Zbudowana z neuronów i komórek opiekuńczych.
Neuron
Zbudowany z ciała (soma, perikarion; w nim ziarnistości Nissla (tigroid) tj. dobrze rozwinięta siateczka śródplazmatyczna szorstka i rybosomy; aparat Golgiego i rybosomy, jądro z jednym lub dwoma jąderkami) oraz wypustek – dendrytów (z kolcami, występują ziarnistości) i aksonu (dłuższa osiowa wypustka, z bez ziarnistości, otoczony komórkami Schwanna (osłonka mielinowa); występują przewężenia Ranviera; aksony zakończone kolbami synaptycznymi). Występują wszędzie mitochondria, neurotubule i neurofilamenty. Zgrupowania lipofusyny świadczą o degradacji komórki.
Depolaryzacja – związana z otwarciem kanałów Na i wzrostem stężenia sodu w komórce, co powoduje przemieszczanie się K na zewnątrz; po przejściu fali komórka aktywnie usuwa Na z wnętrza, czemu towarzyszy powrót K do komórki nerwowej (dzięki pompie jonowej Na/K). Czas refrakcji – czas potrzebny na przywrócenie spolaryzowania. Gdy ulegną otworzeniu kanały Cl – hiperpolaryzacja; brak pobudliwości wtedy.
Neurony dzieli się na wielobiegunowe (liczne dendryty i jeden akson; np. komórki piramidalne w V warstwie kory mózgu lub komórki puszkowate (Purkinjego) z kory móżdżku), dwubiegunowe (bipolarne; jeden akson i dendryt np. siatkówka oka) oraz pseudojednobiegunowe (jedna wypustka podzielona na część aferentną i eferentną). Gdy dendryty są krótsze od aksonu (w kom. wielobiegunowych) mówi się o komórkach Golgiego I (np. motoneuony alfa w rdzeniu kręgowym), w przeciwnym razie – o II (komórki gwiazdkowate w korze mózgu).
Skupisko ciał komórek nerwowych w obrębie ObwUN to zwój (w OUN – jądro). Aksony otoczone osłonką (śródnerwiem) to włókno nerwowe, pęczek włókien (otoczony onerwiem) tworzy pień (nerw) (otoczony nanerwiem).
Transport aksonalny – odbywa się w dwóch kierunkach: anderogradowy (odśrodkowy – od perikarionu do zakończeń nerwowych) transferuje organella, enzymy i substancje odżywcze; wyróżnia się transport szybki z użyciem kinezyny i dotyczy organelli i neuroprzekaźników, wolny – zależy od dyfuzji – przenoszenie elementów cytoszkieletu i enzymów) i retrogradowy (dośrodkowy – z udziałem dyneiny – zużyte organelle, pęcherzyki endocytotyczne, patogenów i pęcherzyków z recyrkulującymi białkami i przekaźnikami).
Składa się z błony presynaptycznej (na aksonie), szczeliny synaptycznej i błony postsynaptycznej (może ją tworzyć każda część komórki nerwowej – w związku z tym wyróżniamy synapsy akso-kolcowe, dendrytyczne, somatyczne lub aksoniczne (ostatnia to synapsa hamująca). W obrębie synaps rozwinięty cytoszkielet, dużo mitochondriów, pęcherzyków wydzielniczych (z acetylocholiną czy GABA). Połączenie pęcherzyków z błoną presynaptyczną uwarunkowane jest od otwarcia kanałów wapniowych w trakcie depolaryzacji, co skutkuje uwolnieniem się przekaźników do szczeliny synaptycznej i wiązania się z receptorem na błonie postsynaptycznej i umożliwia dalsze rozprzestrzeniania się impulsu nerwowego (np. acetylocholina) lub jego zatrzymania (GABA); po spełnieniu swojej funkcji przekaźnik ulega hydrolizie lub wtórnej endocytozie i degradacji.
Liczniejsze, posiadające zdolność proliferacyjną. Pełnią funkcję reparacyjną, podporową, tworzą barierę krew-mózg, biorą udział w procesach metabolicznych, obronnych czy mielinizacji. Dzieli się je na glej OUN (astrocyty, oligodendrocyty, ependymocyty, komórki mikrogleju) i glej ObwUN (komórki Schwanna, satelitarne zwojów nerwowych
Liczne wypustki cytoplazmatyczne. Dzieli się je na protoplazmatyczne (z krótkimi wypustkami; obecne w istocie szarej) i włókniste (z długimi, nielicznymi wypustkami; w istocie białej); ich markerem jest kwaśne glejowe białko włókienkowe (GFAP) budujące filamenty pośrednie. Wytwarzają barierę krew-komórka nerwowa, wytwarzając błonę glejową, podobnie oddzielając się od opony miękkiej.
Wytwarzają osłonki mielinowe w OUN. Wytwarza on 40-50 wypustek otaczających 40-50 aksonów. Osłonka mielinowa to nawinięta błona komórkowa oligodendrocytu na wypustkę (dlatego nie wybarwia się w H+E bo lipidy). Jeden oligodendrocyt nie wytwarza osłonki na całej długości aksonu, lecz tylko na jakiejś części, dlatego poszczególne fragmenty nie są otoczone osłonką i są to przewężenia Ranviera. Występuje tam dużo kanałów jonowych i warunkują depolaryzację skokową (szybsza, mniejsze straty energii).
Zlokalizowane na wewnętrznej pow. komór mózgu i kanału centralnego rdzenia kręgowego. Mają postać sześciennych komórek z mikrokosmkami lub rzęskami, łączą się z astrocytami. Pełnią funkcje wydzielnicze; niektóre wytwarzają płyn mózgowo-rdzeniowy; splot tychże z naczyniami krwionośnymi to splot naczyniówkowy.
Pochodzą z mezynchymy. Warunkują obronę immunologiczną OUN, fagocytozują i prezentują antygeny, wydzielają cytokiny i cytotoksyny
Wytwarzają osłonkę mielinową w ObwUN tylko dla jednego aksonu, tworząc początkowo lożę a potem owijając błoną komórkową akson (tworząc osłonkę mielinową), a wraz z ciałem komórki Schwanna – osłonkę glejową. Wcięcia Schmidta-Lantermanna to miejsca rozwarstwienia otoczki mielinowej.
Uszkodzenie włókna prowadzi do degeneracji aksonu i wiąże się z uruchomieniem procesów naprawczych – prowadzi to do odrostu aksonalnego i przywrócenia unerwienia narządów docelowych w ObwUN. Wiąże się to z obecnością kom. Schwanna. Prowadzi to chromatolizy (obrzęk perikarionu, przemieszczenie na obwód ciałek Nissla) i proliferacji komórek Schwanna, które odbarwiają osłonkę nerwową i naprowadzają wydłużający się akson w kierunku mięśnia szkieletowego i odnawiają połączenie nerwowo-mięśniowe (np.).