część środkowego dołu czaszki gałąź oponowa n. żuchwowego

• Namiot móżdżku i część tylnego dołu czaszki gałąź namiotu nerwu ocznego

• Opona dołu tylnego czaszki gałąź oponowa n. błędnego i podjęzykowego

• Opona twarda dokoła otworu wielkiego k. potylicznej n. trójdzielny, nn. rdzeniowe szyjne C1-C3.

ZATOKI ŻYLNE OPONY TWARDEJ

• Zatoki opony twardej są to wysłane śródbłonkiem naczynia żylny o sztywnych ścianach, nie mające zastawek, zbierają krew z mózgowia i opony twardej, a ponadto z oczodołu, ucha wew. i częściowo z otaczających struktur kostnych.

• Zatoki opony twardej dzielimy na zatoki grupy dolno-przedniej , leżące z przodu na podstawie czaszki, oraz zatoki grupy górno-tylnej związane ze spływem zatok, leżącym na guzowatości potylicznej wewnętrznej.

• Krew z zatok odpływa z jamy czaszki głównie przez żyłę szyjną wewnętrzną.

• Grupa dolno-przednia zatok- tworzą ją zatoki klinowo- ciemieniowa, jamista, skalista górna i dolna.

• Zatoka klinowo- ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) biegnie wzdłuż skrzydła mniejszego kości klinowej. Zbiera krew z żył dolnych mózgu. Krew odpływa z niej do zatoki jamistej.

• Zatoka jamista ( sinus cavernosus) znajduje się po obu stronach trzonu kości klinowej od szczeliny oczodołowej górnej aż do części skalistej k. skroniowej. Zatoka jamista jest układem splotów żylnych, pomiędzy którymi przebiegają t. szyjna wewnętrzna wraz z otaczającym ją splotem szyjno- tętniczym wewnętrznym zawierającym głównie włókna współczulne oraz n. odwodzący (VI). W ścianie zatoki jamistej biegną zdążające do szczeliny oczodołowej górnej nerwy: okoruchowy(III), bloczkowy(IV) i oczny (V1) oraz wychodzący z jamy czaszki przez otwór okrągły n. szczękowy (V2). Pomiędzy prawą a lewą zatoką jamistą istnieją poprzeczne połączenia-zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi) – o zmiennym przebiegu.

• Odprowadza krew z zatok skalistych, górnej i dolnej.

Znaczenie zatoki jamistej:

• W wyniku tętnienia t. szyjnej wewnętrznej w obrębie zatok żylnych zatoki jamistej wytwarza się podciśnienie umożliwiające swobodny odpływ krwi z zakresu unaczynienia tej zatoki

• Sploty żylne otaczające przysadkę mózgową zapewniają jej utrzymanie stałej temperatury

• Połączenia żylne z oczodołami ułatwiają odpływ krwi z oczodołów podczas ruchu gałek ocznych

Do zatoki jamistej uchodzi:

• Zatoka klinowo- ciemieniowa

• Żyła oczna górna (v. opthalamica superior)

• Żyły dolne mózgu

• Drobne żyły oponowe (v. meningeae)

• Żyły przysadki (v. hypophysiales)

• Żyła środkowa siatkówki (v. centralis retinae)

• Zatoka skalista górna( sinus petrosus superior) biegnie po górnym brzegu części skalistej kości skroniowej. Zbiera krew z zatoki jamistej, leżących bardziej z tyłu żył dolnych mózgu i z żył tylnego dołu czaszki. Uchodzi do zatoki esowatej.

• Zatoka skalista dolna ( sinus petrosus inferior) leży przyśrodkowo na tylnej powierzchni części skalistej kości skroniowej. Uchodzą do niej : zatoka jamista i żyły tylnego dołu czaszki. Razem z zatoką esowatą odprowadza krew do żyły głównej szyjnej wewnętrznej.

• Grupa górno- tylna zatok – w skład jej wchodzą zatoki : strzałkowa górna i dolna oraz zatoki prosta, poprzeczna, esowata i potyliczna.

• Zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior) biegnie wzdłuż przyczepu sierpa mózgu do sklepienia czaszki od otworu ślepego do guzowatości potylicznej wewnętrznej. Tworzy uchyłki zwane zatokami bocznymi ( lacunae laterales), szczególnie obfite na kości ciemieniowej. Do zatok bocznych jak również bezpośrednio do zatoki strzałkowej górnej wsuwają się uwypuklenia opony pajęczej- ziarnistości pajęczynówki ( granulationes arachnoideae), przez które płyn mózgowo-rdzeniowy wchłania się z przestrzeni podpajęczynówkowej do krwi żylnej. Zatoka strzałkowa górna łączy się z żyłami znajdującymi się na zewnątrz czaszki przez żyłę wypustową ciemieniową (v. emissaria parietalis). Zbiera krew głównie z żył górnych mózgu. Uchodzi mniej więcej w połowie przypadków do spływu zatok, a w pozostałych wpada bezpośrednio do zatoki poprzecznej, częściej po stronie prawej. Zamknięcie odpływu krwi żylnej przez zatokę strzałkową górną masywny obrzęk mózgu, napady padaczkowe, ogniskowe objawy ubytkowe.

• Zatoka strzałkowa dolna (sinus sagittalis inferior) często bardzo wąska i krótka, biegnie wzdłuż brzegu wolnego sierpa mózgu. Zbiera krew jedynie z tylnej części ciała modzelowatego i zakrętu obręczy oraz z dolnych obszarów sierpa mózgu. Uchodzi do zatoki prostej.

• Zatoka prosta ( sinus rectus) prowadzi krew od przodu ku tyłowi wzdłuż linii przyczepu sierpa mózgu do namiotu móżdżku. Powstaje z połączenia żyły wielkiej mózgu (v. cerebri magna) (Galena) i zatoki strzałkowej dolnej. Uchodzi do spływu zatok lub rzadziej do jednej z zatok poprzecznych. Spływ zatok (confluens sinuum) znajduje się na guzowatości potylicznej wewnętrznej. Łączy się z : zatoka prostą (od przodu), zatoką strzałkową górną(od góry) , zatoką potyliczną ( od dołu)i zatokami poprzecznymi ( po bokach).

• Zatoka poprzeczna ( sinus transversus) biegnie w bruździe zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), na kości potylicznej, wzdłuż przyczepu namiotu móżdżku. Zatoka poprzeczna prawa, podobnie jak esowata prawa, jest zwykle szersza od lewej. Prawa i lewa zatoka poprzeczna mogą zawierać w różnym stopniu krew pochodzącą z zatoki prostej i z zatoki strzałkowej górnej. Zatoka poprzeczna przechodzi w zatokę esowatą.

• Zatoka esowata( sinus sigmoideus) biegnie na wewnętrznej powierzchni kości skroniowej; poprzez żyłę wypustową sutkową (v. emissaria mastoidea) ma połączenie z żyłami znajdującymi się na zewnątrz czaszki. zatoka esowata odprowadza krew z zatoki poprzecznej do żyły szyjnej wewnętrznej.

• Zatoka potyliczna (sinus occipitalis) biegnie wzdłuż przyczepu sierpa móżdżku do kości potylicznej; u dołu zwykle rozdziela się, otaczając otwór wielki. Stanowi połączenie między spływem zatok u góry z splotami kręgowymi wewnętrznymi lub nawet bezpośrednio żyłą szyjną wewnętrzną do dołu. Oprócz żyły szyjnej wewnętrznej (v. jugularis interna) drogami odpływu krwi żylnej z jamy czaszki sążyły wypustowe (vv.emissariae), łączące zatoki opony twardej z żyłami leżącymi na zewnątrz czaszki, sploty żylne (plexus venosi), otaczające naczynia i nerwy w otworach kostnych, oraz splot podstawny ( plexus basilaris), przez który zatoki mają połączenia ze splotami kręgowymi wewnętrznymi.

OPONA TWARDA RDZENIA- PRZESTRZEŃ NADTWARDÓWKOWA I PODTWARDÓWKOWA

Przestrzeń nadtwardówkowa ( spatium epidurale) oddziela w kanale kręgowym oponę twardą od okostnej. Z punktu widzenia rozwojowego jest to właściwie jama oddzielająca dwie blaszki opony twardej, co obserwujemy we wczesnych okresach rozwoju osobniczego; następnie jednak tylko blaszka wewnętrzna tworzy właściwą oponę twardą a blaszka zewnętrzna przekształca się w okostną i więzadła kanału kręgowego. W przestrzeni nadtwardówkowej znajdują się sploty żylne kręgowe wewnętrzne oraz tkanka tłuszczowa i luźna tkanka łączna. Razem z płynem mózgowo- rdzeniowym znajdującym się w przestrzeni podpajęczynówkowej są one elementami ochraniającymi rdze kręgowy. Przestrzeń nadtwardówkowa jest najobszerniejsza w dolnej części kanału krzyżowego, gdzie nie ma już worka opony twardej.

Przestrzeń podtwardówkowa ( spatium subdurale) jest szczelinowatą, potencjalną przestrzenią oddzielającą oponę twardą od pajęczej. Uwidacznia się na zwłokach wskutek znikania płynu mózgowo-rdzeniowego z przestrzeni podpajęczynówkowej.

OPONA PAJĘCZA, JEJ BELECZKI I ICH ROLA MECHANICZNA

• Pajęczynówka (arachnoidea) jest nieunaczyniona i na swej gładkiej powierzchni zewnętrznej wysłana mezotelialną pokrywą komórek łącznotkankowych. Jest to delikatna przezroczysta błonka, dająca się łatwiej rozszczepić w kierunku podłużnym niż w kierunku poprzecznym.

• Od opony twardej dzieli ją szczelina włosowata jama podtwardówkowa (cavum subdurale)

• Pajęczynówka jest tylko błoną graniczną zamykającą od zewnątrz przestrzeń wypełnioną płynem

• Pajęczynówka rdzenia kręgowego (arachnoidea spinalis) w zupełności odtwarza kształt worka opony twardej. Od opony miękkiej pajęczynówkę dzieli jama podpajęczynówkowa (cavum subarachnoideale). W obrębie klatki piersiowej jest ona wąska, na poziomie kręgosłupa lędźwiowego w obrębie ogona końskiego znacznie obszerniejsza. Z oponą miękką łączą pajęczynówkę liczne cienkie listewki i beleczki łącznotkankowe, które przenikają przez jamę podpajęczynówkową . po stronie grzbietowej rdzenia w płaszczyźnie pośrodkowej są one gęściej skupione i na krótszym lub dłuższym odcinku mogą wytwarzać podłużną przegrodę podobna do przegrody tylnej (septum posterius). Przez jamę podpajęczynówkową przebiegają przednie i tylne korzenie nerwów rdzeniowych oraz poszczególne większe żyły, jak też więzadło ząbkowane (ligamentum denticulatum), rozpięte w płaszczyźnie czołowej między oponą miękką a pajęczynówkową i oponą twardą. Ku dołowi jama podpajęczynówkowa sięga tak sam jak worek opony twardej

• Pajęczynówka mózgowia (arachnoidea encephali). Worek pajęczynówki rdzenia kręgowego poszerza się stożkowato. Na granicy górnego segmentu szyjnego i czaszki pajęczynówka rdzenia przechodzi w pajęczynówkę mózgowia. Tutaj przylega do jamy czaszki wysłanej oponą twardą; tworzy więc okrągławy worek, który posiada głębokie wcięcia, odpowiadające sierpowi mózgu i namiotu móżdżku. Pajęczynówka mózgowia dostosowuje się zatem do kształtu jamy czaszki, a nie do kształtu mózgowia; przebiega nad wszystkimi wgłębieniami powierzchni mózgowia , zarówno nad bruzdami półkul mózgu, jak dołem międzykonarowym lub wgłębieniem między powierzchnią dolną móżdżku a rdzeniem przedłużonym; natomiast opona miękka wnika w te szczeliny czy wgłębienia, ściśle przylegając do powierzchni mózgowia. Odległość pajęczynówki od opony miękkiej czyli obszar objętej między nimi przestrzeni jama podpajęczynówkowa ( cavum subarachnoideale)- jest wskutek tego bardzo rożna i zależy od ukształtowania powierzchni mózgowia. W miejscach gdzie pajęczynówka przebiega nad wierzchem zakrętu mózgu czy na powierzchni móżdżku, jama podpajeczynówkowa jest bardzo wąska; natomiast tam gdzie opona miękka wstępuje w głąb bruzdy czy wyścieła zagłębienie, jama podpajeczynówkowa jest obszerna.

• Zbiorniki podpajęczynówkowe (cisternae subarachnoideales) . Szczególnie obszerne części jednolitej jamy podpajeczynówkowej zażywamy zbiornikami. Wyróżniamy:

• Zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris), największy i najważniejszy, powstaje w ten sposób, że pajęczynówka z powierzchni rdzenia przedłużonego przerzuca się na część tylną powierzchni dolnej móżdżku. Do przodu ogranicza go rdzeń przedłużony, ku tyłowi opona twarda oraz pokrywająca ją błona szczytowo-potyliczna tylna; ku dołowi przechodzi on w jamę podpajęczynówkową rdzenia kręgowego. Wielkość zbiornika jest bardzo zmienna, wymiar poprzeczny wynosi ok. 5-6 cm (nawet do 7), głębokość 1,5-2cm. Nakłucie podpotyliczne umożliwia pobieranie płynu mózgowo-rdzeniowego, a także wprowadzanie leków igłę wprowadzamy między kość potyliczną a kręg szczytowy na tylnym brzegu otworu wielkiego k. potylicznej.

• Zbiornik podstawny ( cisterna basalis) leży na podstawie mózgu od piramid rdzenia przedłużonego do skrzyżowania wzrokowego i przeważnie dzieli się na kilka części:

1. Zbiornik mostu (cisterna pontis) jest największy z nich, sięga do przodu do wyrostków pochyłych tylnych, i zawiera tętnicę podstawną ; ku tyłowi łączy się jamą podpajęczynówkową rdzenia kręgowego oraz zbiornikiem móżdżkowo-rdzeniowym, do przodu ze zbiornikiem międzykonarowym. Od zbiornika most odgałęziają się zbiorniki poprzeczne:

1. Zbiornik okalający (cisterna ambiens), który wstępuje dokoła konarów mózgu i przedłuża się w zbiornik żyły wielkiej mózgu(cisterna venae cerebri magnae) w otoczeniu tej żyły oraz w zbiornik ciała modzelowatego (cisterna corporis callosi) na powierzchni grzbietowej ciała modzelowatego.

2. Zbiornik dołu bocznego mózgu ( cisterna fossae lateralis cerebri) zawiera t. środkową mózgu. Leży on obustronnie w obrębie dołu i bruzdy bocznej mózgu.

1. Zbiornik międzykonarowy (cisterna interpeduncularis) leży w dole międzykonarowym i częściowa zawiera koło tętnicze mózgu.

2. Zbiornik skrzyżowania ( cisterna chiasmatis ) otacza skrzyżowanie wzrokowe. W warunkach chorobowych mogą powstawać tu zrostu i uciskać na nerwy wzrokowe. Ku tyłowi łączy się ze zbiornikiem międzykonarowym.

3. Zbiornik blaszki krańcowej (cisterna laminae terminalis) dochodzi do ciała modzelowatego i łączy się ze zbiornikiem tejże nazwy.

ZIARNISTOŚCI PAJĘCZYNOWKI (granulationes arachnoideales).

• W sąsiedztwie zatok opony twardej, zwłaszcza zatoki strzałkowej górnej , na powierzchni pajęczynówki znajdują się drobne kilkumilimetrowe kosmkowate wypustki . Rzadko występują pojedynczo, zwykle łączą się ze sobą i przybierają kształt większych uszypułowanych kalafiorowatych tworów zwanych ziarnistościami pajęczynówki. Wnikają one do tkanki opony twardej, zwłaszcza w obrębie zatok i ich rozstępów bocznych; leża więc w oponie twardej, która nad nimi może występować w postaci bardzo cienkiej osłonki, niewidocznej gołym okiem.

• Najwięcej ziarnistości pajęczynówki wpukla się do części środkowej zatoki strzałkowej górnej i jej rozstępów, zdarzają się również one w zatoce prostej, w zatoce poprzecznej, zatoce skalistej górnej i w licznych innych miejscach. U noworodka i we wczesnym dzieciństwie obserwujemy kosmki pajęczynówki, które rozrastają się i dopiero w ok. 10 r.ż. przybierają postać ziarnistości. Z wiekiem liczba ich wzrasta, choć osobniczo bardzo różnie. W późniejszym wieku niezależnie od zatok, mogą wnikać do opony twardej i nawet do kości, z warstwy wewnętrznej kości czaszki, wytwarzając tu tzw. dołeczki ziarenkowe ( foveolae granulares).

• Oprócz ziarnistości występują również drobne, liczne wypustki w formie włókna , które wnikają do drobnych żył opony twardej. Wypustki takie występują też w rdzeniu kręgowym w miejscu odejścia korzeni nerwów rdzeniowych i wpuklają się w segmentalne żyły odgrywając podobną rolę jak w obrębie czaszki.

• Struktura. Ziarnistości pajęczynówki stanowią wpuklenie pajęczynówki do opony twardej, zwłaszcza w obrębie zatok żylnych; pajęczynówka wnika do opony w ten sposób że komórki śródbłonkowe pajęczynówki leża bezpośrednio po naczyniowym śródbłonkiem zatok opony twardej. Ziarnistości pajęczynówki składają się z następujących warstw:
  Wewnątrz leży beleczkowata tkanka podpajęczynówkowa, łącząca się z właściwą tkanką jamy podpajęczynówkowej wąską szypułą, za pomocą której ziarnistość przyczepia się do pajęczynówki;
  Dokoła tej tkanki znajduje się warstwa pajęczynówki, ograniczająca i obejmująca tkankę podpajęczynówkową;
  Na zewnątrz od poprzedniej warstwy znajduje się obejmująca ją potencjalna przestrzeń, która odpowiada jamie podtwardówkowej i jest jej przedłużeniem;
  Ostatnią warstwę ziarnistości wytwarza ścieńczała blaszka opony twardej, zbudowana tu głownie ze śródbłonka

• Znacznie ziarnistości nie jest jednomyślnie uzgodnione. Przyjmuje się że funkcjonują jako drogi odpływu płynu mózgowo –rdzeniowego, przesączającego się przez nie do krwi żylnej zatok opony twardej.

UKŁAD LIMBICZNY:

Wg. Broca – zespół zakrętów korowych, otaczających łukowato szczelinę naczyniówkową. Stanowią one jak gdyby okolicę przejściową między korą nową a górno-boczną powierzchnią międzymózgowia. Największe z tych zakrętów to zakręt obręczy, zakręt przyhipokampowy i hipokamp.

Pierwotnie uważano, że niemal cały ten obszar jest związany ze zmysłem powonienia, w związku z czym wprowadzono dla niego nazwę węchomózgowia

Węchomózgowie:

Do węchomózgowia (rhinocephalon) w węższym zakresie należą tworu mające bezpośredni związek z przekazywaniem i odbieraniem informacji węchowych. Należą do nich:

1. Opuszka węchowa (bulbus olfactorius) – przednia część węchomózgowia. Twór owalny, barwy szaroczewonej, nieco spłaszczony od dołu ku górze. Znajduje się on na powierzchni podstawnej mózgowia w przedniej części bruzdy węchowej. Powierzchnia dolna opuszki węchowej spoczywa na oponach mózgowia, oddzielających ją od kości sitowej. Przez otworu w blaszce sitowej do opuszki wnikają nerwy węchowe.

2. Pasmo węchowe (tractus olfactorius) – opuszka węchowa, zwężając się ku tyłowi, przechodzi w pasmo węchowe, mające na przekroju poprzecznym kształt trójkątny; dwa brzegi pasma zwrócone są w stronę przyśrodkową oraz do boku, brzeg trzeci kieruje się ku górze, wnikając do bruzdy węchowej. Ku tyłowi pasmo węchowe łączy się z trójkątem węchowym.

3. Trójkąt i prążki węchowe (trigonum olfactorium) – graniczy od tyłu z istotą dziurkowaną przednią, od której oddziela go płytka poprzeczna bruzda. Wzdłuż pozostałych dwóch boków biegną białe pasma, zwane prążkami węchowymi, bocznym i przyśrodkowym.

1. Prążek węchowy boczny (stria olfactoria lateralis) podąża z pasma węchowego skośnie w bok i ku tyłowi do progu wyspy (limen insulae). Odcinek ten tworzy ramię przednie prążka węchowego bocznego. Ramie tylne biegnie od progu wyspy do tyłu i w stronę przyśrodkową, dochodząc do przedniej powierzchni haka zakrętu hipokampa, gdzie łączy się z dwoma małymi zakrętami, półksiężycowatym i okalającym. Między obu ramionami prążka węchowego bocznego, po jego stronie przyśrodkowej, leży istota dziurkowana przednia, oddzielona dość wyraźną bruzdą. Natomiast z boku prążek przechodzi stopniowo w korę płatów czołowego, skroniowego oraz wyspy.

2. Prążek węchowy przyśrodkowy (stria olfactoria medialis) – znacznie krótszy od bocznego, przechodzi z pasma węchowego na powierzchnię przyśrodkową półkuli mózgu, gdzie łączy się z zakrętem przykrańcowym.

1. Istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior) – Leży na dolnej powierzchni półkuli mózgu, ku tyłowi od trójkąta węchowego. Nazwę swą zawdzięcza licznym otworkom, przez które wchodzą do mózgowia naczynia krwionośne. W istocie dziurkowanej przedniej rozróżnia się dwie części: przednią – zakręt dziurkowany (gyrus perforatus) i tylną, jaśniejszą, zawierającą mniej otworków, noszącą nazwę zakrętu przekątnego (gyrus diagonalis); wzdłuż brzegu przyśrodkowego półkuli przechodzi on w zakręt przykrańcowy.

2. Zakręt półksiężycowaty (gyrus semilunaris) i okalający (gyrus ambiens) – niewielkie wyniosłości, leżące z przodu na przyśrodkowo-górnej powierzchni haka. Przylegają one do istoty dziurkowanej przedniej oraz do pasma wzrokowego. Na mózgowiu osobnika dorosłego można obejrzeć je w całości dopiero po odciągnięciu haka od powyższych tworów. Zakręt półksiężycowaty, większy, leży bardziej przyśrodkowo. Zakręt okalający, mniejszy, oddzielony od półksiężycowatego bruzdą półpierścienną (sulcus semiannularis), jest ukryty głębiej w dole bocznym mózgu.

Kora istoty dziurkowanej przedniej, prążków węchowych, zakrętu półksiężycowatego i częściowo zakrętu okalającego te okolice, w których kończą się aksony komórek mitralnych i pędzelkowatych opuszki węchowej. Łączymy je wspólną nazwą pierwotnej kory węchowej.

Za wtórne ośrodki węchowe uważa się leżące bardziej z tyłu w obrębie zakrętu przyhipokampowego (gyrus parahippocampalis)pole 28 – kora śródwęchowa, czyli entorynalna. Jest ono częścią periarchicortex i otrzymuje połączenia z pierwotnych ośrodków węchowych.

Układ Limbiczny (wg. Mac Lean (1948)) zwykle zalicza się do niego:

1. Korę płata limbicznego łącznie z hipokampem

2. Przegrodę kresomózgowia

3. Ciało migdałowate

4. Inne jądra limbiczne przodomózgowia do których należą:

1. Jądro półleżące (nucleus accumbens) czyli dno prążkowia

2. Jądro prążka krańcowego (nucleus striae terminalis), grupa komórek otaczająca przednią część prążka krańcowego

3. Jądra uzdeczki (nuclei habenulae)

4. Jądra przednie wzgórza (nuclei anteriores thalami)

Z układem limbicznym jest również ściśle związana kora węchowa – węchomózgowie

Struktury limbiczne mają wzajemne połączenie oraz łączą się z podwzgórzem, na które układ limbiczny wywiera istotny wpływ. Układ limbiczny w całości jest uważany za zespół ośrodków kontrolujących, łączeni z podwzgórzem, zachowanie emocjonalne i napędy. Ich biologicznym zadaniem jest zachowanie przy życiu pojedynczego osobnika, jak również gatunku. Poszczególne elementy spełniają odmienne, nieraz przeciwstawne funkcje. Niektóre części układu limbicznego (hipokamp) są włączone w proces zapamiętywania i uczenia się.

Płat limbiczny (lobus limbicus), czyli przybrzeżny, zajmuje u człowieka stosunkowo wąski pas przyśrodkowej ściany półkuli. Ma on kształt sierpa otaczającego ciało modzelowate i szczelinę naczyniówkową, przy czym jego koniec przednio-dolny leży poniżej dzioba ciała modzelowatego, a tylno-dolny w płacie skroniowym. Na całej swej długości jest on podzielony na dwa pasy nierównomiernej szerokości: obwodowy (zewnętrzny) i dośrodkowy ( wewnętrzny). Pas obwodowy, szerszy tworzą zakręty powierzchni przyśrodkowej półkuli oraz powierzchni dolnej:

1. Zakręt obręczy

2. Pole podspoidłowe

3. Zakręt przyhipokampowe

Hipokamp – u człowieka w pełni rozwinięty jedynie w płacie skroniowym. Wpukla się tu do rogu dolnego komory cznej w postaci stopy hipokampa. Z hipokampem bezpośrednio jest związany zakręt zębaty (gyrus dentatus) – pasmo istoty szarej, poprzecznie karbowane, rozciągające się równolegle do zakrętu przyhipokampowego, od którego odgranicza go bruzga hipokampa (sulcus hipocampi). Z drugiej strony od strzępka hipokampa oddziela go bruzda strzępkowo-zębata (sulcus fimbriodentatus)

Hipokamp na przekroju czołowym – wyróżniamy:

1. Korę zakrętu zębatego

2. Korę hipokampa

3. Podkładkę

4. Korę śródwęchową

Wypukła powierzchnia hipokampa zwrócona do komory bocznej, jest pokryta warstwą istoty białej, tworzącej koryto hipokampa (alveus hippocampi). Włókna nerwowe, które z niego wychodzą, gromadzą się nad hipokampem i jako wąskie pasmo, zwane strzępkiem hipokampa (fimbria hippocampi), biegną wzdłuż rogu dolnego komory bocznej. Na powierzchni mózgu od zakrętu zębatego oddziela go bruzda strzępkowo-zębata (sulcus fimbriodentatus)

Znaczenie czynnościowe hipokampa: Najlepiej jest udokumentowany ścisły związek między strukturami hipokampowymi a pamięcią. Chorzy z uszkodzeniem tej okolicy nie mogę zapamiętać bieżących wydarzeń, podczas gdy pamięć tego, co się działo dawniej jest początkowo dobrze zachowana. Udowodniono również związek między padaczką a zmianami w ciele migdałowatym i hipokampie.