USTRÓJ MONARCHII LIPCOWEJ WE FRANCJI

Monarchia lipcowa – rozpowszechnione określenie rządów konstytucyjnych we Francji pod berłem króla Ludwika Filipa I. Rozpoczął się oficjalnie koronacją Ludwika Filipa I na króla Francuzów po obaleniu restauracji Burbonów przez rewolucję lipcową, natomiast zakończyła go rewolucja lutowa w 1848.

Okres ten był dla Francji czasem przekształceń we wszystkich zasadniczych dziedzinach życia społecznego – formowania się parlamentaryzmu i współczesnych partii politycznych, rozwoju nowoczesnego kapitalizmu i zmian w gospodarce, jak i przemian kulturalnych (romantyzm). Z jednej strony czas ten charakteryzował się wysokim wzrostem gospodarczym (poza kilkuletnimi kryzysami), z drugiej strony wykształcił niespotykane dotąd nierówności społeczne, które, z powodu ostentacyjnie nieegalitarnej polityki rządowej stały się w końcu przyczyną upadku monarchii. Ów dualizm najlepiej oddają dwa przydomki nadane Ludwikowi Filipowi – "Król Bankierów" oraz "Król Barykad".

Gwardia Narodowa (fr. La Garde nationale) - milicja obywatelska, utworzona w okresie Rewolucji Francuskiej w 1789; broniła zdobyczy rewolucji; nie należy mylić Gwardii Narodowej z Gwardią Cesarską (Garde Impériale) stworzonej nieco później przez Napoleona I.

Początki

Rewizja karty konstytucyjnej

Po rewolucji lipcowej, w czasie której większość walczących na barykadach domagała się proklamowania republiki, stało się jasne, że dalsze utrzymywanie reżimu absolutystycznego jest niemożliwe. Wówczas część mniej radykalnie nastawionych liberałów, na czele z Thiersem i Laffitte'em przyczyniła się do wyniesienia na tron Ludwika Filipa z linii Burbonów Orleańskich, który miał zostać królem za cenę rezygnacji z szeregu wcześniejszych uprawnień monarszych . 7 sierpnia 1830 dokonano rewizji karty konstytucyjnej, usuwając z niego stwierdzenia o nawiązaniach do ancien regime'u oraz zmodyfikowano stwierdzenie o znaczeniu karty – przestała być ona ustępstwem ze strony króla, a została układem między narodem a monarchą. Zmieniono tytulaturę, zastępując króla Francji i Nawarry królem Francuzów, symbolikę (lilie i biały sztandar zastąpiła trójkolorowa flaga rewolucji francuskiej, zrezygnowano z afirmowania boskości władcy oraz z podkreślania szczególnego znaczenia katolicyzmu (który z "religii panującej" stał się "religią większości"). Przywrócono też Gwardię Narodową i obniżono progi wiekowe dla czynnego i biernego prawa wyborczego . Poszerzone zostały kompetencje Izby Deputowanych, która miała odtąd sama obierać swojego przewodniczącego i otrzymała inicjatywę ustawodawczą, złagodzono cenzus majątkowy z 300 do 200 franków rocznego podatku dla czynnego prawa wyborczego oraz do 500 franków dla biernego . W ten sposób ilość potencjalnych wyborców została podwojona; jeden Francuz na 169 mógł uczestniczyć w wyborach. 9 sierpnia Ludwik Filip złożył przysięgę na zrewidowaną kartę i został koronowany na króla . 11 sierpnia zatwierdził nowy rząd, którego szefem został Jacques Laffitte, zaś na stanowiskach ministerialnych znaleźli się czołowi opozycjoniści czasów Karola X – Wiktor de Broglie, Casimir Périer oraz François Guizot .

Powstania tkaczy w Lyonie – głośne bunty pracowników zakładów jedwabniczych w Lyonie w latach 1831 i 1834, w przededniu powstania ruchu robotniczego.

Uspokajanie sytuacji społecznej

Mimo pokojowego przebiegu samej rewolucji lipcowej, kraj nadal wstrząsany był niepokojami. Zdecydowane wsparcie Kościoła katolickiego za czasów Karola X wywołało falę rozruchów antyklerykalnych, w czasie których zdemolowano paryski kościół Saint Germain de l'Auxerrois i pałac arcybiskupi . Republikańskie gazety La Tribune i La Révolution podsycały antymonarchistyczne nastroje . Pod siedzibą królewską regularnie pojawiały się grupy paryżan, domagających się od Ludwika Filipa potwierdzania swojej orientacji politycznej poprzez publiczne śpiewanie Marsylianki, co Ludwik Filip cierpliwie powtarzał . Władca zrobił zresztą wiele, by podtrzymać swój wizerunek Króla-Obywatela. Chętnie pojawiał się na ulicach Paryża z parasolem, w skromnym płaszczu i cylindrze, w stroju przypominającym ubiór przeciętnego mieszczanina, serdecznie witając się z każdym, kto go rozpoznał . Mimo tego dużą popularnością cieszyły się tajne stowarzyszenia republikańskie, do których wstępowali inteligenci, studenci oraz drobnomieszczanie; udział robotników był na razie niewielki. Wszyscy ci ludzie uważali panujący układ społeczny za niesprawiedliwy, jako że zasadniczy wpływ na kierunek polityki francuskiej miała wielka burżuazja, a zatem grupa, która w rewolucji lipcowej nie brała czynnego udziału . W celu uspokojenia nastrojów Ludwik Filip wycofał również stary rozkaz ścigania byłych członków zgodził się na pokazowy proces czterech szczególnie niepopularnych ministrów czasów Karola X – Polignaka, Peyronneta, Guernona-Ranvillego oraz Chantelauzego – lecz nie dopuścił do oczekiwanego skazania ich na karę śmierci (skończyło się na dożywociu, a wieść o tym wywołała wzburzenie wśród paryżan) . W opozycji do rządu znaleźli się również rojaliści – zwolennicy rządów starszej linii Burbonów oraz bonapartyści. Grupy te jednak odgrywały dalece mniejszą rolę .

Alexandre-Auguste Ledru-Rollin (ur. 2 lutego 1807 w Paryżu – zm. 31 grudnia 1874 w Fontenay-aux-Roses) – adwokat, dziennikarz i polityk francuski, jeden z liderów opozycji republikańskiej w czasie monarchii lipcowej, kandydat w wyborach prezydenckich 1848, ponownie w opozycji w czasach II Cesarstwa.

Gabinet Laffitte'a

Pierwszy rząd czasów monarchii lipcowej miał składać się z dawnych opozycjonistów czasów restauracji i stanowić dowód na liberalne oblicze monarchii. Szybko jednak w jego łonie doszło do poważnych sporów między grupą tzw. doktrynerów (Guizot i de Broglie) a zwolennikami liberalizmu gospodarczego na czele z bankierem Laffitte'em. Ludwik Filip poparł w sporze tych drugich; Laffitte uczynił swoimi najbliższymi współpracownikami znane twarze ruchu antyburbońskiego: Adolphe Thiersa (jako podsekretarza finansów), Duponta de l'Eure'a, byłego żyrondystę (jako ministra sprawiedliwości) oraz generałów Gerarda i Sebastianiego (odpowiednio ministrowie wojny i marynarki wojennej). Ci ostatni zresztą rychle opuścili swoje stanowiska, a cały gabinet kilkakrotnie podlegał dekompozycji, zanim upadł 8 marca 1831 . Król zdecydował się na zmianę frontu i powołał na stanowisko nowego premiera zdecydowanego konserwatystę Casimira Périera .

Marie-Henri Beyle (ur. 23 stycznia 1783 w Grenoble - zm. 23 marca 1842 w Paryżu), bardziej znany jako Stendhal, francuski pisarz romantyk, prekursor realizmu w literaturze.

Czasy Laffitte'a był to przede wszystkim okres czystki w aparacie administracyjnym, z którego usunięto zwolenników Karola X. François Guizot na osobiste polecenie Ludwika Filipa nadzorował wymianę prefektów i podprefektów w departamentach. Podobne zmiany przeprowadził Dupont de l'Eure w wymiarze sprawiedliwości.

Gabinet Périera

Nowy rząd przejmował władzę pod hasłem "Bezpieczeństwa i spokoju". Casimir Pierre Périer, potomek statecznej rodziny bankierów, oparł się na zdecydowanych konserwatystach, sam piastując stanowisko premiera i ministra spraw wewnętrznych. Otrzymał przydomek "twardego człowieka reżimu". Mimo pewnych ustępstw w zakresie prawa wyborczego, jak się okazało ostatnich w czasach monarchii lipcowej, rząd ten zdecydowanie sprzeciwiał się niwelowaniu różnic społecznych, promując rozwój gospodarczy kraju nie zważając na niesprawiedliwą redystrybucję dóbr . Périer wsławił się zdecydowaną pacyfikacją powstania tkaczy liońskich w 1831 oraz zamieszek w Paryżu w październiku 1831 . W 1832, w czasie wielkiej epidemii cholery w Paryżu, która przyniosła śmierć 18 tys. paryżan, głównie z najbiedniejszych dzielnic centralnych, premier odwiedzał chorych leżących w Hôtel-Dieu i zaraził się, po czym zmarł pod koniec maja, po dwumiesięcznej chorobie. W miesiąc po jego śmierci Paryżem wstrząsnęły największe do tej pory republikańskie zamieszki, brutalnie stłumione przez wojsko i Gwardię Narodową .

Casimir Pierre Périer ( ur. 11 października 1777 w Grenoble, zm. 16 maja 1832 w Paryżu) – francuski polityk. W czasach Restauracji opozycjonista, drugi premier monarchii lipcowej, lider stronnictwa Oporu.

W czasie rządów Périera, mimo rozwiania się nadziei na egalitarny system rządów, poparcia dla Ludwika Filipa nadal sytuowało się na dość wysokim poziomie. Podróż króla po prowincji była wielkim sukcesem władcy, który był witany entuzjastycznie.

Walka "Ruchu" z "Oporem"

W czasie funkcjonowania dwóch pierwszych gabinetów Izba Deputowanych była areną ostrych dyskusji, których stawką był faktyczny kształt polityki monarchii lipcowej. Zwłaszcza od czasu zaprzysiężenia rządu Périera, który w odróżnieniu od Laffitte'a miał jasną i konkretną wizję rządów i wolę realizacji swoich idei, parlament stał się areną ożywionych debat między stronnictwem Ruchu i Oporu. Pierwsza grupa skupiała umiarkowanych zwolenników reform, republikanów oraz zwolenników aktywnej polityki międzynarodowej i wspierania ruchów rewolucyjnych w Europie . Druga składała się ze zdeklarowanych konserwatystów, opowiadających się za utrzymywaniem pokoju jako podstawy polityki zagranicznej . Mimo początkowej przewagi Ruchu, niespokojna sytuacja w Paryżu sprawiła, że poparcie królewskie, a tym samym przewaga przeszła zdecydowanie w ręce Oporu (król w 1831 rozwiązał zbyt radykalne jego zdaniem zgromadzenie). Jego symbolem był początkowo Périer, a następnie, już do końca monarchii lipcowej, Guizot

Pierwszy gabinet Soulta

W październiku 1832 Ludwik Filip powierzył misję formowania nowego rządu znanemu marszałkowi napoleońskiemu Soultowi, wsławionemu przed kilkoma laty likwidacją powstania tkaczy liońskich . Soult starał się kontynuować politykę Périera, stąd on i jego najbliżsi współpracownicy de Broglie i Guizot byli przez gazety republikańskie nazywani "Périerem w trzech osobach". W polityce wewnętrznej istotnym sukcesem rządu było pokonanie opozycji monarchistycznej, czego ostatnim akordem było aresztowanie w Nantes księżnej de Berry, inspiratorki nieudanej rebelii w Wandei. W koncu tego roku Ludwik Filip odbył kolejną podróż po prowincji, która przekonała go, że mimo wątłego poparcia, jakim cieszył się w Paryżu, wśród mieszkańców pozostałych departamentów nadal cieszył się dużym autorytetem .

Komunizm (. Komunizm oparty był na idei walki klas, mającej doprowadzić do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych podziałów ekonomicznych (bezklasowego) i etnicznych (bezpaństwowego), w którym wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnot. Ważnymi elementami ideologii komunizmu było promowanie internacjonalizmu i ateizmu, ponieważ komuniści uważali, że wszyscy ludzie są równi bez względu na narodowość, rasę czy religię, a podziały te uważają za szkodliwe i prowadzące do konfliktów.

Kryzys ministerialny

Nowe wybory przyniosły zdecydowane zwycięstwo obozowi umiarkowanych konserwatystów, którzy zgarnęli 310 z 460 możliwych mandatów, 120 przypadło "opozycji dynastycznej" (zwolennikom reform, ale nie republiki), 30 – legitymistom. Mimo tej pozornie korzystnej sytuacji wewnętrzne zróżnicowanie poglądowe istniejących stronnictw nie pozwoliło przez dłuższy czas na sformowanie rządu; kryzys trwał łącznie cztery miesiące, w czasie których wypróbowywane były różne konfiguracje . 10 października Ludwik Filip zaryzykował nawet oddanie teki premiera kojarzonemu z legitymistami księciu Bassano, jednak histeryczna reakcja prasy na tę nominację skłoniła go do zmiany zdania po zaledwie trzech dniach . Kolejnym premierem został marszałek Mortier, który jednak nie wykazał dyplomatycznych talentów Soulta i w lutym 1835 odszedł, oficjalnie z powodów zdrowotnych, skompromitowany nieumiejętnością zorganizowania z dawna oczekiwanego procesu republikanów – uczestników powstania 1834

Zwrot ku parlamentaryzmowi

Rząd de Brogliego Parlamentarzyści, niezadowoleni z regularnych interwencji Ludwika Filipa w życie Izby Deputowanych, wybrali przewodniczącym Izby księcia Wiktora de Brogliego, anglofila, niezgadzającego się z monarchią w wielu istotnych kwestiach polityki wewnętrznej . Mimo wyraźnej niechęci Ludwika Filipa wobec wskazanego polityka był on w końcu zmuszony powierzyć mu formowanie rządu, po tym, gdy to zadanie okazało się kolejno za trudne dla Sebastianiego, Molégo, Dupina, po raz drugi Soulta oraz Gérarda. Nowy gabinet pod wieloma względami stanowił powrót do porządków z czasów Périera – oparł się na analogicznych podstawach ideowych i składał się z tych samych ludzi. Powrócił "triumwirat" de Broglie – Guizot – Thiers, co dało rządowi wysokie poparcie w początkowej fazie istnienia, pozwoliło nawet na przegłosowanie traktatu ze Stanami Zjednoczonymi, co niegdyś stało się przyczyną odejścia de Brogliego z ministerstwa spraw zagranicznych . Czasowo przekazując tekę premiera w ręce nielubianego polityka Ludwik Filip liczył na zyskanie na czasie i na to, że de Broglie sam się czymś skompromituje i będzie musiał na dobre odejść ze sceny politycznej . Wbrew tym oczekiwaniom gabinet utrzymał się do marca 1836 i jako pierwszy rząd czasów monarchii lipcowej upadł w sposób typowy dla systemu parlamentarnego – po utracie większości w Izbie i braku porozumienia w dyskusji nad ustawą budżetową .

Proces powstańców 1834

W maju 1835 opinię publiczną zdominował proces republikanów – uczestników powstania w kwietniu 1834. Z aresztowanych 2 tys. podejrzanych postawiono zarzuty 164. Oskarżeni wykorzystali proces jako okazję do popularyzowania swoich poglądów, również przed samym gmachem sądu młodzi republikanie głosili pochwałę rewolucji i oskarżali trybunał o stronniczość . Jeszcze przed ogłoszeniem wyroku grupa najważniejszych oskarżonych zdołał jednak uciec z więzienia Sainte-Pelagie . Z powodu utrudniania jego przebiegu przez oskarżonych oraz chęci skazania równocześnie uczestników walk w Paryżu i w Lyonie proces trwał do końca roku, zaś wyroki ogłaszano sukcesywnie w grudniu 1835 i styczniu 1836. Zadziwiły one łagodnością; nikt nie otrzymał kary śmierci, jedynie kilku najbardziej gorliwych aktywistów deportowano, reszta otrzymała po kilka lat więzienia. Po trzech miesiącach zresztą wszyscy skazani zostali objęci amnestią z okazji zaślubin syna królewskiego

Pierwszy rząd Thiersa

Wykorzystując błahy w rzeczywistości kryzys związany z ustawą budżetową, Ludwik Filip pośpiesznie pozbył się nie tylko de Brogliego, ale i Guizota, oddając rząd w ręce przywódcy tzw. Lewego Centrum Thiersa. Ten ostatni w wygłoszonym przed Izbą exposé zapowiedział porzucenie programu stronnictwa Oporu, lecz nie przedstawił żadnych konkretów programowych . Piastujący równocześnie tekę premiera i ministra spraw zagranicznych Thiers poniósł jednak szereg spektakularnych porażek: nie udało mu się doprowadzić do małżeństwa starszego syna Ludwika Filipa z austriacką arcyksiężniczką, nie przekonał Ludwika Filipa do interwencji w Hiszpanii na rzecz regentki Marii Krystyny oraz usiłował dokonać zbyt radykalnych przetasowań w sojuszach Francji z Anglią . Dodatkową kompromitacją rządu, tym razem z zakresie polityki wewnętrznej, był kolejny zamach na życie króla, przeprowadzony przez byłego sierżanta Alibauda, który zadał kłam tezie Thiersa o ostatecznym zdławieniu nielegalnych radykalnych organizacji (choć zamachowcowi nie udowodniono związków z żadnym tajnym stowarzyszeniem). Niedoszły morderca zginął na gilotynie 11 lipca 1836 . Kilka dni wcześniej oficjalnie upadł rząd.

Kampania bankietowa

Wobec zakazu zgromadzeń i organizowania się opozycja republikańska postanowiła działać, organizując kampanię publicznych bankietów, w czasie których znani politycy republikańscy wygłaszali przemówienia nt. reformy prawa wyborczego oraz zbierali podpisy pod petycją w tej sprawie . Mimo niewielkiego w istocie radykalizmu kampanii (o wiele odważniejsze treści głosili blankiści), Guizot zdecydowanie sprzeciwił się jej organizacji i po zapoznaniu się z treściami głoszonymi na bankietach początkowo poza Paryżem rozpoczął walkę z republikanami. Ich pierwszoplanową postacią był płomienny mówca Alexandre Ledru-Rollin, redaktor odrodzonej La Réforme, domagający się wyborów powszechnych – o wiele dalej idącej rewizji prawa wyborczego niż postulowane wcześniej obniżenia cenzusu . Większość innych organizatorów bankietów byłą jednak dalece mniej radykalna ; ich celem było obalenie znienawidzonego Guizota i odsunięcie konserwatystów, lecz już nie zniesienie monarchii czy rewolucja społeczna .

Upadek

Na 22 lutego 1848 r. planowany był kolejny wielki bankiet w robotniczej dzielnicy Saint Antoine, który w ostatniej chwili został odwołany przez rząd. Opozycja dynastyczna, która go współorganizowała, zrezygnowała z walki o jego przeprowadzenie, jednak republikanie z La Réforme, a przede wszystkim sami robotnicy nie zamierzali się poddawać. 22 lutego odbyły się pokojowe demonstracje i na razie bezkrwawe przepychanki z Gwardią Narodową, a także manifestacyjne wznoszenie pierwszych barykad. W nocy Gwardia Narodowa nieoczekiwanie ogłosiła przejście na stronę demonstrantów, zaś robotnicy z przedmieść paryskich wznieśli ponad setkę barykad, zmuszając Ludwika Filipa do zdymisjonowania Guizota. Nie udało się jednak zatrzymać lawiny kolejnych wydarzeń. Robotnicy i studenci organizowali kolejne manifestacje; w czasie jednej z nich na bulwarze Kapucynów, przed dawnym gmachem ministerstwa spraw zagranicznych z nieznanej strony padł strzał w stronę wojskowego kordonu. Ten dał salwę w stronę demonstrantów, zabijając 20 osób i raniąc 30. Ciała zabitych błyskawicznie położono na wozie, który okrążył Paryż – to ostatecznie skłoniło lud do powstania, tym razem już otwarcie antymonarchicznego . Wysiłki Thiersa w celu uspokojenia nastrojów nie przyniosły efektu; Ludwik Filip musiał abdykować.

Początkowo król oddał władzę swojemu dziesięcioletniemu wnukowi, mianując jego matkę regentką. Wybór ten mógł zostać zaakceptowany przez większość Izby, opartej na opozycji dynastycznej. Lud Paryża zdecydowanie jednak żądał republiki i taką decyzję wymusił na zgromadzeniu; gdy kandydatka na regentkę udała się z synem do Izby, pojawiła się też robotnicza deputacja i to pod jej naporem ustąpiła parlamentarna większość. Proklamowano Rząd Tymczasowy z romantycznym poetą Lamartine'em na czele . Nowy rząd odciął się jednak od radykalnie lewicowej ulicy, jako że w jego składzie znaleźli się jedynie umiarkowani republikanie: Lamartine, Ledru-Rollin, Dupont de l'Eure, Arago, Marrast, Garnier-Pagès, Marie i Cremieux; dopiero ponowna interwencja masowa doprowadziła do dokooptowania bardziej zdecydowanie lewicowych Blanca, Flocona, Etienne'a Arago oraz robotnika Alberta .