PODSTAWOWE METODY BADAWCZE

1. Prace przygotowawcze

1. Analiza stanu badań

Zabytki architektury, które przeważnie nie wchodzą w skład kolekcji muzealnych nie są w kompletnym stanie katalogowane, inwentaryzowane i nie mają tak pełnej dokumentacji jak zabytki z muzeów. Wszystkie kraje europejskie opracowały lub są w trakcie opisywania spisów inwentaryzacyjnych zabytków w terenie. Takie spisy można znaleźć w biurach badań i dokumentacji zabytków u wojewódzkich konserwatorów. Gdy w Polsce przestano wydawać „zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny”, rozpoczęto serię „zabytki sztuki w Polsce”. Jest ona wydawana przez instytut sztuki PAN, zaś w 1964 roku ukazał się „ spis architektury i budownictwa”, w którym są zanotowane rodzaje i datowanie obiektów oraz ich nieaktualne określenie grupy zabytków. Nową falę inwentarzy topograficznych przyniósł wiek XIX w. najbardziej znaną akcją inwentaryzowania była przeprowadzona ta w latach 1844-55, powołaną do życia „ delegację do opisywania starożytności w Królestwie Polskim” K. Strończyński. Opisano wtedy ok. 400 miejscowości. Do poznania stanu badań nad zabytkami służą także przewodniki turystyczne i artykuły publikowane w XIX-wiecznych czasopismach . szczególne znaczenie mają tu przewodniki pisane przez M. Orłowicza, które obejmują prawie cały teren ówczesnej Polski. Następną kategorią, która służy do analizy stanu badań są zbiory dokumentacji rysunkowo-pomiarowych, a także nie publikowane opracowania profesjonalne. Instytucjami, które przechowują te zbiory to: pracownia Inwentaryzacji instytutu Sztuki PAN, ośrodek dokumentacji zabytków przy MK. Opracowania konserwatorskie są często studiami historyczno-urbanistycznymi. Zawierają one krótki opis z historii miejscowości, analizę układu urbanistycznego oraz wartość zabytków, wykaz zabytków architektury, która znajduje się na terenie takiego zespołu, a także notatki konserwatora dotyczące konserwacji zabytków. Nieco inaczej wygląda sytuacja, gdy opracowanie dotyczy tylko jednego zabytku architektury. Wtedy opis zawiera historię obiektu, rozwarstwienie bryły i jej przebudowy, wskazówki konserwatorskie dotyczące planu adaptacji. Innym źródłem są materiały fotograficzne.

1. Analiza kameralna

1. Opracowania

Podstawowe informacje dotyczących badanego zabytku to: jego charakter, chronologia, forma, sytuacja własnościowa, kolejne przemiany, przekształcenia. Gdy zabytku nie widać to z pomocą mogą przyjść wzmianka z XVII-XVIII-wiecznych pamiętników. Najczęstszą literaturą do której sięga badacz architektury są: wydawnictwa ogólne, źródłowe, monografie, artykuły i rozprawy, prace popularno-naukowe. Gdy badacz dostaje zlecenie powinien zapoznać się z literaturą przedmiotu i ocena stanu dotychczasowych opracowań obiektu. Pytania jakie zadaje sobie archeolog to: forma i wymowa treściowa obiektu, jego chronologia i datowanie poszczególnych przekształceń, zmiany właścicieli, budowniczych i fundatorów. Jeżeli zabytek jest nieznany i słabo odnotowany to badania trzeba zacząć od przeszukania prac inwentaryzacyjnych. Jeżeli chodzi o historię fundatorów należy się wspomóc heraldyką i genealogią. Zagadnienie dotyczące formy zabytku jest związane z jego stanem zachowania reliktu. Badacz podejmuje w stosunku do formy działania typologizujące, zmierzające do odnalezienia wzorców lub też do idealnych modeli architektonicznych. Wstępny etap poszukiwań kameralnych powinien być przeprowadzony bardzo skrupulatnie, a zarazem elastycznie.

1. Kwerenda źródłowa

Prawie każdy archeolog staje przed koniecznością rozpoczęcia samodzielnych prac archiwalnych. Archiwa przechowują i gromadzą dokumentację działalności społecznej. Zabezpieczają one oraz opracowują naukowo i udostępniają źródła historyczne tej kategorii. Archiwa można podzielić na: centralne, terenowe- wojewódzkie, archiwa poszczególnych instytucji oraz kościelne. Archeolog w badaniach archeologiczno-architektonicznych może wykorzystać opisy znajdujące się w inwentarzach szlacheckich zawartych w Księgach Sądowych Grodzkich i Ziemskich. Ważne miejsce zajmują także zbiory akt „podworskich”. Miejsce pogranicza między materiałami archiwalnymi a bibliotecznymi zajmują akta zwane „ tekami”. Zawierają one materiały warsztatowe po innych badaczach( wyniki wieloletnich kwerend archiwalnych). Teksty archiwalne to są wszystkie pozostające w rękopisie materiały źródłowe. Kwerendę źródłową poprzedza zapoznanie się z materiałami opublikowanymi, opracowaniami innych dotychczasowych osiągnięć badawczych. Próg poszukiwań archiwalnych tworzy fundator, gdy jest to obiekt sakralny jest to bardzo łatwe, jeżeli chodzi o fundację świecką, które powstawały z inicjatywy królewskiej, możnowładztwa, szlachty. Następnym etapem jest znalezienie rodziny fundatora, zaś kolejnym zaliczenie zabytku wg podziałów administracyjnych Polski i wytypowanie odpowiedniego zespołu akt do kwerendy. Archeolodzy powinni mieć świadomość niezbędności wykorzystywania zebranych materiałów archiwalnych i twórczego ich interpretowania w procesie przygotowania, prowadzenia i opracowywania wyników badań terenowych.

1. Ikonografia i kartografia

Korzystanie ze źródeł ikonograficznych wymaga dużej ilości krytyki ze strony badającego. Wynika to z tego, że taki przekaz nigdy nie jest rzeczywisty do końca. J. Banach dokonał systematyki źródeł ikonograficznych. Każde źródło posiada dwie warstwy: pierwsza to fizyczna podstawa faktu plastycznego( obraz, rycina, drzeworyt) czyli przekaz plastyczny; druga to przedstawione wyobrażenie czyli widok. Dzielimy je na portretowe i fantastyczne. Typizacja źródeł ikonograficznych to ustalona w poszczególnych cechach na podstawie zestawu wzorów graficznych recepta graficzna stosowana bez troski o oglądane realia. Widok można podzielić na dwie warstwy: treściową , do której zaliczamy budynek lub zespół budynków widocznych na przekazie i postaciową , czyli wygląd budynku odtworzony w widoku. Najstarsze źródła ikonograficzne sięgają aż do średniowiecza( zamek w Legnicy). W nowożytności miało charakter informacyjny i zaspokajało ciekawość, zaś w drugim stało się nieodzownym elementem działań szpiegowskich. Kartografia są bardzo cennym źródłem dla badaczy architektury. Rysunek mapy, stary plan sytuacyjny zawierają znikome ilości informacji o zabytku architektury, rejestrując jedynie jego położenie względem systemu drożnego lub rzut założenia. Źródła kartograficzne dotyczące budowy miast zawierają informacje o kształcie założenia miejskiego, układ działek i kwartałów relikty obwarowań obronnych. Dobry, stary plan stanowi osnowę badawczą, która jest podstawą do prowadzenia prac archeologiczno-architektonicznych. Kartoteka źródeł kartograficznych obejmująca cały teren Polski znajduje się w Instytucie Urbanistyki i Architektury Politechniki Warszawskiej. Jeżeli jest przeprowadzony pełny zakres kwerendy źródłowej to można ograniczyć akcję terenową do niezbędnego minimum .

1. Wstępne badania terenowe

Można je podzielić na analizę stanu zachowania budynku oraz ocenę jego sytuacji terenowej i dokonanie podstawowych pomiarów umożliwiających przystąpienie do prac badawczych. Ważnym czynnikiem jest obserwacja obiektu przed przystąpieniem do prac terenowych. Kolejnym punktem jest ocena sytuacji terenowej budynku, do której zalicza się formę terenową na której stoi obiekt, stosunek obu tych elementów do lustra wody i okolicznych cieków oraz czy występowała ingerencja ludzka w utworzenie środowiska. Innym problemem są sprawy pomiarów wstępnych, a zwłaszcza konieczność rejestracji ukształtowania bezpośredniego sąsiedztwa dzieła architektonicznego. Chodzi głównie o plan warstwicowy, który archeolog może wykonać sam lub też przedsiębiorstwo geodezyjne. Mapa obejmuje obiekt architektury oraz jego otoczenie( zaplecze gospodarskie i inne struktury osadnicze). Mapa warstwicowa wiąże się z zaprojektowaniem osnowy pomiarowej, która jest niezbędna do przyszłych badań. Najczęściej jako osnowę stosuje się siatkę arową (10x10m). Jedną oś oznacza się literami, drugą cyframi. Ostatnim działaniem jest analiza otaczającego obszaru, zwanego inaczej badaniami powierzchniowymi. Służą one do rejestrowania stanowisk archeologicznych, czyli widocznych na powierzchni terenu skupisk materiału ceramicznego pochodzącego z epoki użytkowania badanego obiektu. Badania powierzchniowe pozwalają na lokalizację elementów ściśle powiązanych z budową i funkcjonowaniem założenia murowanego. Penetracja terenu umożliwia dokładniejsze zaplanowanie akcji terenowej.