Ośrodkowy układ nerwowy ptaków
Ośrodkowy układ nerwowy ptaków ma typową budowę dla kręgowców, a więc składa się z 2 podstawowych części:
rdzeń kręgowy
mózgowie
Rdzeń kręgowy ma kształt spłaszczonego sznura i mieści się w przewodzie kręgowym. Biegnie od podstawy czaszki do końca kości krzyżowej. Wychodzące z rdzenia włókna nerwowe tworzą nerwy rdzeniowe które unerwiają odpowiednie narządy i okolice ciała. Rdzeń wykazuje dwa nabrzmienia - jedno w okolicy szyjnej, skąd wychodzi większa ilość włókien do kończyn przednich oraz drugie lędźwiowo-krzyżowe, powstające w miejscu odejścia od rdzenia nerwów do kończyn tylnych. Obydwa te zgrubienia u ptaków są znacznie większe niż u ssaków.
Mózgowie ptaków przypomina mózgowie gadów, ale pod względem rozwojowym stoi znacznie wyżej. Składa się z 5 zasadniczych części:
kresomózgowie tworzące półkule mózgowe
międzymózgowie
śródmózgowie
tyłomózgowie (tj. móżdżek)
rdzeń przedłużony
Kresomózgowie ptaków jest bardzo silnie rozwinięte, tak że jego półkule zakrywają nie tylko międzymózgowie ale również w znacznej części śródmózgowie. Półkule rozdzielone są głęboką szczeliną podłużną. W odróżnieniu od ssaków powierzchnia półkul jest gładka z lekko zaznaczonymi bruzdami bocznymi - bruzdy Sylwiusza. Bardzo silnie u ptaków rozwinięte są płaty wzrokowe co skorelowane jest z bardzo dobrym wzrokiem ptaków. Słabo rozwinięte są płaty węchowe.
Międzymózgowie jest małe. W jego obrębie mieści się dobrze rozwinięta przysadka mózgowa, umieszczona w siodełku tureckim kości klinowej. Na sklepieniu mózgowia znajduje się drugi gruczoł o charakterze dokrewnym - nasadka mózgowa (tj. szyszynka).
W międzymózgowiu w tzw. podwzgórzu znajdują się ośrodki gospodarki wodnej, mineralnej, tłuszczowej, węglowodanowej, białkowej, regulujące przemianę materii jak i również czynność gruczołów rozrodczych, czynność wegetatywnego układu nerwowego. Przez podwzgórze przebiegają wychodzące z kory mózgowej bodźce, które regulują czynność układu dokrewnego.
Śródmózgowie znajduje się w środkowej części mózgu. Przebiega przez nie tzw. wodociąg Sylwiusza stanowiący połączenie między komorami mózgowymi przednimi, które znajdują się w obrębie półkul mózgowych (komory boczne) i międzymózgowia (komora trzecia), a komorą czwartą znajdującą się w rdzeniu przedłużonym. Komory mózgowe wypełnione są płynem mózgowo-rdzeniowym i łączą się w dalszym ciągu z kanałem pośrodkowym rdzenia kręgowego.
Tyłomózgowie, czyli móżdżek, rozwinięty jest u ptaków bardzo silnie - pokrywa częściowo śródmózgowie i sięga ku przodowi aż do półkul mózgowych. Powierzchnia pokryta jest poprzecznymi bruzdami. W móżdżku mieszczą się ośrodki koordynacji. Silny rozwój móżdżku związany jest ze zdolnością ptaków do lotu.
Rdzeń przedłużony kształt klina, który następnie przechodzi w zwężony rdzeń kręgowy. W rdzeniu przedłużonym znajduje się wiele ośrodków niezbędnych do życia, m.in. ośrodek oddechowy regulujący pracę mięśni oddechowych, ośrodek naczyniowo-ruchowy regulujący pracę serca, ośrodek termoregulacyjny ośrodek głosowy etc.
Opony mózgowe i rdzenia. Zarówno mózgowie jak i rdzeń otoczone są 3 oponami łącznotkankowymi, których zadaniem jest ochrona ośrodków przed urazami i wstrząsami oraz doprowadzenie naczyń krwionośnych do tych ośrodków. Rolę tę spełniają: opona twarda, pajęczynówka i opona miękka.
Opona twarda sięga do końca rdzenia kręgowego i otacza go. Pajęczynówka to cienka błona pozbawiona naczyń. Otacza mózgowie i rdzeń nie wnikają w ich bruzdy i szczeliny. W skutek tego wytwarzają się jamy i zbiorniki podpajęczynówkowe, które są wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym. Opona miękka jest cienką błoną obficie unaczynioną i przylegającą bezpośrednio do tkanki nerwowej mózgowia i rdzenia. Zarówno opona miękka jak i twarda unerwione są nerwami czuciowymi.
Czynności ośrodkowego układu nerwowego.
Czynności regulujące tego układu polegają na wytwarzaniu odruchów. Odruch jest to reakcja ruchowa lub wydzielnicza spowodowana działaniem jakiegoś bodźca. Odruchy proste i nie w pełni uświadomione noszą nazwę odruchów bezwarunkowych. Większość podstawowych czynności organizmu opiera się na mechanizmie odruchów bezwarunkowych ponieważ są to bowiem odruchy wrodzone, zawsze takie same. Oprócz odruchów bezwarunkowych rozróżnia się równie odruchy warunkowe. Są one nabyte a nie wrodzone i musi je poprzedzić odpowiednie doświadczenie zwierzęcia. Odruch warunkowy powstaje w oparciu o odruch bezwarunkowy i polega na wytworzeniu pewnych trwałych skojarzeń między różnymi ośrodkami nerwowymi. Odruchy warunkowe zostały uznane za podstawowy mechanizm nerwowy w tworzeniu się świadomości u zwierząt. Dzięki możliwości ich powstania ptaki, podobnie jak ssaki, mogą nabywać doświadczenia, uczyć się rozpoznawać głosy, rozróżniać dźwięki, barwy i kształty. Tworzenie odruchów warunkowych jest podstawą tresury zwierząt a w życiu praktycznym do nauczenia zwierząt reagowania na głos (np. zwoływanie drobiu). Rozwój świadomości zwierząt związany jest ze stopniem rozwoju kory mózgowej. Usunięcie kory powoduje utratę zdolności tworzenia odruchów warunkowych, utratę całego zdobytego doświadczenia. Kora mózgowa bowiem bierze udział nie tylko w tworzeniu odruchów warunkowych, lecz także wielu ruchów skojarzonych w okresie nabywania danej umiejętności (np. ruchy skojarzone przy czynności latania), jak również w wykonywaniu czynności wymagających skojarzeń pamięciowych (np. powrót do kurnika, wejście do gniazda zastrzykowego).
2