LISTA PYTAŃ OBOWIĄZUJĄCYCH NA EGZAMINIE LICENCJACKIM

1. Socjologia jako nauka – przedmiot i metoda

2. Wiedza naukowa a wiedza potoczna

3. Typy badań społecznych i strategie badawcze w socjologii (badania monograficzne, sondażowe, oparte na organizowanym materiale biograficznym, eksperymentalne, socjolingwistyczne i etnometodologiczne)

4. Metody badań jakościowych – główne techniki i strategie badawcze

5. Przyrodnicze podstawy życia społecznego

6. Proces socjalizacji i jego efekty

7. Koncepcje osobowości w psychoanalizie, w ujęciu behawiorystycznym i poznawczym a ujęcie socjologiczne

8. Socjogenne elementy osobowości wg Floriana Znanieckiego

9. Proces realizowanie roli i jego uwarunkowania

10. Elementy struktury społecznej (pozycja społeczna, układ pozycji, układ ról)

11. Czynniki sprzyjające pojawianiu się zjawisk patologii społecznej

12. Dewiacja w teorii naznaczenia społecznego

13. Kontrola społeczna na poziomie mikro i makro społecznym

14. Rodzaje sankcji społecznych (fizyczne, symboliczne, rozproszone)

15. Pojęcie kategorii społecznej a zbiorowości

16. Typy zbiorowości społecznych (para, dwójka, zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań, społeczność lokalna, zbiorowości oparte na wspólnej kulturze)

17. Definicje grupy społecznej

18. Typologie grup społecznych: wspólnoty, społeczeństwa, grupy pierwotne

19. Veblena teoria grupy próżniaczej

20. Teoria krążenia elit Vilfredo Pareto

21. Podstawowe założenia socjologii strukturalno-funkcjonalnej

22. Podstawowe założenia socjologii interakcjonistycznej

23. Definicje i różne koncepcje kultury

1. Socjologia jako nauka – przedmiot i metoda

Wg Szczepańskiego socjologia to nauka o zbiorowościach i o społecznościach ludzkich.

Socjologia jako nauka

1. Traktuje społeczeństwo jako uporządkowany zbiór ludzi posiadający prawidłowości i powtarzalne cechy

2. Odróżnia się od wiedzy potocznej metodami zdobywania wiedzy sposobami funkcjonowania i uzasadnienia twierdzeń oraz korzystania z rezultatów badań

3. Analizy zjawisk i procesów społecznych oparte są o określone procedury (metoda naukowa) * twierdzenia uzasadniające empirycznie

* uogólnienia funkcjonują w formie praw społecznych

* język opisu jest precyzyjny, treść pojęć jest ustalona

* unikanie ocen i wartościowania

* podstawowe pytania organizujące proces poznawczy tj. jak jest, dlaczego tak jest, jak będzie, co zrobić aby zmienić stan obecny.

1. Wiedza naukowa a wiedza potoczna ?

WIEDZA POTOCZNA	WIEDZA NAUKOWA
(socjalizacja itd.) – wiedza zindywidualizowana, subiektywna, różna, zależna od doświadczeń życiowych.	Jednolita, systematyczna. Sądy należące do tzw. korpusu wiedzy w danym momencie, uznawane są za prawdziwe, zmierzające do obiektywizacji.
Ma charakter konkretny i praktyczny. Ludzie posługują się nią w życiu społecznym. Zawiera (na ogół) sądy jednostkowe, uogólnienia sprowadzane są do pewnych klas zachowań człowieka, stosowane do określonych sytuacji.	Ma charakter abstrakcyjny; sądy zawarte w niej nie są jednostkowe, lecz ogólne. Odnoszą się do zbiorów ludzi i mają charakter generalizacji historycznych lub praw naukowych.
Język – wiedza potoczna operuje językiem potocznym. Jest to język mało precyzyjny (niejednoznaczny), nie jest wolny od ocen, posiada komponenty emocjonalne.	Język nauki jest wolny od ocen. Jest, jak mówi Osowski, „językiem treści pojęciowych”.
Nie jest systematyczna. Wiedza pełna wewnętrznych sprzeczności, mało spójna; a w związku z tym sądy jej są wewnętrznie sprzeczne i niespójne	Immanentną cechą nauki jest systematyczność jej wiedzy. Jest uporządkowana, w sposób świadomy dąży do eliminacji sprzeczności weń się pojawiających.
Nie troszczymy się o jej uzasadnienie – działa ona na zasadzie pewnej oczywistości. Jest to produkt naszych doświadczeń, życia, naszych bliskich.	Empiryczne uzasadnienia sądów są sprawą zasadniczą. Uzasadnienie musi być uzasadnieniem intersubiektywnym, procedura badawcza jawna, określony stopień pewności i generalizacji sądów.

1. Typy badań społecznych i strategie badawcze w socjologii (badania monograficzne, sondażowe, oparte na organizowanym materiale biograficznym, eksperymentalne, socjolingwistyczne i etnometodologiczne) ?

Badania monograficzne – studium przypadku tzw. case study

1. jest badaniem terenowym, badacz przez dłuższy czas musi pozostawać w terenie i osobiście prowadzić pracę badawczą;

2. ponieważ badany obiekt jest wewnętrznie złożony i niejednorodny, to konieczne jest zastosowanie różnorodnych technik zbierania i gromadzenia danych;

Badania sondażowe – tzw. survey’owe

1. dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej;

2. bada się próbę pobraną z szerszej populacji tak aby można było przenieść wnioski z próby na populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo – społeczeństwo jest zbiorem jednostek);

3. rezultaty zadania opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny;

Badania oparte na materiale autobiograficznym

1. Akcentuje się tutaj znaczenie dokumentów osobistych dla poznania postaw psychicznych, motywacji wypowiadających się osób; możliwość poznania cudzych przeżyć psychicznych;

2. Wszelkie dokumenty zawierające projekcje stanów umysłu jakiejś osoby, a więc nie tylko autobiografie czy pamiętniki, ale także listy, czy dosłowne zapisy wywiadów;

3. Charakterystyczną techniką jest tu wywiad narracyjny; Jest to wywiad swobodny; Istotą wywiadu jest otrzymanie wypowiedzi na temat życia; Ma to być spontaniczna i swobodna narracja, która nie jest zakłócona przez badacza; w pierwszej fazie badania badacz pełni jedynie funkcję słuchacza; W efekcie spontanicznej narracji otrzymujemy zwartą opowieść o życiu danej osoby, która (opowieść) jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej;

Badania eksperymentalne

1. przeprowadzane są najczęściej w dwóch grupach:
   A) eksperymentalna - eksperymentowi poddaje się działania danego czynnika i porównuje z grupą kontrolną nie poddaną działaniu danego czynnika, porównuje się też sytuacje przed eksperymentem i po eksperymencie (np. środki na odchudzanie)
   B) kontrolna

Badania socjolingwistyczne

1. badają język, którego ludzie używają do opisywania rzeczywistości

Badania etnometodologiczne

1. badają porządek społeczny i zwyczaje stosowane przez ludzi w ich codziennym życiu,

2. mają na celu wyjaśnienie, jak rodzi się rzeczywistość i jak jest postrzegana; etnometodologowie stosują raczej eksperymenty i badania na małą skalę, aby zbadać dokładnie szczegóły życia społecznego i jego struktury (jak np. konwersacje), które ludzie zwykle przyjmują za rzeczy oczywiste - nie tworzą wielkich teorii społecznych

1. Metody badań jakościowych – główne techniki i strategie badawcze ?

2. Przyrodnicze podstawy życia społecznego

1) Przyrodnicze podstawy życia społecznego Obejmują one czynniki dotyczące samego człowieka jako istoty biologicznej, jego środowiska geograficznego i struktury ludności Możemy wyróżnić następujące podstawy:

a) biologiczne ( wyprostowana postawa, chwytliwe ręce, wzrok skierowany do przodu, duży mózg i złożony system nerwowy, złożony mechanizm głosowy, długa zależność potomstwa od rodziców, wszystkie stany ducha, samoświadomość, popędy i potrzeby, trwałość popędu  seksualnego )
b) geograficzne – te czynniki wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno – gospodarczego kraju.  
Mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na różne procesy zachodzące w społeczeństwie 
-  klimat  
-  ukształtowanie terenu  

- temperatura

- nasłonecznienie
- rodzaj gleby i roślinności  
-  świat zwierzęcy  
-  rzeki  
-  eksploatowane bogactwa naturalne 
c) demograficzne – czynniki te warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne zachodzące w  społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, itp. 
-  gęstość zaludnienia  
-  płeć  
-  wiek  
-  płodność  
-  przyrost naturalny  
-  przeciętna długość życia  
-  zdrowotność 

1. Proces socjalizacji i jego efekty ?

Socjalizacja jest to proces, w którym poprzez swoje doświadczenia jednostka nabywa zachowań ludzkich. Z drugiej strony jednostka uczy się funkcjonowania w kulturze. Jest to proces kształtowania się osobowości ludzkiej i z drugiej strony – relacja ze społeczeństwem i warunkami życiowymi. Jednostka ludzka ze swoimi dyspozycjami psychicznymi i fizycznymi staje się dojrzała społecznie. 
Aspekt socjologiczny – rozwój osobowości – osiągany każdorazowo stan zorganizowania struktury motywacji właściwej warstwy postaw i kompetencji wpisany w biografię jednostki jako rezultat radzenia sobie jednostki z wymogami środowiska i własnego „ja”. 
Założenia teorii socj.: 
1. Społeczeństwo wywiera realny wpływ na rozwój osobowości 
2. Jesteśmy nie tylko przedmiotami socj. – istota ludzka staje się aktywnym podmiotem zdolnym do życia społecznego nie tylko poprzez przystosowanie się do środowiska społ. i materialnego, lecz też poprzez aktywne działanie w jego obrębie.

Socjalizacja pierwotna - składowa procesu socjalizacji, zachodząca w grupie pierwotnej, najczęściej na obszarze rodziny. W socjalizacji pierwotnej na jednostkę mają wpływ znaczący inni, przeważnie rodzice. Charakteryzuje się ona silnym emocjonalnym oddziaływaniem znaczących innych na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na zasadzie naśladownictwa oraz w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz symboliczny. Socjalizacja pierwotna kończy się w momencie pojawienia się uogólnionego innego. W tym momencie rozpoczyna się etap socjalizacji wtórnej.

Socjalizacja wtórna — składowa procesu socjalizacji obejmująca proces profesjonalizacji lub etatyzacji, kiedy w toku wzrastania jednostki do życia społecznego wchodzi ona do kolejnych wtórnych grup społecznych (instytucje religijne, zakłady pracy, partie polityczne itd.).

Uogólniony inny to termin używany w socjologii i psychologii społecznej, określający ogólne reguły społeczne, normy i wartości, które jednostka społeczna zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej i pojmować, że reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej znaczących innych, czyli bliskich osób, z którymi się utożsamia, ale są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie.

Socjalizacja pierwotna:
- umiejętność panowania nad fizjologią
- umiejętność panowania nad emocjami
- umiejętność komunikowania się
- umiejętności techniczne
opiera się o:
- nagrody i kary
- mechanizm gry
- naśladownictwo
- mechanizm identyfikacji

Socjalizacja wtórna:
- umiejętności techniczne zawodowe
- język, słownictwo

Aby socjalizacja była skuteczna, to, czego się uczymy, powinno być jednoznaczne i spójne

• W okresach szybkich zmian społecznych kultura może popadać w stan anomii – dezorganizacji, chaosu, którego szczególną formą jest rozziew między wartościami, a normami mającymi służyć ich realizacji

• Fakt rozmaitych sprzeczności czy konfliktów w obrębie kultury – antynomie normatywne (sprzeczne wzajemnie reguły); ambiwalencje normatywne (niezgodności oczekiwań dyktowane przez jedną i tę samą regułę); konflikt roli i konflikt ról

• W każdym społeczeństwie występują grupy i środowiska kontrkulturowe, dewiacyjne czy przestępcze, które staja się agendami kontrsocjalizacji, lansując własne sposoby życia, ideały i wzory zasadniczo odmienne od dominujących

• Sfera osobowości – tu podatność na kulturowe wpływy jest bardzo zróżnicowana

• Kolejne ogniwo procesu socjalizacji to podejmowanie działań, które stanowią realizację ukształtowanych motywacji czy postaw. Gdy nie wytworzył się ani spontaniczny, bezrefleksyjny konformizm, ani poczucie obowiązku, decydująca staje się skuteczność systemu społecznych sankcji, zwanego kontrolą społeczną

1. Koncepcje osobowości w psychoanalizie, w ujęciu behawiorystycznym i poznawczym a ujęcie socjologiczne ?

Koncepcja psychoanalityczna - zakłada, że siły napędowe zachowania, zwane popędami lub potrzebami, tkwią przede wszystkim w człowieku, który jednak z reguły ich sobie nie uświadamia. Różnorodne popędy warunkują to, do czego człowiek dąży i czego unika. Neopsychoanaliza, zwana również psychoanalizą społeczną, podkreśla szczególne znaczenie warunków społecznych i kultury w kształtowaniu osobowości człowieka. Według tej koncepcji kształtowanie się większości popędów dokonuje się w procesie uspołeczniania człowieka. Między innymi sytuacja w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole czy w innych społecznościach decyduje o kształtowaniu się popędów.

Na podstawie swych obserwacji Freud doszedł do wniosku, że źródłem energii dla wszelkiego rodzaju zachowań są dwa podstawowe „popędy”, które występują u każdej jednostki już w momencie urodzenia się.

Nazwał te dwa popędy:

• Eros, „popęd seksualny”, czyli „instynkt życia”

• Tanatos, „popęd agresji”, czyli „instynkt śmierci”

Freud tłumaczył różnice indywidualne tym, że różni ludzie radzą sobie ze swymi podstawowymi popędami (Erosem i Tanatosem) w różny sposób. Aby wyjaśnić te różnice, przedstawił on obraz ciągłej wojny między dwiema częściami osobowości, id oraz superego, dla których rozjemcą jest trzeci komponent jaźni, a mia­nowicie ego.

Id uważa się za pierwotną, nieświadomą część osobowoś­ci, magazyn podstawowych popędów. Id działa w sposób irracjonalny-impulsy domagają się wyrażenia i zaspoko­jenia - „wszystko jedno jak” - bez względu na to, czy to, co pożądane, jest możliwe do uzyskania lub moralnie akcep­towane.

Superego jest „składem wartości” danej jednostki, łącz­nie z postawami moralnymi wpojonymi przez społeczność. Superego właściwie odpowiada z grubsza sumieniu; rozwija się ono, gdy dziecko internalizuje zakazy rodziców i innych dorosłych dotyczące pewnych rodzajów działań. Superego obejmuje także ja idealne, które rozwija się, gdy dziecko internalizuje poglądy innych ludzi dotyczące tego, jakiego rodzaju osobą powinno ono starać się zostać. Toteż superego, reprezentacja społeczeństwa w jednostce, często jest w konflikcie z id - reprezentującym dążenie do przetrwania. Id chce robić po prostu to, co mu się podoba, podczas gdy superego nalega, aby robić to, co jest „słuszne”.

W tym konflikcie ego odgrywa rolę rozjemcy. Ego reprezentuje posiadany przez daną jednostkę obraz rzeczy­wistości fizycznej i społecznej, wiedzę o tym, co do czego prowadzi i co jest możliwe w takim świecie, jaki jest aktualnie spostrzegany. Część funkcji ego polega na wybie­raniu takich rodzajów działań, które zaspokoją impulsy id, nie pociągając za sobą niepożądanych konsekwencji. Ego zahamowałoby zatem prawdopodobnie impuls, by latać skacząc z urwiska, i mogłoby zastąpić to lotem na szybowcu lub przejażdżką na „diabelskim młynie” w wesołym mia­steczku. Gdy id i superego są w konflikcie, wówczas ego stara się zwykle znaleźć jakiś kompromis, który przynajmniej w części zadowoli oboje. W tym celu ego może posłużyć się jednym lub kilkoma nieświadomymi „mecha­nizmami obronnymi” ( mechanizmami tłumienia popędów ):

• stłumienie – wyparcie do podświadomości, próba zapomnienia, często wspomagane środkami chemicznymi ( leki, narkotyki ) lub innymi np. używkami ( alkohol ).

• racjonalizacja – pozornie racjonalne uzasadnianie po fakcie swoich decyzji i postaw, kiedy prawdziwe motywy pozostają ukryte, często także przed własną świadomością.

Dwie typowe odmiany racjonalizacji zostały nazwane "kwaśnymi winogronami" i "słodkimi cytrynami".

• Kwaśne winogrona to uznawanie za nieważny celu, którego nie osiągneliśmy.

• Słodkie cytryny to wmawianie sobie, że przykre zdarzenia i sytuacje, będące naszym udziałem są w rzeczywistości przyjemne. Ta forma racjonalizacji znana jest też pod nazwą pozytywnego myślenia.

• reakcja upozorowana – ukrywanie jakiegoś motywu przed samym sobą, a przypisywanie sobie motywu wprost przeciwnego.

• sublimacja – zastąpienie swoich celów, popędów i dążeń innymi, łatwiejszymi lub bardziej akceptowanymi społecznie.

• projekcja – przypisywanie własnych emocji i cech innym ludziom.

• przeniesienie ( lub kompensacja ) - skierowanie aktywności na cele podobne do tych, których nie potrafimy osiągnąć. Lecz łatwiejsze.

Koncepcja behawiorystyczna - szuka przyczyn zachowania się człowieka nie tyle w osobowości, ile w zewnętrznym jego środowisku. Zachowanie się człowieka - według tej koncepcji - jest sterowane przez środowisko, w którym istnieją różne bodźce stanowiące nagrody i kary. Manipulowanie karami i nagrodami powoduje modyfikację ludzkiego zachowania. Z drugiej strony jednak, współcześni behawioryści (zwolennicy koncepcji behawiorystycznej) zwracają również uwagę na to, że działanie człowieka jest działaniem sprawczym, powoduje zmianę środowiska, kształtuje otoczenie jednostki.

Koncepcja poznawcza - środowisko jest ważnym, a czasem głównym determinantem zachowania się człowieka. Ludzkie czynności są regulowane przez informacje płynące ze środowiska oraz informacje zakodowane w samym człowieku. Nie jest on jedynie odbiorcą informacji, lecz aktywnie je przetwarza, kształtuje wyobrażenia, myśli, rozwiązuje problemy, dzięki czemu zdobywa nowe informacje o stosunkach między ludzkich, zjawiskach przyrodniczych i technicznych, o samy sobie, przewiduje i planuje zdarzenia, tworzy system wartości, podejmuje działania. Człowiek nie jest biernym obserwatorem świata, w którym żyje, lecz jego badaczem samodzielnie tworzącym sobie obraz świata fizycznego i społecznego oraz własnej osoby.

Koncepcja humanistyczna - człowiek jest pewną całością - „osobą” - dążącą do samorealizacji i rozwoju. Jego dążenia są pozytywne i konstruktywne, ponieważ człowiek jest z natury dobry. Tym, co decyduje o ludzkich działaniach i przeżyciach, jest aktualne doświadczenie. Człowiek jako osoba, niepowtarzalna indywidualność, żyje w świecie zewnętrznym stanowiącym całość. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W warunkach naturalnych jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system. W sprzyjających sytuacjach, kiedy stosunki międzyludzkie są prawidłowe, człowiek rozwija się jako harmonijna całość, żyje zgodnie ze swą naturą. Jednakże wiele sytuacji społecznych, w których dominują wrogie stosunki interpersonalne i błędne systemy wychowawcze, uniemożliwia kształtowanie się harmonijnej „osoby: zdolnej do samorealizacji i rozwoju.

TEORIA BEHAWIORYSTYCZNA – osobowość, to wyuczony repertuar zachowań, przez które jednostka reaguje na płynące z otoczenia bodźce. Podstawowy mechanizm socjalizacji to instrumentalne uczenie się, a więc dobór repertuaru zachowań w oparciu o efekty zachowań wcześniejszych. Socjalizacja polega na tym, że społeczeństwo nagradza zachowania kulturowo właściwe, a karze zachowania nie odpowiadające oczekiwaniom kulturowym.

TEORIA SYMBOLICZNEGO INTERAKCJONIZMU (Charles Horton Cooley, George Herbert Mead) – wszystko, co czyni człowieka człowiekiem, wywodzi się ze społeczeństwa, z kontaktów i interakcji z innymi ludźmi. Natura ludzka człowieka wytwarza się dopiero przez życie w środowisku innych ludzi. Od społeczeństwa nabywamy nie tylko treść naszego myślenia, wiedzę, informacje, wzory, reguły, normy, wartości, ale także samą zdolność uczenia się, nabywania tych treści.

1. Socjogenne elementy osobowości wg Floriana Znanieckiego

Elementy socjogenne – są nabywane w procesie socjalizacji, przekazywane są przez osoby biorące udział w tej socjalizacji w charakterze „znaczących innych”

Elementy socjogenne (J. Szczepański wg. Floriana Znanieckiego)

1. Kulturowy ideał osobowości

2. Role społeczne spełniane w grupach społecznych

3. Jaźń subiektywna – wyobrażenie o własnej osobie wytworzone pod wpływem innych ludzi.

4. Jaźń odzwierciedlona – zespół wyobrażeń o sobie „odczytanych” z wyobrażeń innych ludzi o nas samych.

Kulturowy ideał osobowości jako ideał wychowawczy, służący jako wzór do naśladowania, przekazywany młodzieży w instytucjach wychowawczych – szkołach, rodzinie, grupach rówieśniczych: np. grecki model człowieka doskonałego, wszechstronnie rozwiniętego, w zharmonizowanej doskonałości cech fizycznych, umysłowych i moralnych. Ideał osobowości rycerskiej w średniowieczu, czy ideał świętego lub ascety.

Jaźń subiektywna jest sądem o sobie samym. Wiąże się z trzema wymiarami osobowości:

• Poczuciem własnej wartości

• Poziomem samooceny

• Samoakceptacją

Jaźń odzwierciedlona – zespół wyobrażeń o sobie „odczytanych” z wyobrażeń innych ludzi o nas. Jest czynnikiem silnie konformizującym jednostkę.

1. Proces realizowanie roli i jego uwarunkowania ?

Rola to (względnie) stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru. Niektóre role są zupełnie sformalizowane i ujęte w ścisłe przepisy. Z każdą rolą społeczną wiążą się określone prawa i obowiązki. Prawa polegają na tym, że człowiek grający daną rolę może oczekiwać od innych okazywania wobec niego ustalonych sposobów postępowania. Obowiązki są zespołem zachowań oczekiwanych od niego.

Proces wykonania roli zależy od złożonego układu czynników:

• Elementy bio – i psychogenne jednostki. – np. budowa anatomiczna, zdolności i inteligencja (grubas nie będzie tancerzem, ślepiec pilotem, głuchy dyrygentem, a moja mama nie ma żadnych szans na to by być moim ojcem).

• Wzór osobowy, określający zespół cech idealnych – jakie jednostka wykonująca daną rolę powinna okazywać, oraz zespół idealnych sposobów zachowania.

• Definicja roli przyjęta w grupie, w której lub przed którą dana rola jest wykonywana – definicja przyporządkowuje do roli różne wzory osobowe.

• Struktura i organizacja wewnętrzna grupy.

• Stopień identyfikacji jednostki z grupą (można grać z zapałem, ale i bez przekonania)

• W zależności od partnera i sytuacji.

Stosunek jednostki do roli społecznej:

1. ­Aktywny:

• manipulacja: podejmowanie jednej roli, aby grać inną

• kreacja: pełnienie roli, w której nie ma scenariusza

• negacja: pełnienie roli przy jednoczesnym jej odrzucaniu.

1. Bierny:

Przystosowanie się do roli. Przebiega w kilku etapach:

• 1 etap: identyfikacja z rolą – internalizacja norm i zachowań.

• 2 etap: wdrukowanie roli – naznaczanie rolą (pozytywne i negatywne)

• 3 etap: wrastanie w rolę – wrastanie w role społeczne (często nieakceptowane) przy jednoczesnym zachowaniu szacunku dla siebie, będącym najczęściej usprawiedliwianiem swojej negatywnej roli:

• Negacja ofiary

• Negacja krzywdy

• Negacja odpowiedzialności

• Potępianie potępiających

• Odwoływanie się do wyższych lojalności.

• 4 etap: fetyszyzacja roli = autonomizacja roli, celebrowanie jej. Superkonformizm.

1. Elementy struktury społecznej (pozycja społeczna, układ pozycji, układ ról) ?

Struktura społeczne istnieje na każdym poziomie rzeczywistości społecznej.

Anthony Giddens:

„(1)Struktura społeczna to organizacja stosunków społecznych – (2)uporządkowanie elementów społecznych; (3)spójne – mniej lub bardziej – regularności. (4)Określony wzór działania (funkcjonowania); (5)głębokie, leżące u podstaw uwarunkowania, (6)właściwości systemu, (7)uporządkowanie elementów, które determinują zróżnicowanie i (8)relacje między grupami i jednostkami, które znajdują wyraz w ich zachowaniu.”

Struktura społeczna:
W odniesieniu do całego społeczeństwa oznacza budowę, układ, elementów, jednostek, zbiorowość ,grup i relacje jakie miedzy nimi zachodzą.

Mikrostruktura

-struktura małej grupy społecznej którą tworzy układ pozycji i ról jej członków.

Makrostruktura

-obejmuje swym znaczeniem strukturę całego społeczeństwa, jest wyznaczona przez układ dużych i złożonych grup i zbiorowości wraz z zasadami ich wzajemnego przyporządkowania.

Pozycja społeczna - miejsce zajmowane w strukturze społecznej w zakresie praw i obowiązków.

Rola społeczna - zadania, czynności wynikające z zajmowanej pozycji.

Role są działaniami złożonymi ze względu na konieczność zgrania wielu czynników, kultury , osobowości, innych ról , innych pozycji.

Struktura grupy społecznej:
- główne elementy to układ pozycji społecznych i związane z nimi role społeczne
- pozycja (to miejsce w strukturze grupy jaką zajmuje członek w wyniku podziału zadań)
- status społeczny (to funkcja związana z realizacją celów jakie stawia sobie grupa
- rola społeczna – zachowań związanych z określonym statusem, projekcja działań, np. rola ojca
- pozycja i jej rola – składają się na strukturę – są ze sobą powiązane i ułożone hierarchicznie w zależności od zadań, prestiżu, poważania
- nie ma uniwersalnego modelu jakiejkolwiek roli społecznej
- role są impersonalne, gdyż mogą je wykonywać różne osoby, od których wymaga się tych samych zachowań

1. Czynniki sprzyjające pojawianiu się zjawisk patologii społecznej

?

1. Dewiacja w teorii naznaczenia społecznego ?

Dewiacja to odchylenie od reguł działania społecznego, postępowanie niezgodne z przyjętymi normami i/lub wartościami.

Gdy dewiacja powoduje działanie szkodliwe określana jest patologią.

Patologia społeczna to zjawiska społeczne związane z zachowaniem się jednostek lub grup społecznych oraz funkcjonowania instytucji społecznych, pozostające w sprzeczności z wartościami i zasadami akceptowanymi przez społeczeństwo. Terminu patologia społeczna używa się również dla określenia nauki zajmującej się socjologicznym badaniem przyczyn i zwalczaniem patologicznych zjawisk społecznych. Rozróżnia się patologie społeczną indywidualną, gdy nosicielami i przekaźnikami negatywnych cech i zachowań są jednostki, oraz patologię życia zorganizowanego, gdy człowiek jest głównym przedmiotem ujemnych oddziaływań struktur społeczeństwa, stosunków międzyludzkich. Do najważniejszych zjawisk patologii społecznej zalicza się: przestępczość, pijaństwo i alkoholizm, narkomanię, prostytucję, patologię rodziny (m.in. sieroctwo, rozwody) oraz patologię struktur organizacyjnych. (np. kliki, nepotyzm, niekompetencję, niejasny podział obowiązków i odpowiedzialności między komórkami organizacyjnymi).

„Dewiacja: zachowanie postrzegane przez większość członków danej grupy społecznej czy społeczeństwa jako sprzeczne z obowiązującym systemem norm wartości i oczekiwań społecznych ; zachowanie przekraczające granice tolerancji . W kręgu kultury europejskiej za zachowanie dewiacyjne uważa się m. in. narkomanie , prostytucję, niektóre zachowania seksualne a także choroby umysłowe. Dewiacja rodzi się przeważnie w wyniku konfliktu między motywacjami jednostek i oczekiwaniami społecznymi’’.

,,Dewiacja, forma jednostkowego lub grupowego zachowania, które przez większość członków danej grupy społecznej jest postrzegane i definiowane jako odstępstwo od akceptowanych norm, wzorów i oczekiwań, a jednocześnie nie jest w ramach danej zbiorowości tolerowane. Dewiacja jest w wielu przypadkach zjawiskiem kulturowo zrelatywizowanym, co przejawia się w tym, iż to, co w jednej kulturze traktowane jest jako zachowanie dewiacyjne (np. prostytucja, homoseksualizm), w innej uznawane być może za nie przekraczające obowiązujących standardów obyczajowych. Z socjologicznego punktu widzenia dewiacje podzielić można na: dewiację pierwotną (zachowanie sprzeczne z normami, które nie zostało zauważone lub nie zostało społecznie napiętnowane) oraz dewiację wtórną (zachowanie łamiące obowiązujące normy, które zostało społecznie napiętnowane, zaś osoby je podejmujące "naznaczone" zostały mianem dewianta).’’

W życiu społecznym występuje wiele form ludzkich zachowań, które obdarzone są społecznym piętnem np. chorzy psychicznie, mniejszości seksualne, chorzy na AIDS. Określone zachowania :alkoholicy, narkomani, recydywiści uznaje się za dewiacyjne, a osoby im się poddające oznaczane są piętnem alkoholika, pedała, głupka ćpuna. Takie napiętnowanie ludzi odmiennie się zachowujących sprawia, że społeczeństwo traktuje ich w określony sposób. Z czasem dewianci zaczynają spostrzegać siebie oczami otaczających ich ludzi. Zachowanie jednostki nieadekwatne do obowiązujących norm społecznych jest zachowaniem dewiacyjnym ponieważ nie spełnia oczekiwań najbliższego otoczenia, rodziny, instytucji itp.

,, Określone zachowanie jednostki stanie się dewiacyjne w momencie gdy inni ludzie uznają je za takie i zareagują na nie w określony sposób. O tym jakiego rodzaju zachowanie będzie uznawane za dewiacyjne decyduje społeczeństwo, to ono przecież interpretuje czyny jednostki, ono decyduje o tym, czy są one zgodne z systemem obowiązujących norm czy nie. Dewiacja jest jednostkom przypisywana społecznie, a nie osiągana przez nie.’’

,,Aby doszło do naznaczania symbolicznego, powinny być spełnione trzy warunki : świadomość istnienia reguł , świadomość , że postępuje się w nie aprobowany sposób oraz świadomość , że ,,tacy’’ ludzie są nisko oceniani. Jeżeli warunki te są spełnione, jednostka naruszająca normę może zacząć etykietyzować się zgodnie z pejoratywnym znaczeniem, jakie kultura przypisuje danemu zachowaniu’’

1. Kontrola społeczna na poziomie mikro i makro społecznym ?

Kontrola społeczna:

• Odnosi się do rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu „przywołania do porządku niesubordynowanych jednostek”.

• Podstawowym środkiem kontroli społecznej jest przymus fizyczny (przemoc); jest on również środkiem ostatecznym. Groźba użycia siły też stanowi środek kontroli.

• Groźba użycia sankcji ekonomicznych – sankcje te są bardzo ważnym (i co ważne: skutecznym) środkiem kontroli.

• Mechanizmy perswazji, ośmieszania, plotki, pogarda – są to narzędzia manipulacji potrzebą akceptacji (lęk przed ośmieszeniem).

Piotr Sztompka:

Kontrola społeczna to zespół czynników kształtujących zachowanie jednostek w sposób społecznie pożądany. Wyniki kontroli społecznej można analizować w dwóch aspektach:

1. Aspekt statyczny – kontrola społeczna to system normatywny przedstawiający wzorzec zachowań wymaganych.

2. Aspekt dynamiczny – kontrola społeczna to społeczne oddziaływania – represje i perswazja, podejmowane wówczas, gdy występuje rozbieżność między zachowaniem jednostki, a wzorcem zachowań wymaganych.

Czynniki od których zależy stopień kontroli społecznej:

• Typ społeczeństwa

• Spójność grupy

• Charakter instytucji działających w społeczeństwie

• Pozycja, którą zajmuje jednostka w społeczeństwie

• Funkcja, którą jednostka pełni w grupie

Podział mechanizmów kontroli społecznej:

1. Mechanizmy psychospołeczne – opierają się one na przymusie wewnętrznym; honor, potrzeba uznania, poczucie bezpieczeństwa, zinternalizowane normy.

2. Mechanizmy materialno – społeczne – opierają się na przymusie zewnętrznym, stosowanym przez instytucje.

Na pograniczu tych dwóch mechanizmów znajdują się:

1. Zwyczaj – ustalony sposób zachowania się w określonych sytuacjach społecznych, którego naruszenie nie spotyka się z negatywnymi sankcjami, nie budzi sprzeciwu.

2. Obyczaj – ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże oceny moralne i którego naruszenie wywołuje sankcje negatywne.

• Wewnętrzne mechanizmy kontroli społecznej działają oparte na przymusie wewnętrznym, który działa nawet wówczas, gdy nie istnieją reakcje innych na nasze zachowania (zinternalizowany kod moralny).

• Przymus zewnętrzny opiera się na reakcji innych na nasze zachowania oraz na sankcjach.

1. Rodzaje sankcji społecznych (fizyczne, symboliczne, rozproszone) ?

Sankcje dzielimy na:

1. pozytywne – negatywne

2. formalne – nieformalne

3. rozproszone – spontaniczne i nieformalne metody nacisku i karania

Sankcje pozytywne i negatywne:

• Są kulturowo zróżnicowane.

• Stosowanie sankcji pozytywnych oznacza poprawne działanie społeczeństwa, czyli to, że kontrola społeczna jest skuteczna.

• Stosowanie sankcji negatywnych oznacza, że w społeczeństwie przeważają zachowania negatywne, czyli kontrola społeczna jest nieskuteczna.

Sankcje formalne i nieformalne:

• Są stosowane w rytuale publicznym, są zwykle kontrolowane w sposób bezpośredni lub pośredni przez państwo – np. prawo.

• Zachowania nieformalne to takie, które pojawiają się spontanicznie – np. plotka.

	Pozytywne	Negatywne
Nieformalne	Pochwała, szacunek, uznanie, autorytet	Bojkot towarzyski, plotka, niegrzeczne zachowanie
Formalne	Ordery, odznaczenia, awanse, uściski dłoni prezesa, wyróżnienia	Degradacja, mandat, nagana, kara więzienia itp.

Podział sankcji, ze względu na treść:

• Prawne

• Etyczne

• Religijne

• Satyryczne

1. Pojęcie kategorii społecznej a zbiorowości ?

Kategoria społeczne (zbiór społeczny) jest to agregat ludzi o podobnych charakterystykach posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy (łysi, kulawi, blondyni). 
Kategoria społeczna to zbiór ludzi wyróżnionych na podstawie cech ważnych dla życia społecznego (kategoria zawodowa, wieku, płci, wykształcenia). 
Są to zmienne niezależne (oś X) 
Wg Lazarsfelda zmienne niezależne są wcześniejsze od zmiennych zależnych a zmienne ogólne sa wcześniejsze od zmiennych bardziej szczegółowych. 
Zbiorowości społeczne to zbiór ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje pewna więź społeczna 
Więź społeczna: - ma charakter psychospołeczny (my i oni) 
   - występują interakcje i relatywne odizolowanie interakcji, które zachodzą pomiędzy 
     ludźmi od tych, które nie zachodzą. 

1. Typy zbiorowości społecznych (para, dwójka, zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań, społeczność lokalna, zbiorowości oparte na wspólnej kulturze) ?

Rodzaje zbiorowości społecznych:

- pary i dwójki

- kręgi społeczne

- społeczności lub wspólnoty

- zbiorowości oparte na wspólnej kulturze

- zbiorowości oparte na podstawie zachowań

PARA ?

Wielu psychologów uważa, że 2 osoby nie tworzą grupy. Inni biorąc pod uwagę procesy zachodzące w grupie:

• komunikacja

• koordynacja wysiłków w celu zrealizowania celu wspólnego

• przestrzeganie solidarności grupowej

• określenie zasad regulujących wzajemne relacje

• podjęcie decyzji co do własnego zaangażowania w działalność grupy

• zmiany w dostępie do władzy i zasobów

• wspólna praca (interakcje)

• przystosowanie do przemian

• ustanowienie powtarzalnych wzorców zachowań we wzajemnych konstytucji

należy wówczas przyjąć, że 2 osoby to też grupa.

Diada – para osób takie jak przyjaciele, narzeczeni, małżonkowie

GRUPA SPOŁECZNA Wg Szczepańskiego:

to pewna ilość osób (najmniej trzy), powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

• Zbiorowość, która wykształciła pewien zakres wspólnego myślenia

• Zbiór osób, które wyznaczają więź społeczną (charakter dwoisty) i samoświadomość

• W grupie istnieje komunikacja i łączność

• Istnieje tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo wspólnych wartości

• Istnieje świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy

• Wspieranie się o pewne podstawy materialne (wzór fizyczny członka  też jego funkcje)

• Istnieje pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole, herby, sztandary,

pieczęcie

• Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby działania, załatwiania spraw) grupowe

• Istnieje określony sposób zachowania

Wg Kosińskiego grupa wyznaczona jest przez:

1. Co najmniej 3 członków (istnieje większość i mniejszość, podstruktura)

2. Cel (wyznacza solidarność, więź)

3. Wyraźna struktura wewnętrzna zbudowana z pozycji zajmowanych przez członków i związanych z nimi

ról, stosunki władzy

4. Tożsamość (wskazuje na jej odrębność)

5. Ośrodki skupienia, symbole.

KRĘGI SPOŁECZNE

to zespoły osób stykające się stale i utrzymujące stałe styczności osobiste, lecz nie posiadające wyraźnej odrębności, ani wykształconej organizacji wewnętrznej. W mniejszym stopniu spełnia również funkcje kontrolne i regulacyjne.

Rodzaje kręgów:

• przyjacielskie

• koleżeńskie

• stycznościowe

SPOŁECZNOŚCI LUB WSPÓLNOTY

to zbiorowość terytorialna, w ramach której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek ego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane. Społeczności są zwykle stosunkowo niewielkie i wytwarza się w nich poczucie wspólności podstawowych wartości, poczucie związania z terytorium oraz własnej odrębności w stosunku do innych zbiorowości terytorialnych. Powstaje w nich więź sąsiedzka wytworzona przez bliskość zamieszkania, podobieństwo codziennych spraw życiowych.

ZBIOROWOŚCI OPARTE NA WSPÓLNEJ KULTURZE: naród, lud, plemię.

ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ: zbiegowisko, tłum, publiczność/ audytorium

Relacje w ich obrębie są silnie zabarwione emocjonalnie.

Zbiegowisko jest to przelotne skupienie pewnej liczby osób zainteresowanych pewnym zdarzeniem.

Przyczyny to: • ludzka ciekawość, • nakaz uczestniczenia w pewnym istotnym wydarzeniu, • styczność przestrzenna i społeczna, • podobne reakcje emocjonalne, • zainteresowanie tą samą podnietą.

Tłum powstaje ze zbiegowiska bądź przekształca się z publiczności. Tłum jest to czasowe i niezorganizowane zgromadzenie jednostek, które znajdują się w bezpośredniej bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowania. Uczestnicy tłumu połączeni są bardzo silną łącznością psychiczną, która identyfikuje jednocześnie z innymi, następuje dezintelektualizacja.

Rodzaje tłumu:

1. przypadkowy – spontaniczne zgromadzenie jednostek, których uwagę przyciąga to samo wydarzenie, ale które nie dążą do interakcji (np. wypadek samochodowy)

2. konwencjonalny – uczestnicy zebrali się w jakimś szczególnym celu. Ich działania są w pewnym

stopniu wyznaczane przez istniejące normy społeczne. Słaba interakcja (np. widzowie w kinie)

3. ekspresywny – gromadzi się z okazji wydarzeń o pewnym ładunku emocjonalnym. Słabo

zorganizowany (np. uczestnicy festiwalu)

4. aktywny – podekscytowane jednostki, których emocje najczęściej znajdują ujście w działalności

niszczycielskiej i przemocy (np. kibice)

5. protestujący – cechy wspólne z tłumem konwencjonalnym i aktywnym. Dobrze zorganizowany, ale działa destrukcyjnie (np. akty przemocy podczas zebrań pracowniczych).

Inna typologia:

1. agresywny (walczący i linczujący)

2. uciekający (panika)

3. nabywający (rabujący, grabujący)

4. demonstrujący (ekspresywny)

Teorie dynamiki tłumu:

1. zarażania się („umysł zbiorowy”, zaraźliwe rozprzestrzenianie się w tłumie emocji wywołanych daną

sytuacją)

2. konwergencji (aktywność podobnie myślących jednostek, tłum wyzwala w ludziach prymitywne

odruchy, afiliacja społeczna)

Publiczność / Inaczej: audytorium. Zbiorowość społeczna koncentrująca uwagę na wspólnym przedmiocie zainteresowania, oczekująca odbioru podobnych bodźców. połączona łącznością psych., która nie ogranicza jednak możliwości decydowania. Ludzie łączą wspólne zainteresowania; są gotowi do podobnego reagowania i działania.

• publiczność zebrana (audytorium):

- szukająca rozrywki

- szukająca informacji

• publiczność niezebrana (radio, telewizja, prasa)

1. Definicje grupy społecznej ?

Grupa społeczna jest to zbiór co najmniej trzech osób powiązanych więzią społeczną.

Jan Szczepański wyróżnia następujące składniki takiej grupy społecznej: członkowie, wspólne cele i poczucie solidarności grupowej, identyczność wyrażająca się poprzez odrębność od innych grup i zbiorowości, ośrodki skupienia, które przybierają formę materialną, wartości symboli i idei.

Członkostwo w grupach społecznych może mieć dwojaki charakter:
- można wskazać członkostwo realne – co oznacza faktyczny udział danej jednostki w życiu grupy oraz ideologiczne – które polega na spełnieniu tylko niektórych kryteriów w życiu grupy np. członkostwo honorowe.

Podział grup społecznych:

I kryterium wielkości: mała, duża
- mała - taka, w której kontakty między członkami mają charakter osobowy (twarzą w twarz),
- grupa duża – taka, w której jednostki nie kontaktują się bezpośrednio a za pośrednictwem innych ludzi lub technicznych środków przekazu.

II kryterium podziału to charakter więzi społecznej (Charles Cooley)

- grupy pierwotne – jako pierwsze w doświadczeniu jednostki wywierają największy wpływ na kształtowanie się jej osobowości mamy ich trzy rodzaje:
a. rodzina,
b. grupa rówieśnicza
c. grupa sąsiedzka

- grupy wtórne

III kryterium to charakter członkostwa w grupie;

a. grupy formalne – tworzą się za pośrednictwem instytucji społecznych,
b. grupy nieformalne to takie, w których jednostki utrzymują kontakty dzięki własnej woli i podobieństwa postaw, zainteresowań, wartości itd.
- grupy spontaniczne, przymusowe, automatyczne

IV kryterium podziału wg odniesienia – to takie układy społeczne wedle których jednostka ocenia własną sytuację i pozycję życiową oraz kształtuje swoje postawy;

a. grupy odniesienia normatywnego – dostarczają jednostce wzorów zachowań i są przez nie przyswajane,
b. grupy porównawcze – czyli takie gdzie jednostka ocenia własną pozycję życiową wedle tamtej

V Grupy realistyczne i monalistyczne;

a. monalistyczne – grupa społeczna jest czymś niesprowadzalnym do jednostek ludzkich, do ich wzajemnych kontaktów jest więc ponad jednostkowa,
b. realistyczne – istnieją tylko jednostki społeczne ich zachowania i działania a grupa jest fikcją.

1. Typologie grup społecznych: wspólnoty, społeczeństwa, grupy pierwotne ?

Na potrzeby analizy socjol. przeprowadza się typologie grup społecznych i wyodrębnia różne typy grup społecznych: o więzi osobistej i o więzi bezosobowej, małe i duże, pierwotne i wtórne, wspólnotę i zrzeszenie, dobrowolne i niedobrowolne itd.

WSPÓLNOTA, socjol. typ grupy (zbiorowości) społ., o silnej więzi wewn., której podstawą są nie tyle świadomie wytknięte cele, ile czynniki emocjonalne, mające źródło w tradycji, obyczaju, wyznawanych wartościach, poczuciu obowiązku wobec grupy itp.

Społeczeństwo to zbiorowość zorganizowana, o stosunkowo wysokim stopniu złożoności. Mówiąc o społeczeństwie abstrahuje się od jego organizacji polit., a nawet przeciwstawia się je państwu, biorąc pod uwagę tylko takie powiązania między członkami społeczeństwa, które nie są bezpośrednio zależne od faktu ich podlegania tej samej władzy polit. (społeczeństwo obywatelskie przeciwstawne państwu). Istniały i/lub istnieją różne typy społeczeństw, dlatego często dodaje się określenie, wskazujące na cechę społeczeństwa szczególnie w danym kontekście istotną (np. plemienne, klasowe, feud., nar., przem., nowocz., tradycyjne, masowe, otwarte, globalne).

1. Grupy małe i duże (wielkie)

małe: możliwe są interakcje członków grupy z pozostałymi członkami, potrafimy zidentyfikować inne

osoby. Struktura jest prosta (złożone wyłącznie z członków, nie posiadają żadnych podgrup)

wielkie: nie wchodzą jako części składowe do jeszcze większych grup (naród państwo, kościół, grupa

wyznaniowa).

Grupy o strukturach dwu lub wielowarstwowych to grupy pośrednie.

2. Pierwotne i wtórne

Ze względu na typ więzi.

Grupy pierwotne: więź oparta na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych

Wtórne: więź wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta na interesach.

3. Formalne i nieformalne

Formalne: instytucje sformalizowane, formalna kontrola społeczna

1. Veblena teoria grupy próżniaczej ?

Veblen wyróżnił 4 stadia rozwoju kulturowego człowieka: erę dzikości, erę barbarzyństwa, stadium quasi-pokojowego rozwoju wytwórczości oraz fazę pokojowej organizacji wytwórczości. Twierdził, że klasa próżniacza jest najlepiej widoczna w najwyższych stadiach ery barbarzyństwa. Cechą klasy próżniaczej jest nieprodukcyjność oraz próżnowanie na pokaz (nieprodukcyjne użytkowanie czasu, świadczące o finansowych możliwościach danego człowieka). Klasa próżniacza wg Veblena dzięki swojej liczebności kształtuje i podtrzymuje nawyki w kwestii dobrego smaku i estetyki.

Był on również był pierwszym człowiekiem, który podjął się próby definiowania "czasu wolnego". Dla niego czas wolny oznacza całość czasu poza czasem pracy. Uważał on, że czas wolny który ma do dyspozycji decyduje o jego społecznym usytuowaniu, o przynależności do określonej klasy społecznej.

Dzielił też zawody na pieniężne (utrwalające cechy łupieżczego ducha), nieekonomiczne i produkcyjne.

Charakteryzując psychologię klasy próżniaczej Veblen wywodził ją od barbarzyńców, których łupieżcza kultura opiera się na pogardzie pracy produkcyjnej, na przywłaszczeniu rezultatów cudzego trudu. W społeczeństwie przemysłowym dokonuje się ogromny rozwój możliwości agresji, przy czym wyzysk mas zajmuje miejsce łupieżczych wypraw jako środek gromadzenia własności. Bogactwo jest poszukiwane jako źródło prestiżu i pełni należycie swoją rolę tylko wówczas, jeśli manifestuje się je w sposób ostentacyjny. Najbardziej oczywisty dowód materialnej potęgi i znaczenia stanowi "leisure"- dysponowanie własnym czasem.

Veblen niezwykle w sugestywny sposób nakreślił obraz tej ewolucji instytucji społecznej. Ujął tą ewolucję w formie kilku faz, etapów, w książce zajął się problemem szczególnych instytucji, ostentacyjnej konsumpcji, ostentacyjnym próżniactwem, współzawodnictwem pieniężnym. Zajął się analizą działania klasy próżniaczej, której zachowanie się jest przedmiotem tej że książki.

Cztery stadia ewolucji kulturowej człowieka:

1. Pierwotna faza, pokojowej dzikości (Era Dzikości)

2. Faza łupieżcza, okres kultury łupieżczej (Era Barbarzyństwa)

3. Stadium quasi – pokojowego rozwoju wytwórczości (Era Rzemiosła),

4. Faza pokojowej organizacji wytwórczości (Era Technologii Maszynowej).

Te stadia ewolucji w pewien sposób korespondują, chociażby okresami nie charakterystyką do koncepcji K. Marksa do jego formacji społeczno gospodarczej. Mianowicie Era Dzikości w pewien sposób koresponduje ze wspólnotą pierwotną K. Marksa. Era Barbarzyństwa odpowiada miej więcej okresowi niewolnictwa, Era Rzemiosła pokrywa się miej więcej z epoką feudalną a Era Technologii Maszynowej to czas kapitalizmu.

Era Dzikości, zdaniem Veblena to wspólnoty ludzkie kierowały się przede wszystkim instynktem opieki nad rodziną i członkami danego plemienia oraz instynktem dobrej roboty. Pierwotni ludzie zajmowali się głównie łowiectwem, zbieractwem, korzyści które wynikały ze wspólnej bardziej wydajnej pracy prowadziły do tego, że ludzie tworzyli pewne zwarte grupy plemienne. Wiedzieli bowiem, że wtedy łatwiej jest im zapewnić sobie środki do życia (w grupie łatwiej jest zapolować na grubego zwierza). Grupy te były zbudowane na bazie pokrewieństwa, chociaż nie tylko, w takich grupach istniały silne więzi społeczne, było tam silnie wyostrzone poczucie solidarności z taką grupą, ta więź grupowa oddziaływała pokojowo na poczynania tej grupy (przetrwanie takiej grupy zależało od tego czy ta grupa będzie silna, zwarta, spójna a to najlepiej było osiągnąć w momencie kiedy ta grupa będzie pokojowo nastawiona w stosunku do swoich członków). Każdy starał się być jak najbardziej użyteczny dla swojej grupy, stąd ten instynkt dobrej roboty, a to dlatego że tylko w takiej sytuacji mógł liczyć na odpowiedni udział w podziale trofeów łowieckich, które ta grupa wspólnie osiągała. Prymitywna technika wytwarzania pozwalała żyć takiemu szczepowi, bez potrzeby posiadania instytucji własności prywatnej, oraz bez potrzeby wprowadzania instytucji nadrzędnej: państwa. Potrzebne rzeczy; narzędzia, przedmioty użyteczne można było samemu zrobić – nie była potrzebna instytucja własności prywatnej, która by chroniła prawa posiadacza.

W tym okresie jak twierdzi Veblen powstały pierwsze; nawyki, wzorce zachowań, których ewolucja oznaczała powolne przejście do drugiej fazy rozwoju Fazy Łupieżczej.

W Fazie Łupieżczej istniały już społeczeństwa, kultury o łupieżczym, barbarzyńskim charakterze. W tej erze (twierdził Veblen) ukształtowała się już pewna wojownicza mentalność, mentalność polegająca na chęci zawładnięcia, przejęcia wytworów cudzej pracy, drogą wojny, grabieży, napaści, podboju. Era ta pojawiła się dlatego, że uległy poprawie warunki produkcji, ludzie zaczęli produkować za pomocą prymitywnych narzędzi pewne dobra, przedmioty, których wykonanie zabierało już trochę więcej czasu. Pojawiła się pokusa „po co mam sam wytwarzać dane dobro, skoro mogę to komuś zabrać”. W tym okresie musiały zaistnieć już pierwotne warunki ekonomiczne. Veblen stwierdza, że grabież nie mogła stać się zwyczajem, dopóki nie pojawiła się pewna nadwyżka bogactwa o którą warto byłoby walczyć. Właśnie ten grabieżczy charakter tego okresu przesądza o tym (zdaniem Veblena), iż ujawniły się w ludziach pewne postawy, pewne nawyki na gruncie, których wyrosła późniejsza klasa próżniacza. Rozwój sił wytwórczych w Erze Barbarzyństwa zrodził również postawę do rozwarstwienia się społeczności ludzkiej – zaznaczył się podział na bogatszych i biedniejszych. Aby ten podział się utrzymał, aby biedniejsi byli dalej biednymi, a nie zabrali bogatym i odwrotnie, musiała w tym okresie powstać instytucja własności prywatnej, musiały powstać prawa, które chroniłyby posiadacza i stan posiadania, na straży tych praw stanęła instytucja – państwo (powstały pierwsze zalążki państwowości). W plemionach, które żyły w Erze Barbarzyństwa można było zauważyć podział na zajęcia męskie i kobiece.

Zajęcia męskie Zajęcia kobiece

W tych plemionach podział ten był bardzo widoczny i przestrzegany. To zróżnicowanie miało bowiem prestiżowo silny charakter. Na kobiety spadały prace pospolite nie dające żadnego splendoru (opieka nad potomstwem, itd.), natomiast mężczyźni z reguły byli zwalniani od tych pospolitych prac, byli powołani do czynów szlachetnych (polowania, wojen, obrzędów religijnych, itd.). Te zajęcia jak twierdził Veblen charakteryzuje nieukrywana agresywność, bazują na zdobywaniu dóbr przez zawłaszczenie (przyrody – przez polowanie, lub zawłaszczenie ludzi – przez podboje).

Współcześnie ten podział również się utrzymuje jednak nie w stosunku do rodziny mianowicie Veblen wyprowadza z tego podziału na zajęcia męskie i kobiece współczesny podział na zajęcia produkcyjne i nieprodukcyjne. Współczesne prace nieprodukcyjne wywodzą się od zajęć męskich (kierowanie interesami), a te produkcyjne od zajęć kobiecych.

Era Rzemiosła – jak wskazuje sama nazwa jest to era quasi - pokojowego rozwoju wytwórczości , to pewien czas przestrzegania porządku pokoju przy jednoczesnym przymusie fizycznym. Jednak pokojowy rozwój wytwórczości sprawiał, że zmalała rola jawnej grabieży (już nie napadano jawnie na ludzi, nie grabiono ich w ten sposób, że łupiono lecz robiono to w sposób subtelny – łupiono ich mianowicie ekonomicznie). Jednocześnie w społeczeństwach wzrasta rola prestiżu, pozycji społecznej osiąganej nie dzięki zewnętrznej agresji ale dzięki temu, że się ma majątek, bogactwo. W społeczeństwach w tym okresie dużego znaczenia nabrało gromadzenie dóbr, okazywanie zewnętrznego bogactwa. Na szczyt hierarchii społecznej która zapewnia władzę i prestiż windowani byli ludzie, których charakteryzowało manifestacyjne bogactwo, którzy ostentacyjnie próżnowali, nic nie robili bo byli na tyle bogaci, że nie musieli nic robić – tą właśnie grupę Veblen nazwał klasą próżniaczą.

Ta klasa próżniacza narodziła się w Erze Barbarzyństwa wraz z powstaniem instytucji własności prywatnej. Obowiązywał ją zakaz pracy produkcyjnej oraz nakaz próżnowania na pokaz.

Aby ta klasa powstała muszą być spełnione dwa warunki:

1. Polowania i wojny musiały stać się w danej społeczności pewnym utartym zwyczajem, pewną normą. Mężczyźni, którzy stanowili zalążek klasy próżniaczej musieli w sobie wyrobić mentalność wojowniczą, musieli być przyzwyczajeni do zadawania ran, do zadawania śmierci, do stosowania przemocy, podstępu i przymusu po to aby stać się pełnoprawnymi członkami klasy próżniaczej.

2. Aby powstała klasa próżniacza – środki utrzymania musiały stać się stosunkowo łatwo dostępne, po to aby można było zwolnić część mężczyzn (klasę próżniaczą) od stałej codziennej pracy. Dlatego, że klasę próżniaczą obowiązywał zakaz pracy produkcyjnej oraz nakaz próżnowania na pokaz (wszystko za nich było robione – oni mieli ostentacyjnie próżnować, nic nie robić). Odnosząc się do tej kwestii Veblen tak napisał:

„Osób wrażliwych i delikatnych przyzwyczajonych do życia w dostatku i wyszukanych obyczajach, poczucie wstydu związanego z wykonywaniem pracy fizycznej może być tak silne, że w krytycznej sytuacji przeważy nawet instynkt samozachowawczy. Znane są np. przypadki, kiedy wodzowie polinezyjscy woleli umrzeć z głodu niż własnymi rękami podnieść do ust jedzenie. Innym przykładem jest historia pewnego króla Francji, który podobno stracił życie na skutek nadmiernej skrupulatności w przestrzeganiu dobrych obyczajów. Pod nieobecność dworzanina do którego obowiązków należało przesuwanie fotela królewskiego, król usiadł za blisko ognia i przypiekł swoją królewską osobę tak bardzo, że nie dało się jej uratować. Ale czyniąc to ocalił swój najwyższy chrześcijański majestat przed splamieniem się pracą służebną”.

Veblen się myli tu nie chodziło o króla Francji lecz o króla Polski Stanisława Leszczyńskiego, w tym okresie nie był już królem Polski lecz był za to teściem króla Francji. Rzecz miała się następująco były ex król wszedł do komnaty, fotel stał blisko kominka (lecz król nie jest po to aby walczyć z fotelem), nikogo ze służby nie było w okolicy. Traf chciał że pękło brwiono i padła iskra na jego szatę, król zaczął się palić (król nie jest po to aby się gasić od gaszenia jest służba). Na skutek odniesionych poparzeń król zmarł. Godność jego nie pozwoliła mu przesunąć fotel aby się uratować.

Próżniacze życie polegało na utrzymywaniu gromady służby, która swoim próżnowaniem podkreślała możliwość próżnowania ich właściciela. Ta instytucja została przez Veblena nazwana tzw. próżnowaniem na pokaz.

Faza pokojowej organizacji wytwórczości - zniknął zupełnie przymus fizyczny pojawił się natomiast przymus ekonomiczny. W tym okresie manifestacja bogactwa polegająca na próżnowaniu została zastąpiona ostentacyjną konsumpcją. Po prostu klasa próżniacza która w tym okresie żyła nie mogła sobie pozwolić już na całkowite próżnowanie ze względu na, że burżuazja, arystokracja musiała doglądać interesów. Musiały zmienić się wzorce zachowania ostentacyjne próżniactwo zastąpiono, ostentacyjną konsumpcją. Swoje bogactwo i prestiż pokazywano nie próżnując ale otaczając się licznymi luksusowymi przedmiotami. Veblen tak napisał:

„Przedstawiciel klasy próżniaczej konsumuje więc nie tylko ponad normę konieczną do zachowania zdrowia i sprawności fizycznej. Lecz konsumuje specjalne gatunki dóbr; je i pije najlepsze potrawy i trunki, itd. Celem konsumpcji nie są potrzeby praktyczne i poszukiwanie wygody, wchodzą tu w grę wymogi prestiżowe, konsumpcja doskonalszych, ulepszonych artykułów jest dowodem bogactwa przynosi zaszczyt, natomiast niemożność konsumowania ich w odpowiedniej ilości w odpowiednio wysokim gatunku odwrotnie jest dowodem niższości i przynosi ujmę. Obecnie już nie wystarcza by przedstawiciel klasy próżniaczej był po prostu zwycięskim, agresywnym samcem, silnym, bogatym i nieustraszonym. Chcąc uniknąć ośmieszenia musi kształcić również swój smak aby umieć nieomylnie odróżnić szlachetne artykuły konsumpcyjne od pospolitych. Kultywowanie tego estetycznego koneserstwa wymaga czasu i starań, toteż wymagania w tym zakresie powoli zmieniają bezczynne życie szlachetnie urodzonego w pasmo mniej lub bardziej mozolnych wysiłków mających na celu opanowanie umiejętności prowadzenia bezczynnego życia w sposób właściwy. Szlachetne maniery i pański sposób życia są wynikiem podporządkowania się zasadom próżnowania i konsumpcji na pokaz”.

W tym okresie zasady rywalizacji, zasady prestiżu przybierają bardziej pieniężny charakter, ocenę człowieka dokonaną na podstawie stopnia jego próżnowania nieróbstwa zastępuje hierarchia oparta na standardzie życia, oparta na przedmiotach którymi ten człowiek się otacza.

Tą Erę Technologii maszynowej Veblen nazywa wręcz kulturą pieniężną. Ta kultura pieniężna cechuję się nowym podziałem zajęć na:

Zajęcia pieniężne Zajęcia przemysłowe

Według Veblena pierwotne instynkty łupieżcze te które wykształciły się w Erze Barbarzyństwa znajdują ujście w zajęciach pieniężnych, których grabież jest zastąpiona przez bardziej ukryte formy oszustwa. Natomiast zajęcia przemysłowe są wykonywane przez klasę pracującą, która jest pobudzana instynktem dobrej roboty, która realizuje proces wytwórczy. Klasa pracująca – przedsiębiorcy, inżynierowie, technicy nie tylko robotnicy ale również niektóre frakcje burżuazji. Zajęcia próżniacze są wykonywane przez klasę próżniaczą. Takim typowym przedstawicielem klasy próżniaczej dla Veblena jest np. prawnik – typowy przedstawiciel nosi laskę, szpicrutę. Veblen napisał tak:

„Laskę nosi się po to aby pokazać, że ma się ręce zajęte czymś innym niż pożyteczna praca. Laska jest również szczątkową formą oręża jest prymitywnym narzędziem gwałtu, którego posiadanie podnosi na duchu człowieka obdarzonego nawet niewielką dozą okrucieństwa.”

Tradycyjna ekonomia nie dostrzegała barbarzyństwa „baronów pieniądza” jak Veblen określił kapitalistów. Rozwój finansowy nazywano mianem procesu akumulacji, oszczędności. Jawne oszustwo nazywano przedsiębiorczością , nowobogackie ekstrawagancje w wydatkach były dla typowych ekonomistów konsumpcją , spożyciem.

Veblen pierwszy dostrzegł że tradycyjna ekonomia zamyka oczy na te nadużycia, lub też traktuje czyny klasy próżniaczej polegające na zdobywaniu siłą bogactwa jako czynności przynoszące zaszczyt i szacunek. To Veblen pierwszy dostrzegł, we współczesnym życiu gospodarczym pewien spadek przyszłości. Jego zdaniem klasa próżniacza, która istniała w Erze Barbarzyństwa potem w Erze Rzemiosła zmieniła swoje zajęcia i udoskonaliła swoje metody ale jej cel pozostał ten sam – jest nim grabieżcze zawładnięcie dobrami bez jakiejkolwiek pracy produkcyjnej.

1. Teoria krążenia elit Vilfredo Pareto

Reguła Pareto zwana teorią krążenia elit odnosi się do każdego rodzaju społeczności czy społeczeństwa. Pareto zasadnie zakładał, że ludzie różnią się między sobą pod względem fizycznym, moralnym, intelektualnym i pod paroma innymi. Ta naturalna nierówność powoduje właśnie podział społeczeństw na warstwę niższą (masy) i wyższą, która dzieli się na elitę rządzącą i nie rządzącą. Każda elita zostaje po jakimś czasie zastąpiona przez jakąś inną. Bowiem to także w masach jest wiele zdolnych jednostek, silnych i gotowych do sprawowania najwyższych stanowisk. Dopóki elita rządząca umożliwia tym ludziom zaspokajanie ambicji i aspiracji i zarazem trzyma w karbach resztę niższej warstwy, dopóty utrzymuje się przy władzy. Jeżeli system ten zostanie zachwiany, a w warstwie niższej zmobilizuje się grupa prężnych i aktywnych ludzi, głoszących ideologię, za którą podążą łatwowierne masy i część elity nie rządzącej, to dochodzi do rewolucji i stara elita ustępuje miejsca nowej. Głoszone hasła pozostają na papierze, a siła i ucisk są nadal instrumentem władzy. Sytuacja zaczyna się powtarzać. Cały więc proces dziejowy jest ciągłym następstwem rządzących elit, ich wymianą.

1. Podstawowe założenia socjologii strukturalno-funkcjonalnej ?

2. Podstawowe założenia socjologii interakcjonistycznej ?

3. Definicje i różne koncepcje kultury ?

Kultura – wyuczone, nie zaś dziedziczone aspekty społeczeństw ludzkich. Kultura danego społeczeństwa ma zarówno aspekty niematerialne – wierzenia, przekonania, idee i wartości, stanowiące treści kulturowe – jak też materialne, reprezentujące te tresci przedmioty, symbole i narzędzia.

Koncepcje definicji kultury:

1. Wyliczające

2. Historyczne

3. Normatywne

4. Psychologiczne

5. Strukturalistyczne

6. Genetyczne

Definicja (wyliczająca) Taylora: cywilizacja, złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.

Definicja (psychologiczna) Clintona: konfiguracja wyuczonych zachowań i rezultatów tych zachowań, których elementy składowe są wspólne członkom danego społeczeństwa i przekazywane w jego obrębie.

Definicja (historyczna) Czarnowskiego: ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach przekazywanych innymi zbiorowościom i następnym pokoleniom.

Definicja Szackiej: wszystko co jest stworzone przez człowieka, nabywane przez uczenie się, przekazywane innym ludziom i przekazywane innym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.

Definicja Bierstedta: wszystko to co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności.

Literatura

1. Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1980.

2. Peter Berger, Zaproszenie do socjologii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.

3. Norman Goodman, Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997.

4. Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, 2002.

5. Jonatan H. Turner, Socjologia, koncepcje i ich zastosowanie, Warszawa 1998.

6. J. Kulpińska, Człowiek jako istota społeczna, w: Socjologia. Problemy podstawowe, Z. Krawczyka i W. Morawski (red.), Warszawa 1991, s 55 – 77.

7. Józef Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1997, s. 7-13 i 191 – 226.