Rozdział I

Miejsce normy prawnej w zespole norm społecznych

Wypowiedzi zwane normami wyróżniają się tym, że wyznaczają (bezpośrednio wskazują) określone zachowanie, które uznają za obowiązkowe bądź uprawnione. Normy są społeczne.

1. Wszystkie normy są społecznie uwarunkowane (funkcjonują w grupie społecznej).

2. Normy z reguły ustanowione są przez jedne osoby dla kierowania postępowaniem innych osób; wyznaczają stosunek społeczny normodawcy do adresata.

3. Normy z reguły dotyczą zachowania się adresata nie tylko w stosunku do normodawcy, ale także w stosunku do innych osób.

Normy społeczne – tylko takie normy, które funkcjonują we względnie trwały i skuteczny sposób w zbiorowościach ludzkich jako elementy pewnych instytucji, systemów kontroli czy organizacji. Mają charakter:

• ogólnych zasad postępowania,

• dotyczą pojęciowo określonych typów adresatów i typów zachowania się (normy generalne i abstrakcyjne).

Podział norm społecznych: religijne, moralne, obyczajowe, prawne. Podział:

1. Ze względu na stosunek normy do ludzkiego postępowania:

1. Normy, które bezpośrednio dyktują postępowanie, inaczej normy aktywne czyli podstawowe;

2. Normy, które odnoszą się do biernej obserwacji; normy pasywne, czyli pomocnicze.

1. Ze względu okoliczność czy istnieje roszczenie, czyli jakieś żądanie, które rodzi powinność:

1. Normy roszczeniowe, jeśli jest roszczenie;

2. Normy bezroszczeniowe, jeśli nie ma roszczenia.

1. Zależnie od źródła, czyli autorytetu, z którego wypływają

1. Autonomiczne – zachodzi identyczność normodawcy i adresata;

2. Heteronomiczne – istnieje źródło normy zewnętrzne w stosunku do adresata.

Normy autonomiczne roszczeniowe wiążą się z naturą ludzką – stąd nazywa się je prawem naturalnym.

Normy autonomiczne bezroszczeniowe noszą nazwę moralności naturalnej bądź etyki naturalnej.

1. Normy autonomiczne, których źródłem jest autorytet wewnętrzny, zarówno roszczeniowe , jak i bezroszczeniowe, nazywa się normami słuszności.

2. Normy roszczniowe w zależności od rodzaju autorytetu dzieli się na:

1. Normy roszczniowe autorytatywne (heteronomiczne)

2. Normy roszczeniowe autonomiczne.

Norma prawna – norma podstawowa, roszczeniowa, heteronomiczna, pochodząca od autorytetu wyższego rzędu.

Konstrukcja normy prawnej: wyznacza stosunek społeczny, w którym uczestniczą przynajmniej dwie osoby, z których jedna jest uprawniona, którą nazywamy podmiotem uprawnienia, a druga osoba jest zobowiązana, którą nazywamy podmiotem obowiązku.

Istotną cechą normy prawnej jest jej autorytatywność. Atrybut ten dotyczy jej pochodzenia od wyższej rangi autorytetu społecznego. Konsekwencją autorytatywnego pochodzenia normy prawnej jest jej zabezpieczenie przymusem ze strony organów władzy państwowej.

Schemat

1. Stanowisko pozytywizmu prawniczego pretenduje do legitymizacji prawa bez odniesienia do wartości pierwotnych. Z każdej normy dowiadujemy się o tym, jakie zachowanie ludzkie jest dobre i zasługuje na ochronę, a jakie zachowanie należy oceniać negatywnie.

2. Doktryna prawa naturalnego – uznaje powiązanie norm prawnych z rozumnością natury ludzkiej, która jest zdolna do poznania obiektywnie istniejącego porządku wartości.

3. Stanowisko pośrednie – teoria racjonalnego prawodawcy – teoria zakładające, iż ustawodawca powinien spełniać elementarne warunki racjonalnego działania, które powinno być skierowane do osiągania celów naczelnych, więc zmierzających do osiągania wartości pierwotnych.

Rozdział II

Filozoficzne definicje prawa

1. Pozytywizm prawniczy

Wspólnym elementem koncepcji pozytywistycznych jest założenie, iż prawo jest to zespół norm ustanowionych przez władze państwowe z zachowaniem odpowiedniej procedury. John Austin (twórca pozytywizmu anglosaskiego) uważał, że system prawa zwyczajowego (common law) jest niejasny, dlatego chciał stworzyć system sformalizowany. Postulat odróżnienia norm stanowionych przez Boga dla ludzi od norm stanowionych przez ludzi dla ludzi. Prawo jest zespołem nakazów czy zakazów, które w określonej grupie terytorialnej obowiązują dlatego, że zostały ustanowione przez suwerena pod zagrożeniem zastosowania sankcji. Taka koncepcja prawa zakłada:

1. Istnienie grupy terytorialnej, w której skład wchodzi suweren i podwładni;

2. Fakt wyrażenia przez suwerena swego żądania względem podwładnych;

3. Ustanowienie norm dla podwładnych, połączone z zagrożeniem sankcją, i ustanowienie norm sankcjonujących

1. Normatywizm prawniczy

Skrajna postać pozytywizmu. Twórca Hans Kelsen, który sformułował czystą teorię prawa, wykluczającą zajmowanie się prawem jako zjawiskiem społecznym, a ograniczającą zadania nauk prawnych do badań nad czysto formalną stroną prawa.

Wyróżniał dwa systemy norm:

1. system statyczny - utworzony na zasadzie treściowego powiązania norm, czyli oparty na uzasadnieniu aksjologicznym;

2. system dynamiczny – oparty na założeniu, iż wchodzące w jego skład normy są stanowione na podstawie norm kompetencyjnych.

System prawa (wg. Kelsona) – dynamiczny system norm kompetencyjnych, mających uzasadnienie w normach kompetencyjnych wyższego rzędu zawartych w konstytucji, zaś kompetencje do stanowienia konstytucji mają podstawę w jakiejś domyślnej normie podstawowej.

O tym, czy dana norma obowiązuje, decyduje to, czy stanowiący organ ma do tego kompetencje.

1. Funkcjonalizm prawniczy

Powstał w XIX wieku na gruncie amerykańskim. Jego poprzednikiem był pragmatyzm, którego przedstawicielem był William James. Pragmatyzm zakładał badanie zjawisk nie pod kątem poznawania ich istoty, lecz skuteczności w działaniu. Stąd o wartości prawa decyduje jego skuteczność.

O.W. Holmes – wyróżnił prawo zawarte w kodeksach i prawo w działaniu. Prawem rzeczywistym jest to prawo, które jest stosowane w działaniu, czyli przez sądy i administrację.

Pożyteczną rzeczą było zwrócenie uwagi funkcjonalistów na konieczność prowadzenia badań socjologicznych nad społecznym oddziaływaniem prawa.

1. Realizm prawniczy

Odmiana funkcjonalizmu. Reprezentant – Karl Nickerson Llewellyn. Głosił, że zadaniem prawoznastwa jest badanie tego, jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatele w obrocie prawnym. Nie jest natomiast istotne to, według jakiego prawa powinni postępować, gdyż nie jest ono prawem rzeczywistym.

Alf Ross uważa, że w rozważaniach prawniczych pojawiają się antymonie (niezgodności wewnętrzne w zakresie głoszonych tez), gdyż w rozważaniach prawniczych z jednej strony przyjmuje się normatywistyczny punkt widzenia, a z drugiej – realistyczny.

Norma prawna obowiązuje obywateli jeżeli jest prawdopodobieństwo, iż w przypadku jej przekroczenia i wniesienia sprawy przed sąd, będzie istotnym czynnikiem kształtującym decyzję sędziego w sprawie użycia siły, jaką rozporządza państwo.

Psychologizm prawniczy

Kierunek, który sprowadza prawo do określonych zjawisk psychicznych występujących po stronie członków społeczeństwa. Leon Petrażycki wyróżnił dwa rodzaje przeżyć psychicznych, zwanych emocjami, odczuwanych w postaci narzucającego się poczucia powinności zachowania się w określony sposób; są to emocje etyczne i emocje prawne.

Emocje etyczne odczuwane są jako jednostronnie imperatywne, tzn. nakazujące zachować się w określony sposób wobec innego podmiotu, ale bez poczucia, aby mu się to należało.

Emocje prawne są imperatywno-atrybutywne, czyli odczuwane jako nakazy zachowania się wobec kogoś, którego zachowania mógłby się on domagać jako należnego mu (fajne zdanie).

Prawo pozytywne jest związane z przekonaniem, iż państwo odpowiednio je ustanowiło oraz, że w razie jego przekroczenia zostanie wymierzona sankcja. Państwo jest wytworem psychiki prawnej, jest wyobrażeniem sobie określonych stosunków między członkami pewnego zbioru ludzi; służy tylko zaspokojeniu potrzeby trwałej i zabezpieczonej realizacji atrybutywnej funkcji norm prawnych.

1. Teorie prawa naturalnego

Po II wojnie światowej na Zachodzie nastąpił nawrót do prawa naturalnego, nazywanego też prawem natury. Są to teorie przyjmujące, iż istnieją normy prawa naturalnego, nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego. Podział na nurt religijny i laicki.

1. Religijne koncepcje prawa naturalnego

Koncepcje te zakładają, że ostatecznym twórcą prawa natury jest Bóg. Najbardziej znana teoria – teoria tomistyczna, św. Tomasza z Akwinu. Wyróżnił dwa rodzaje prawa:

• prawo Boże,

• prawo stanowione przez ludzi.

Trzy kategorie prawa Bożego:

1. prawo wieczne – istniejące w umyśle Bożym, według którego świat został stworzony;

2. prawo naturalne – poznawalne rozumem ludzkim. Stwierdza on, że „prawo naturalne jest to partycypacja prawa wiecznego w rozumnym stworzeniu”. Jest proklamowane każdemu człowiekowi w sumieniu.

3. prawo Boże pozytywne zawarte w Objawieniu Bożym, w szczególności w Dekalog.

4. Prawo ludzkie pozytywne stanowione przez kompetentne władze. Jest ono koniecznym uzupełnieniem prawa Bożego.

Prawo wg św. Tomasza – „Prawo jest to rozumny nakaz, wydany dla dobra wspólnego przez tego, do kogo należy troska o społeczność”. Istotnym elementem każdej normy prawnej jest rozumność.

1. Laickie koncepcje prawa naturalnego

Koncepcje te zakładają, iż w naturze ludzkiej istnieją pewne pragnienia czy dążenia, które wskazują mu, jak ma postępować w sposób godny człowieka. Normy prawne nakazują realizację pewnego stanu rzeczy, który jest zgodny z podstawowymi zasadami moralności.

1. Teoria marksistowska

Według marksistów prawo jest to zbiór norm postępowania. Jako cechy wyróżniające ten zbiór spośród innych norm postępowania, wyróżnia on następujące:

1. są to normy ustanowione albo uznane w odpowiedniej formie przez państwo;

2. których realizacja jest zabezpieczona użyciem przymusu ze strony organów państwowych;

3. są one wyrazem woli klasy panującej, a ich celem zapewnienie dogodnych dla tej klasy warunków społeczno-ekonomicznych.

Cechą wyróżniającą tę koncepcję od pozytywizmu jest to, że prawo służy interesom klasy władającej środkami produkcji, czyli lekceważy uniwersalistyczne wymogi aksjologii prawa.

1. Koncepcje kulturowe

Według koncepcji wypracowanej przez niemiecką szkołę filozofii kultury – w kontekście dyskusji na temat stosunku humanistyki do nauk przyrodniczych, rozpoczętej pod koniec XIX wieku- prawo jest przedmiotem kulturowym, tj. mającym materialny substrat i sens, określający stosunek rzeczywistości do wartości.

Jedni uznają obiektywny charakter wartości, inni – zwolennicy teorii liberalnej – skłaniają się ku relatywizmowi.

ROZDZIAŁ III

Charakterystyka normy prawnej

Normy prawne w przeważającej mierze zawarte są w przepisach prawnych.

Każdy akt normatywny składa się z przepisów prawnych. Przez przepis prawny należy rozumieć elementarną jednostkę zadaniową występującą w formie artykułu, paragrafu, ustępu itp. Norma prawna nie jest równoznaczna z przepisem prawnym.

Za normy prawne należy uznać tylko takie zdania aktów normatywnych, które podmiotom, do których są skierowane wyznaczają uprawnienia i obowiązki.

Można przyjąć podział norm na:

• hipotetyczne – norma, która wyznacza zasadę postępowania wymaganą tylko w określonych warunkach

• kategoryczne - norma prawna wyznaczająca pewną zasadę, której spełnienie wymagane jest bezwarunkowo, np. norma zakazująca zabójstwa;

Podstawowe znaczenie ma podział norm prawnych opartych na trzech podstawowych kryteriach: treść, stopień konkretności, zasięg obowiązywania.

1. Z punktu widzenia treści normy prawne dzielimy na

• normy prawa materialnego – regulujące podstawowe stosunki prawne

• normy prawa formalnego – określające realizację podstawowych stosunków wyznaczonych przez normy prawa materialnego.

1. Z punktu widzenia konkretności przepisy prawne dzielimy na:

• konkretne – dyspozycja jest sformułowana w sposób wyraźny;

• blankietowe – dyspozycja nie jest sformułowana wyraźnie, ale przepis powierza jej ustalenie wskazanemu organowi państwowemu;

• odsyłające – przepis nie formułuje dyspozycji normy prawnej, ale odsyła do dyspozycji zawartej w innym przepisie.

Kryterium tego podziału jest stopień doprecyzowania dyspozycji normy, czyli właściwej reguły postępowania.

1. Z punktu widzenia zasięgu obowiązywania dzieli się przepisy na ogólne i zindywidualizowane.

Przepis jest zindywidualizowany ze stanowiska podmiotowego, gdy adresat normy (podmiot stosunku prawnego) jest zindywidualizowany. Jeżeli adresat nie jest zindywidualizowany, wówczas przepis ma charakter ogólny – tak jest z reguły. Ze stanowiska przedmiotowego przepis jest ogólny jeśli odnosi się do określonej liczy sytuacji faktycznych; natomiast jest zindywidualizowany, gdy odnosi się do konkretnego przypadku.

Ze względu widzenia na zasięg obowiązywania:

• Przepisy powszechne - inaczej uniwersalne, obowiązujące na całym terytorium państwa;

• Przepisy partykularne – obowiązujące na części terytorium państwa.

Ze względu na moc stosowania:

• Norma bezwzględnie obowiązująca – jej dyspozycja jest zredagowana w sposób kategoryczny, tzn., że adresat nie ma możliwości innego zachowania się od tego, jakie podane jest w dyspozycji;

• Norma względnie obowiązująca – przewiduje dyspozycję, która ma zastosowanie, jeśli adresat normy nie dokonał innej czynności.

Z punktu widzenia stopnia ogólności normy prawne dzieli są na:

• Normy ogólne – reguluje szeroki zakres spraw, stanowi w dyspozycji ogólną regułę postępowania;

• Normy szczegółowe – ustanawia wyjątki od reguły ogólnej.

Budowa normy prawnej

Norma prawna składa się z części, które różnią się nie tylko treścią, ale także funkcją. Dwie koncepcje:

1. Koncepcja trójczołowej budowy normy prawnej – w skład normy prawnej wchodzą trzy elementy: hipoteza – dyspozycja – sankcja.

Hipoteza normy prawnej jest to ta część, która określa warunki, od zaistnienia których uzależnione jest zastosowanie dyspozycji. To opis okoliczności, w których adresatowi jest coś nakazane, zakazane czy dozwolone.

Dyspozycja określa wymagany sposób zachowania się adresata, czyli samą zasadę postępowania.

Sankcja określa pewną dolegliwość, jaką ustawodawca przewiduje w sytuacji, w której adresat nie zachował się w sposób wyznaczony w dyspozycji.

1. Koncepcja więcej niż trójczłonowej budowy normy prawnej – koncepcja norm sprzężonych.

Według tej koncepcji prawodawca redaguje normę prawną za pomocą dwu norm sprzężonych w jedną całość. Na tę parę norm sprzężonych składają się: norma sankcjonowana i norma sankcjonująca. Każda z tych norm ma swoją wewnętrzną strukturę, na którą składają się hipoteza i dyspozycja.

Norma sankcjonowana składa się z hipotezy określającej warunki zachowania się adresata i dyspozycję, której treść zawiera nakaz, zakaz, czyli regułę postępowania adresata normy.

Norma sankcjonująca składa się z również z hipotezy i dyspozycji. Jednakże hipotezą normy sankcjonującej jest fakt zachowania się adresata w sposób sprzeczny z nakazem bądź zakazem zawartym w dyspozycji normy sankcjonowanej, mimo że spełniły się warunki wymienione w jej hipotezie. Dyspozycją normy sankcjonującej jest właściwa sankcja.

Rodzaje sankcji

• Sankcja represyjna – zwana sankcją karną, stosowana jest za dokonanie czynów zabronionych. Istota jej polega na pozbawieniu podmiotu – zachowującego się w sposób sprzeczny z dyspozycją – ważnych dla niego dóbr.

• Sankcja egzekucji – polega na przymusowym wykonaniu przez adresata zachowania się przewidzianego w dyspozycji. Może polegać na zmuszeniu adresata do dokonania niedopełnionego czynu, przywrócenia do stanu poprzedniego, wymuszenia określonego zachowania się.

• Sankcja nieważności – polega na uznaniu czynności dokonanej z nakazem dyspozycji za nieważną, czyli pozbawioną skutków prawnych.

Rodzaje norm ze względu na sankcje

Ze względu na to, jaką sankcję przewiduje ustawodawca za naruszenie dyspozycji normy prawnej wyróżnia się:

• leges imprefectae – ustawy niedoskonałe – są wtedy, gdy stanowią normy, za naruszenie których nie przewidziana jest żadna sankcja prawna;

• leges perfectae – ustawy doskonałe są wtedy, gdy za ich przekroczenie grozi tylko sankcja nieważności;

• leges plus quam perfectae – ustawy więcej niż doskonałe są wtedy, gdy za naruszenie dyspozycji grozi sankcja nieważności praz sankcja karna;

• leges minus quam perfectae – ustawy mniej niż doskonałe są wtedy, gdy przewidują sankcję karną za popełnienie czynności sprzecznej z nakazem zawartym w dyspozycji, ale nie przewidują sankcji nieważności.