psychoanaliza według freuda

psychoanaliza – wiadomości ogólne

PSYCHOANALIZA (od gr. ψυχη = "psyche", "dusza" i ανάλυσις = "analiza") – została zapoczątkowana na przełomie XIX i XX wieku przez wiedeńskiego lekarza Zygmunta Freuda. Psychoanaliza jest metodą poznania i leczenia człowieka, teorią psychoapatologii i teorią pozwalającą wyjaśnić różne zjawiska społeczne i kulturowe. W tym pierwszym klinicznym znaczeniu psychoanaliza odkrywa i bada nieświadome konflikty wewnętrzne, motywacje i znaczenie objawów. Dąży do modyfikacji systemu mechanizmów obronnych oraz integracji różnych części psychiki. Psychoanaliza zainspirowała rozwój innych szkół terapii, a sama współcześnie funkcjonuje jako dziedzina złożona z wielu nurtów myślenia. Ta różnorodność dotyczy założeń na temat źródeł i patomechanizmu rozwoju zaburzeń psychicznych oraz sposobu prowadzenia analizy czy terapii. Wśród tych nurtów najczęściej wymienia się: psychologię ego, podejście oparte na teorii relacji z obiektem, Niezależną Szkołę Brytyjską i Nurt Francuski.

HISTORIA POJĘCIA

Sam termin "psychoanaliza" wywodzi się z lat współpracy Freuda z Josefem Breuerem. Ci dwaj wiedeńscy lekarze, próbując leczyć chorych metodą polegającą na odszyfrowywaniu sensu objawów traktowanych jako forma wyrazu nieświadomego życia psychicznego i uświadamianiu ich znaczenia pacjentowi, posługiwali się zrazu określeniem "metoda katartyczna" (od gr. katharsis = "oczyszczenie") – w nawiązaniu do terminu znanego w teorii i praktyce dramatu greckiego. W liście do Freuda Breuer zaproponował mu, by na podstawie Króla Edypa Sofoklesa – tragedii określonej przez Friedricha Schillera mianem "tragicznej analizy" – nazwać wynalezioną przez nich obu metodę katartyczną "psychoanalizą", albowiem oni obaj – podobnie jak Edyp zwalczył dręczącą Teby zarazę, tropiąc i wypowiadając prawdę – sprowadzili "histeryczne" objawy swej pacjentki do ich genezy tkwiącej w przeżyciu traumatycznym z wczesnych lat życia.

Freud i Breuer, mimo że zastosowali w medycynie praktycznej teorię o istnieniu nieświadomego życia psychicznego, nie byli jednak właściwymi odkrywcami tej teorii. Samo pojęcie nieświadomości jest znacznie starsze – jego historia sięga do przyrodoznawcy Carla Gustava Carusa, filozofów Johanna Friedricha Herbarta, Arthura Schopenhauera i Friedricha Nietzschego. Spotkać je można również w dziełach Johanna Wolfganga Goethego i Fiodora Dostojewskiego. W formie jeszcze nieostrej pojęcie to pojawia się również w filozofii Eduarda von Hartmanna.

Zygmunt Freud jako pierwszy wprowadził pojęcie nieświadomości do psychologii, wynalazł on także metodę badania przejawów nieświadomego życia psychicznego – metodę swobodnych skojarzeń; wyniki zastosowania tej metody powiązał z modelem trzech instancji psyche, z teorią dynamiki popędowej (zasada rozkoszy) oraz z koncepcjami mającymi służyć wyjaśnieniu patologicznych odchyleń od tego ideału.

PODSTAWOWE TEORIE PSYCHOANALITYCZNE

Nie można stwierdzić, że psychoanaliza posiada jakąś jednolitą teorię zaakceptowaną przez wszystkie szkoły psychoanalityczne. Można jednak powiedzieć, że wszystkie szkoły psychoanalizy odnoszą się do zbioru podstawowych teorii opracowanych przez Freuda, czy to na zasadzie negacji, czy to rozwijając je lub przekształcając. Ten rdzeń teorii i pojęć psychoanalizy można zebrać w mniej więcej takim oto kanonie:

ŚWIADOMOŚĆ, PRZEDŚWIADOMOŚĆ, NIEŚWIADOMOŚĆ Na podstawie doświadczeń, jakie dane mu było poczynić z pacjentami, Freud opracował topograficzny podział psyche ludzkiej, wyodrębniając:

• świadomość: treści świadome mogą dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą tez być dowolnie z niej usuwane;

• przedświadomość: gromadzą się tutaj te treści psychiczne, które nie są momentalnie dostępne świadomości, można je jednak odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie badania kontekstu i związków łączących inne, znane już świadomości treści, mogą się one też pojawić na zasadzie kojarzenia;

• nieświadomość: zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób; aby treści nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi świadomości, indywiduum musi się odwołać do pomocy pewnych metod, znanych na przykład terapii psychoanalitycznej (np. analizy marzeń sennych, badania swobodnych skojarzeń) czy wywodzących się z hipnozy; nieświadomość stanowi system składający się przede wszystkim z treści wypartych.

ID, EGO, SUPEREGO

Te trzy dziedziny życia psychicznego Freud powiązał z modelem trzech funkcji czy instancji, wyodrębniając:

• Id – dziedzinę naturalnych popędów i instynktów;

• Ego – instancję zwróconą przede wszystkim w kierunku świadomości, odzwierciedlającą treści dane świadomemu postrzeganiu

• "Superego" – instancję obejmującą ideały i normy moralne.

DWIE ZASADY PROCESU PSYCHICZNEGO

Z opisem instancji psychicznych związane są dwie zasady, które rządzą panującymi pomiędzy nimi relacjami: zasada rozkoszy, zasada rzeczywistości.

„To” jako eksponent życia popędowego kieruje się zasadą rozkoszy, tzn. dąży do ustanowienia sytuacji optymalnego zaspokojenia popędów. Dążeniom tym opiera się „nad-ja”, dążąc do ustanowienia sytuacji, w której w maksymalny sposób urzeczywistnione byłyby jego wymogi moralne. „Ja” próbuje doprowadzić do kompromisu pomiędzy tymi roszczeniami, kierując się zasadą rzeczywistości.

TEORIA POPĘDÓW

Przez popęd rozumiał Freud przyrodzoną indywiduum ludzkiemu, wewnątrz psychiczną, samoreprodukującą się potrzebę podstawową. Z pojęciem popędu związane są pojęcia: źródła, celu, siły i przedmiotu popędu:

• źródłem popędu seksualnego (libido) są strefy erogenne, tzn. te sfery fizjologiczne, w których powstaje bodziec przeżywany na płaszczyźnie psychicznej;

• siłę stanowi imperatywna jakość popędu przejawiającego się w formie afektu i wyobrażenia;

• celem popędu jest kompleks zachowań stanowiący jego najwidoczniejszą składową;

• i wreszcie przedmiot popędu to czynnik najbardziej zmienny – to przedmiot, który za sprawą swych właściwości nadaje się do tego, by przynieść pożądane zaspokojenie.

Freud wyodrębnił dwa popędy podstawowe: popęd libido (erotyczny, Eros) oraz popęd śmierci (destrukcji, Tanatos).

TEORIA ROZWOJU INDYWIDUUM LUDZKIEGO

Psychoanaliza wychodzi z założenia, że osobowość człowieka rozwija się przez całe życie, przechodząc różne fazy charakteryzując się różnymi punktami ciężkości. Na proces formowania się psyche szczególny wpływ mają jednak fazy wczesnego rozwoju: zaburzenie procesu rozwoju na tym wczesnym etapie może zadecydować o specyficznym charakterze całej osobowości. Freud skupił się na badaniu rozwoju psychoseksualnego człowieka, uznając, iż dziecko już od samych narodzin (a nawet wcześniej) jest istotą seksualną. Seksualność dziecięcą uznał Freud za polimorficzno-perwersyjną – oznacza to, iż dziecko nie ma jeszcze stabilnej tożsamości seksualnej, praktykuje przeto różne formy zdobywania rozkoszy. Freud uznał, że rozwój libido dziecięcego przebiega w trzech fazach:

• fazie oralnej (1-3 rok życia)

• fazie analnej (3-5 rok życia)

• fazie fallicznej (5-7 rok życia).

Proces rozwoju dziecięcej fazy genitalnej osiąga punkt szczytowy w tzw. kompleksie Edypa (w wypadku chłopca) i kompleksie Elektry (w wypadku dziewczynki), polegającym na tym, że dziecko zwraca się z miłością do rodzica przeciwnej płci, rywalizując z rodzicem tej samej płci o jego względy. Upadek (czy wyparcie) wynikającego z tego konfliktu inicjuje fazę utajenia, charakteryzując się wyrzeczeniem się tak ukształtowanej miłości oraz ukształtowaniem stabilnego „nad-ja”, z czym związane jest ustanowienie tabu kazirodztwa. W okresie pokwitania wreszcie owe różne popędy cząstkowe znajdą się pod prymatem genitalności.

TEORIA TRAUMATYCZNA

Do roku 1897, a zatem w tzw. wczesnej fazie psychoanalizy, Freud był pod wielkim wrażeniem pracy z pacjentkami histerycznymi, dzięki ich obserwacji mógł bowiem badać różnorodną, bogatą symptomatykę, ponadto pacjentki te często opowiadały mu o urazach seksualnych z okresu wczesnego dzieciństwa. W konsekwencji Freud przyznał centralne miejsce traumatyzacji w procesie powstawania schorzeń psychicznych, później jednak zrelatywizował to ujęcie, uznając, że w etiologii nerwic mogą tez odgrywać ważną rolę inne czynniki. Teoria ta znana jest jako teoria traumatyczna.

NIEŚWIADOMOŚĆ A NERWICA

Podstawowym zadaniem psychoanalizy jest – uważał Freud – likwidowanie złudzeń panujących w życiu indywiduum ludzkiego oraz uświadamianie tych treści psychicznych, które za sprawą traum czy wychowania zostały wyparte do nieświadomości, stając się zarzewiem konfliktów w obrębie instancji życia psychicznego i wywołując tym samym stan niepogodzenia człowieka z samym sobą – stan rozszczepienia nerwicowego. Freud postulował, by psychoanaliza stała się metodą likwidowania związanego z wyparciem cierpienia neurotycznego oraz nonsensownej destruktywności natręctwa powtarzania. W ten sposób – jak twierdził – człowiek będzie się mógł stać „panem we własnym domu”.

PSYCHOANALIZA – METODA TERAPEUTYCZNA

Metoda terapii zaburzeń psychicznych oparta na założeniach teorii psychoanalizy zakłada, że podstawową przyczyną powstania objawów nerwicowych jest nieświadome wspomnienie, z którym wiążą się silne emocje, powstałe w sytuacji traumatycznej. Świadome "ja" nie pozwala na zaakceptowanie tego wspomnienia i odpowiednie odreagowanie emocji z nim związanych. W efekcie tego stanu rzeczy emocje te muszą szukać innej drogi ujścia. Tą drogą okazują się być objawy neurotyczne.

Zatem celem psychoanalizy jako metody terapeutycznej jest przywrócenie do świadomości tych wspomnień. Terapię prowadzi się poprzez analizę takich tworów psychiki jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, objawy nerwicowe, fobie, swobodne bezsensowne skojarzenia, natręctwa myślowe. Wszystkie te twory łączy to, że są elementem psychicznym, jednakże obcym świadomości, czyli związane są z nieświadomością. Odpowiednio prowadzona analiza prowadzi do uświadomienia sobie aktywnego, nieświadomego wspomnienia, w efekcie usunięcia źródła nerwicy. Metodę i cel psychoanalizy dobrze ilustruje wypowiedź Freuda: "Wo Es war soll Ich werden" – "Gdzie było to, tam ma być ja" (Freud, Wykłady z wprowadzenia do psychoanalizy. Nowy cykl).

Zgodnie z zasadami klasycznej psychoanalizy terapia odbywa się kilka razy w tygodniu i każde spotkanie trwa około 60 min. Pacjent leży, natomiast analityk siedzi za głową pacjenta. Psychoanaliza jest terapią długoterminową. Trwa kilka lat.

PSYCHOANALIZA A PSYCHOLOGIA

Psychoanaliza to tzw. "psychologia głębi" (niem. die Tiefenpsychologie), ponieważ zakłada istnienie obszarów psychiki, które nie są dostępne świadomości. Od klasycznej psychologii różni się założeniem istnienia sfery psychiki zwanej nieświadomością charakteryzującej się tym, że procesy tam przebiegające nie są dostępne świadomej refleksji danej osoby. W nieświadomości zgromadzone są bodźce popędowe, których realizacja jest w konflikcie z normami moralnymi danej osoby. Popędy te, pomimo tego, że odebrano im bezpośrednią możliwość realizacji, są jednak ciągle aktywne i próbują ujawnić się poprzez tworzenie pewnych tworów zastępczych takich jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, objawy nerwicowe, itd. Formacje te są pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy wymaganiami moralnymi i nieświadomymi popędami.

Psychoanalizę można uznać za kierunek we współczesnej psychologii. Psychoanaliza, jakkolwiek nie jest systemem filozoficznym w pełnym sensie tego słowa, ociera się często w swych teoriach i rozważaniach o zagadnienia filozoficzne, szczególnie z zakresu teorii poznania.

PIONIERZY I PRZEDSTAWICIELE PSYCHOANALIZY

Psychoanaliza w trakcie swej już ponad stuletniej historii rozwijała się, przechodząc proces podziałów i zróżnicowań, w wyniku których powstało wiele szkół psychoanalizy. Procesy te przybierały niekiedy nader gwałtowne formy, a ich dzieje są bardzo burzliwe – w wyniku tego niejednokrotnie dochodziło do powstawania sytuacji, w której przedstawiciele jednej szkoły wykluczali – nawet bardzo wybitnych – przedstawicieli drugiej z międzynarodowych organizacji psychoanalitycznych, odmawiali im prawa do posługiwania się tytułem psychoanalityka itp. Można jednak uznać, że do kręgu najwybitniejszych psychoanalityków wolno zaliczyć tych wszystkich, którzy sami się za takowych (zawsze lub w jakimś okresie swego życia) uważali.

Do najważniejszych przedstawicieli psychoanalityków pierwszego pokolenia należą (poza Freudem): Karl Abraham, Alfred Adler, Siegfried Bernfeld, Helene Deutsch, Paul Federn, Otto Fenichel, Sándor Ferenczi, Ernest Jones, Carl Gustav Jung, Sandor Rado, Otto Rank, Theodor Reik i Wilhelm Reich.

KRYTYKA

Krytycy psychoanalizy jako teorii naukowej twierdzą, że nie da się jej zweryfikować doświadczalnie, więc nie można jej zaliczyć do nauki, a jedynie do literatury, pseudonauki lub paranauki. Ponadto wielu autorów uważa, że Freud w wielu miejscach fałszował swoje obserwacje aby potwierdzały teorię, a w niektórych miejscach ocierał się o numerologię (np. przy interpretacji marzeń sennych).

Karl Popper posłużył się przykładem psychoanalizy jako teorii niefalsyfikowalnej, a więc nienaukowej. Niefalsyfikowalność psychoanalizy można przedstawić na następującym przykładzie. Pewna osoba pali cygaro. Psychoanaliza twierdzi, że w ten sposób osoba zaspokaja swoje potrzeby oralne. Jeżeli osoba ta potwierdzi, będzie to stanowiło dowód na prawdziwość twierdzeń psychoanalizy. Jeżeli natomiast zaprzeczy, to przyczyn tegoż zaprzeczenia należy szukać w nieświadomości i w wyparciu. Zatem to także potwierdza prawdziwość twierdzeń psychoanalizy.

Pytanie o naukowość psychoanalizy trzeba zadać w kontekście pytania o naukowość całej psychologii. Psychologia bowiem, zdaniem niektórych autorów, musi badać także tzw. "głębsze warstwy umysłu" oraz wszystkie aspekty osobowości człowieka, które wpływają na jego zachowanie i sposób postrzegania świata. Stawianie hipotez oraz wskazywanie popierających je argumentów jest w nauce rzeczą normalną i oczywistą. Nie zawsze jednak te hipotezy da się jednoznacznie zweryfikować, a specyficzny przedmiot badań psychologii sprawia, że formułowanie konkluzji badawczych przypomina niekiedy filozoficzną interpretację, nie zaś naukowy, empiryczny i obiektywny opis. Chociaż wielu filozofów nauki, tak jak Popper całkowicie odrzuca wszelkie niemożliwe do sprawdzenia (niefalsyfikowalne) teorie około naukowe, należy wziąć pod uwagę fakt, że niefalsyfikowalność nie oznacza fałszywości. Są jednak takie elementy, będące raczej filozoficzną interpretacją, których formuła sprawia, że nie mogą zostać uznane za naukę – nie oznacza to jednak, że powinny być automatycznie odrzucone.

Jakkolwiek niektóre koncepcje psychoanalizy przetrwały i zostały potwierdzone to wiele fundamentalnych koncepcji psychoanalizy zostało obalonych (np. nie jest prawdą, że wszystkie popędy sprowadzają się do libido). Mimo to istnieją psychoanalitycy, którzy wciąż się upierają przy ich głoszeniu. Istnieje jednak wiele współczesnych nurtów w psychoanalizie, które biorą pod uwagę krytykę pierwotnych idei Freuda. Wiele szkół psychoanalizy definiuje się też nie jako nauka, lecz raczej rodzaj sztuki terapeutycznej, nie uzurpującej sobie miana nauki. Wpływ teorii Freuda na kulturę popularną i obecny w niej obraz psychologii jest prawdopodobnie większy niż na naukę.

sigmund freud – objaśnianie marzeń sennych

• Założenie, że sny da się objaśnić jest przeciwnym do panującej powszechnie opinii o marzeniach sennych (wyjątkiem są ty poglądy stworzone przez Schernera).

• „Objaśniać marzenie senne” znaczy nadawać mu „sens”, zastępować je czymś, co w sposób pełnowartościowy noże stanowić element naszych akcji psychicznych.

• W naukowych teoriach marzenia sennego nie ma miejsca dla jakiegokolwiek objaśniania. Dla nic sen w ogóle nie jest aktem psychicznym, lecz procesem semantycznym, który objawia się w aparacie psychicznym poprzez znak.

• Jednak w poglądach laików od wieków popularnym zajęciem było tłumaczenie snów. Mimo, że przyznawali, iż marzenie senne jest niezrozumiałe i absurdalne, to jednak nie mogli zdecydować się na to, by odmówić mu wszelkiego znaczenia. Opinia ta wywodziła się z przekonania, że sen ma jakiś sens, choć ukryty. Sen ma jedynie zastąpić jakiś inny element procesy myślowego. Chodzi więc o to, by we właściwy sposób odkryć owo zastępstwo, aby odnaleźć ukryte znaczenie snu.

• Laicy próbowali „objaśniać” marzenia senne stosując dwie różne co do istoty metody:

  • Symboliczne objaśnianie snów – ogarnia treść senną jako całość, usiłując zastąpić ją jakąś inną treścią – zrozumiałą i pod pewnymi względami analogiczną.

    • Metoda ta nie sprawdza się to w wypadku snów nie tylko niezrozumiałych, ale i zawikłanych.

    • Przykładem wykorzystania tej metody, jest wykładnia snu faraona, jaką dał biblijny Józef sen o siedmiu krowach tłustych zjadanych przez siedem krów chudych, jako analogia do siedmiu lat obfitości i siedmiu lat głodu.

    • Większość wykreowanych przez poetów marzeń sennych jest przeznaczona do wykładania symbolicznego.

  • Deszyfracja – traktuje ona sen jako swego rodzaju pismo tajemne, w którym każdy znak może być przełożony według jakiegoś słownego klucza na jakiś inny znak o danym znaczeniu.

    • W tej metodzie istotną rolę można przypisać sennikom.

    • Odcyfrowanie haseł i stworzenie dla nich pewnego kontekstu należy tu do śniącego.

    • W tej metodzie zwraca się uwagę nie tylko na treść marzenia sennego, ale także na śniącego ów sen i jego warunki życia – ten sam element snu ma inne znaczenie dla bogacza i dla biedaka.

• W naukowym podejściu do marzenia sennego nie da się zastosować żadnej z tych metod. W przypadku metody deszyfrującej klucz jakim jest sennik nie jest niezawodny, nie daje żadnej gwarancji sukcesu. Metoda symboliczna ma ograniczone zastosowanie i nie można jej wykorzystywać do ogólnej wykładni snu.

• Freud obrał inną metodę. Polegała ona na opowiadaniu o wszystkich skojarzeniach i myślach, jakie pojawiały się w związku z danym tematem. Najistotniejszą kwestią było tu wyzbycie się krytyki wobec owych skojarzeń. Ważne jest też, aby obiektem uwagi nie czynić od razu całego marzenia sennego jako całości, lecz tylko pojedyncze cząstki treści sennej. Na tym etapie metoda Freuda zbliża się do metody deszyfrującej. Dopiero później można szukać jakichś sensów ogólnych.

• Metoda Freuda ujawniła utajoną treść marzenia sennego. To dzięki niej a nieujawnionej treści otrzymujemy rozwiązanie marzenia sennego. Istotne są tu dwie rzeczy: zbadanie, jak jawna treść senna ma się do utajonej oraz jakie procesy zaszły, by treść utajona zmieniła się w jawną.

• Freud zgadzał się z tezą Herberta Silberera, który twierdził, że marzenia senne wymagają dwóch objaśnień, które pozostają w ścisłym związku. Pierwsze określał mianem psychoanalitycznego – nadaje ono snowi dowolny sens, najczęściej infantylno – seksualny. Drugie – ważniejsze – określane mianem anagogicznego – pokazuje bardziej poważne myśli, często głębsze, które praca marzenia sennego przejęła jako tworzywo. Teorii tej nie da się jednak zastosować do wszystkich snów.

notatki z zajęć:

• Freud pokazał coś, co zrewolucjonizowało nasze myślenie o tekście;

• Dotychczas czytani teksty przez pryzmat własnej epoki; szukano w tekście tego, co było dla epoki ważne;

• Nowatorstwo Feuda polega na zwróceniu uwagi, na to, że człowiek nie panuje nad sobą, bo jego psychika nie składa się jedynie ze świadomości;

• PODZIELIŁ ON PSYCHIKĘ NA: ID, EGO, SUPEREGO.

ID	EGO	SUPEREGO
NIEŚWIADOMOŚĆ	ŚWIADOMOŚĆ	NADŚWIADOMOŚĆ
To, co nieuświadomione instynkty eros, thanatos, libido, zaspokojenie głodu, potrzeby fizjologiczne, przetrwanie itd.	To, co wiemy na swój temat to, co różni nas od innych ego zajmuje tylko niewielki procent naszej jaźni	Wskazanie tego, jacy powinniśmy być presja ze strony kultury to ona jest źródłem przyjętych wartości i ideałów

• Życie w kulturze prowadzi do konfliktu egzystencjalnego, bo wymusza na nas postępowanie wbrew instynktom.

TRZY SPOSOBY ZASPOKOJENIA FRUSTRACJI
postąpić zgodnie z instynktem np. zabić konsekwencje ze strony klutury np. więzienie

• Marzenie przetwarza potrzemy tekst literacki.

• Tekst zaszyfrowuje to marzenie, tę potrzebę.

• Psychoanalityk ma za zadanie odnaleźć tę zaszyfrowaną potrzebę.

• W początkach psychoanalizy głównym popędem, na który wskazywano, jako czynnikiem kierującym człowiekiem były potrzeby seksualne.

• TRZY ETAPY ROZWOJU PSYCHOANALIZY W KONTEKŚCIE ANALIZY TEKSTU LITERACKIEGO:

  • 1 ETAP: analiza ukrytych sensów wskazywanie przede wszystkim na popędy seksualne; nieistotny jest sposób szyfrowania potrzeb; akt twórczy wypływający ze sfery nieświadomości; człowiek pisze by zaspokoić/uciszyć popędy;

  • 2 ETAP: przesunięcie aktu twórczego z sfery nieświadomości do obszaru świadomości; faza ego; człowiek pisze, bo boi się jakiegoś elementu rzeczywistości; zwraca się tu uwagę również na sposób szyfrowania, pisania prowadzący do ukrycia potrzeb w nurcie tekstu; najdłuższa faza rozwoju psychoanalizy;

  • 3 ETAP: po śmierci Freuda; badanie/psychologia selfu; „psychologia samego siebie”; poznawanie samego siebie poprzez interpretowanie cudzego tekstu.

TEKST: WILLIAM WORDSWORTH „LUCY”

Umarła. Pusto wszędzie.

Zostało ciche wrzosowisko,

A pamięć przechowuje wszystko,

To, czego już nie będzie.

Sen pieczętował moje serce.

Lęk do mnie żaden nie kołatał.

Zdało się rzeczą, której nie tkną

Przenigdy ziemskie lata.

Teraz już się nie ocknęły oczy

Blaskiem nie zbudzisz jej ni śpiewem.

Głuchy ją ziemi obrót toczy

Z kamieniem, skałą, drzewem.

• Według założeń pierwszego etapu psychoanalizy wiersz ten jest zakamuflowanym wyrazem frustracji płynącej z niespełnienia fizycznego, seksualnego. Natomiast analiza tekstu dokonana według założeń drugiej fazy psychoanalizy, utwór ten jest zaszyfrowanym lękiem przed śmiercią.

TEKST: EDGAR ALLAN POE „BERENICE”

• Element biografii Poe’go odzwierciedlone w tekście: śmierć I związek z matką; ślub z kuzynką Wirginią; Wirginia tak, jak Berenice była chora; lęk przed kobietą; lęk przed pochowaniem żywcem;

• 1 faza: Berenice umiera na gruźlicę, jak matka Poe’go; te same warunki śmierci, choroba, kolor włosów, rozmiary ciała kamuflowany popęd ku matce kompleks Edypa.

• Zęby – symbol moralności; uniemożliwiają niebezpieczną penetrację; u Freuda ich usunięcie to kara za masturbację.

• Przeniesienie popędu z matki na narzeczoną następuje w momencie, kiedy ta druga upodabnia się przez swoją chorobę do tej pierwszej.

• 2 faza: w sennikach – zęby, to lęk przed śmiercią swoją lub bliskich.

• W tekście można odnaleźć fragmenty świadczące o lęku autora przed śmiercią jego i jego bliskich.

OMAWIANY ARTYKUŁ:

SIGMUND FREUD „OBJAŚNIANIE MARZEŃ SENNYCH”

psychoanaliza według junga

notatki z zajęć:

• Był uczniem Freuda.

• Jego pomysły wypływają z krytyki poglądów Freuda.

• Jung był młodszy do Freuda o 20 lat, różniły ich doświadczenia i światopogląd.

FREUD	JUNG
Ateista Żyd Profesor	Nieortodoksyjny katolik Psycholog

• Freud traktował junga jak ucznia, wspólnika, następcę. Jung nie podzielał tych pragnień swojego nauczyciela.

5 zarzutów junga wobec freuda:

1. Freud miesza 2 dyscypliny: psychologię i sztukę; mieszanie tych dyscyplin jest błędem samym w sobie.

2. Koncepcja Freuda badała nie tyle tekst literacki, co psychikę autora. Badania Freuda nie wnosiły nic do rozumienia tekstu.

3. Jung zwraca uwagę na pewne nieścisłości w teorii Freuda, np.:

F: Każdy, kto tworzy – jest chory psychicznie, na nerwicę.

J: Dlaczego (wobec tego) nie wszyscy chorzy neurotycy tworzą literaturę?

J: Dlaczego tak wiele różnych dzieł, różnych gatunków (obraz, muzyka) powstaje pod wpływem tego samego kompleksu?

Sztuka jest tu sprowadzona do banału!

1. Tekst twórcy Freud traktuje, jako obraz biografii autora. Nie bierze pod uwagę kontekstów, kultury, czasów, w jakich tworzyła autor.

2. Jung zarzucał Freudowi niedelikatność, wścibskość psychoanalizy, która ma polegać na odsłanianiu kłopotliwych prawd w zyciu ludzkim, prawd, które powinny zostać ukryty.

A Jung miał, co ukrywać…

koncepcja junga:

• Nie zgadza się z tym, że człowiek składa się jedynie z instynktów i popędów.

• Wierzy w istnienie duszy ludzkiej.

• Twórczość literacka dla człowieka jest bardzo ważna i nie jest ona objawem choroby psychicznej. Według Junga człowiek mat tzw. popęd twórczy. Każdy człowiek go ma i każdy chce go zaspokoić (praca, twórczość itp.).

• Każdy człowiek ma również kompleks autonomiczny, stąd rodzi się ów popęd twórczy. Każdy człowiek ma popęd do bycia artystą.

• JUNG WYRÓŻNIA 2 POSTAWY TWÓRCZE ARTYSTY.

POSTAWA SENTYMENTALNA	POSTAWA NAIWNA
W PSYCHOLOGII:
POSTAWA INTROWERTYCZNA	POSTAWA EKSTRAWERTYCZNA
w postawie tej ważny jest cel. sztuka jest narzędziem do jego realizowania.	autor identyfikuje się ze swoim dziełem.
autor nie identyfikuje się ze swoim dziełem.	nadrzędnym celem sztuki jest tworzenie
teksty programowe; teksty pozytywistyczne	pisarz, tworząc tekst, tworzy siebie
„Nasza szkapa” -> cel: edukowanie społeczeństwa	A. Mickiewicz „Do M…”

• Jung wyodrębnia obszary badania dla psychoanalizy. Według Junga tylko niektóre teksty nadają się do psychoanalizy.

LITERATURA
PSYCHOLOGICZNA
Literatura psychologiczna według Junga ≠pow. Psychol.!
Literatura psychologiczna według Junga, to wszystkie te teksty, które opowiadają, mówią o ludzkich doświadczeniach.
Takie utwory nie podlegają psychoanalizie, ponieważ sam autor jest swego rodzaju psychologiem.
dramat powieści (psychologiczne, obyczajowe, społeczne, kryminalne)

• Fundamentem teorii Junga jest pojęcie archetypu.

• Archetyp – dziedziczony wzorzec zachowań.

• Jung dopracowuje trójdzielną konstrukcję jaźni Freuda. Jaźń składa się z: ID, EGO, SUPEREGO. Do sfery Id Jung dodaje Ergo [?] tzw. nieświadomość zbiorową, która przechowuje archetypy.

• Archetypy stworzone zostały w sferze Superego, ale z czasem przeniosły się do sfery Id.

ARCHETYP VS. SYMBOL
Wzorzec uniwersalny.
Jest wzorcem symbolicznym.

• Archetyp to kwestia psychologii, symbol – literatury.

podstawowe archetypy według junga:

• ARCHETYP ANIMA/ ANIMUS

ANIMA	ANIMUS
dusza	duch
kobieta	mężczyzna
pierwiastek żeński	pierwiastek męski

• Anima i Animus to te elementy, które dopełniają osobowość człowieka.

• Anima i Animus wzajemnie się uzupełniają! np., Adam i Ewa, Chrystus i Matka Boża, matka i ojciec.

MATKA	OJCIEC
Matka jest dopełnieniem syna i ojca.	Ojciec jest dopełnieniem córki i matki.
Matka, kobieta powinna być dobra, troskliwa, kochająca… -> tak jest wszędzie!

• ARCHETYP CIENIA

  • CIEŃ – czarna strona naszej osobowości, sfera popędów, instynktów. Jest źródłem dylematów moralnych w człowieku. stąd: archetyp cienia w literaturze: czarny charakter!

• ARCHETYP OSOBOWOŚCI MANICZNEJ

  • MANA = MOC NADLUDZKA

  • Mana reprezentuje miejsce człowieka w hierarchii świata. Ktoś, kto ma większą manę, ten jest silniejszy, np. bóg i bogini, herosi, bohaterowie, magowie, stary mędrzec.

• ARCHETYP JAŹNI – naszego własnego ja.

• ARCHETYP ODRODZENIA – wiara w to, że nasza egzystencja nie kończy się śmiercią; jest to jakaś wizja bytu po śmierci, pojawia się ona w każdej kulturze.

  • RÓŻNE RODZAJE ODRODZENIA:

    • METEMPSYCHOZA – wymiana duszy i ciała/ hinduizm.

    • REINKARNACJA – wymiana ciała z zachowaniem ciągłości ducha/ buddyzm.

    • ZMARTWYCHWSTANIE – zachowanie ciała i ducha/ chrześcijaństwo.

    • ODRODZENIE WŁAŚCIWE – zachowanie ciała, ale zmiana świadomości, która je zamieszkuje/opętanie.

    • ODRODZENIE CZĘŚCIOWE – to samo ciało i ta sama świadomość; świadomość ulega jednak pewnym zmianom.

• INNE ARCHETYPY:

  • sieroty.

  • męczennika.

ufo:

• U Junga Ufo to symbol – bo jest to zjawisko dostępne, ale niewybaczalne.

UFO =	ŚWIECĄCY,	LATAJĄCY	KRĄŻEK	NA NIEBIE
	OGIEŃ -> SYMBOL MOCY, WŁADZY, CZŁOWIEK NIE POTRAFI ZAPANOWAĆ NAD NIM.	CZŁOWIEK LATAĆ NIE POTRAFI.	KOŁO -> DOSKONAŁOŚĆ -> BÓG.	NIEBO -> ATRYBUT BOSKOŚCI
	WEDŁUG JUNGA UFO TO ZBIOROWA PROJEKCJA, NOWOCZESNY MIT.
		ARCHETYP MANICZNY – UFO TO XX WIECZNA WERSJA BOGA; JEST DOSTĘPNE, ALE NIEWYTŁUMACZALNE, DOSKONAŁE I OBSERWUJE LUDZI, ŚWIAT.

• W psychoanalizie idziemy wstecz.

DZIŚ/ SUPERMAN		HEROSI		ANTYK/ BOGOWIE		…
	ARCHETYP MANICZNY

WAMPIR EDWARD „ZMIERZCH”		„WYWIAD Z WAMPIREM” LE STRAT		POWIEŚCI WAMPIRYCZNE XIX WIEKU – DRAKULA		ANTYK – KAIN I ABEL – WIECZNE PRAGNIENIE KRWI –I WAMPIR!
SUPEBOHATER + PIJE KREW		JEST POZBAWIONY MORALNOŚCI, NIE MOŻE WYJŚĆ Z DOMU		KSIĄŻĘ Z CZASÓW ŚREDNIOWIECZA
		ARCHETYP CIENIA

„rymy o sędziwym marynarzu”

• Symbole: albatros, dziad i starzec, podróż.

• Klątwa polegała braku wiatru, deszcz. Zmuszenie do ciągłego powtarzania tej historii.

• Albatros – ptak dobrej wróżby; symbol reinkarnacji marynarzy.

• Puenta: nie można zabijać zwierząt – człowiek ma się opiekować zwierzętami, stworzeniem, a nie zabijać.

• Cechy podróży: powtarzalność ciągle wiatr, jego brak, deszcz, brak deszczu ciągłe opowiadanie swojej historii.

• Powiązania: Odyseusz wystąpienie przeciwko wysłannikowi boga klątwa tułacza; ksiądz Robak „Pan Tadeusz” czy „Żyd wieczny tułacz”.

• Powtarzalność wskazuje na archetyp odrodzenia: ciągle na nowo, to samo. Albatros – symbol reinkarnacji.

Nazwiska psychoanalityków, które warto zapamiętać:	H. Pongs Ch. Mauron	M. Bodkin D. Danek	E. Fiala

FENOMENOLOGIA

WIADOMOŚCI OGÓLNE:

Fenomenologia – XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównymi twórcami i reprezentantami są Edmund Husserl oraz Max Scheler (w dużej mierze niezależny od Husserla), a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań filozoficznych, stosowana przez filozofów egzystencji.

Nazwy fenomenologia prawdopodobnie jako pierwszy użył J. H. Lambert w Neues Organum (1764). Słowo to wystąpiło także u Kanta (Metaphysische Anfangsgrunde der Naturwissenschaft, 1786), Hegla (Phenomenologie des Geistes, 1807), Renouviera (Fragments de la philosophie de Sir W. Hamilton, 1840), Amiela (Journal intime, 1869), E. von Hartmann (Phenomenologie des sittlichen Bewusstseins, 1879) i innych. Znaczenie terminu u każdego z wymienionych autorów jest bardzo różne. Żaden nie używał tego terminu do określenia dokładnie zdeterminowanej metody myślenia.

Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu tak, jak się on jawi. Edmund Husserl postulował powrót do rzeczy samych. Ma temu służyć redukcja fenomenologiczna (epoche), która oznacza wzięcie w nawias, zawieszenie przekonania o realnym istnieniu świata i poznającego podmiotu. Epoche miała sprawić, że świadomość stanie się czysta (pozbawiona założeń), będzie traktować świat wyłącznie jako fenomeny, zjawiska.

Dla fenomenologii ważne znaczenie ma pojęcie intencjonalności, które Husserl zapożyczył od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat – przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są nakierowane na coś.

Fenomenologowie przejęli też od Brentany fascynację oczywistością. Fenomenologia zaczyna budować teorię od tego, co oczywiste. Sądy powinny być oczywiste, powinna je cechować "świetlista pewność". Husserl przejął od swojego nauczyciela ewidencjonalistyczną koncepcję prawdy. Według niego oczywistość właściwie rozumiana jest przeżyciem prawdy.

Wśród innych ważnych pojęć fenomenologii znajduje się analiza eidetyczna, czyli dążenie do uchwycenia istoty tego, co dane, ideacja, docieranie do istoty zjawisk, widzenie istotnościowe. W naoczności istotnościowej dana jest czysta istota zjawiska. Uchwycenie tej istoty nie musi być przeprowadzone na wielu przykładach, wystarczy nawet jeden lub tylko naoczność wyobrażeniowa (przykład wyobrażony).

Podejście fenomenologiczne w pracach nad historią, etnografią i antropologią religii, zapoczątkowane przez Gerardusa van der Leeuw i – na szeroką skalę – Mirceę Eliadego pozwoliło przezwyciężyć analizę religijną jako osadzoną w realiach religijnych podmiotu analizującego i stanowiło początek nowoczesnego religioznawstwa.

Przedstawiciele fenomenologii

• Leopold Blaustein

• Martin Heidegger

• Edmund Husserl

• Roman Ingarden

• Emmanuel Levinas

• Maurice Merleau-Ponty

• Jan Patočka

• Jan Paweł II

• Paul Ricoeur

• Jean-Paul Sartre

• Max Scheler

• Edyta Stein

• Alfred Schutz

• Józef Tischner

NOTATKI Z ZAJĘĆ:

• Trzy powody aktualności teorii Ingardena:

  1. Jest to pewien etap rozwoju teorii literatury XX wieku.

  2. Wprowadził kilka terminów, które są ogólnie używane do dziś, np. podmiot liryczny, świat przedstawiony.

  3. Ingarden był prekursorem pewnej szkoły i Polakiem, więc jesteśmy z niego dumni.

• Fenomenologia jest nakierowana na sposób istnienia dzieła. Na jego cechy obiektywne.

• Prekursorem był Edmund Husserl – logik i matematyk.

• Fenomenologia nie była metodą badania tekstu, a argumentem filozoficznym.

• Fenomen – coś niezwykłego.

RZECZ	≠	FENOMEN
Istnieje obiektywnie		Ta sama rzecz postrzegana przez człowieka

• Fenomenologia rozwijała się równocześnie z psychoanalizą.

• Człowiek poznaje świat na dwa sposoby: empirycznie i rozumowo.

• Husserl używał rozumowego poznania świata.

ROZUM		Naczelna koncepcja poznawcza
ZMYSŁY		Podporządkowane rozumowi

• Postrzeganie zmysłowe jest bardziej zawodne, ponieważ jest subiektywne.

• Żadna rzecz w świecie nie ma znaczenia, dopóki nie uświadomimy sobie jej sensu, dopiero wtedy zostaje jej przypisany, nadany jakiś sens. To świadomość ludzka nadaje sens istniejącym w świecie rzeczom.

• Korelacja – przekształcenie rzeczy w fenomen, nadanie jej sensu.

• Korelat odpowiednik.

• Redukcja ejdetyczna – gr. Eidos – istota rzecz – odcięcie się od sądów nad daną rzeczą.

• Transcendencje – wykroczenie poza rozmowę.

• Ideą fenomenologii jest wykluczenie transcendencji, poznanie całkowite, rozumowe.

• Ingarden – uczeń Husserla.

  • „O dziele literackim” 1901 – wydane po niemiecku, dopiero po 30 latach wydanie polskie.

  • „O poznaniu dzieła literackiego” 1937.

• Idea, która stałą za teorią Ingardena była polemiką z Husserlem. Ingarden twierdził, że są przedmioty mające sens przed pojawieniem się człowieka, np. literatura.

• KONCEPCJA DWÓJWYMIAROWOŚCI DZIEŁA LITERACKIEGO – INGARDEN.

  • Fazowość:

    • Czasu;

    • Całokształt dzieła poznajemy stopniowo – fazowo.

  • Warstwowość – współwystępowanie warstw.

    • Językowo – brzmieniowa;

    • Znaczeniowa;

    • Przedmiotów przedstawionych;

    • Wyglądów uschematyzowanych.

WARSTWY	WYGLĄDÓW USCHEMATYZOWANYCH	Gdy nie mamy konkretnego opisu elementów przedmiotu,; Każdy tekst może pokazywać dany przedmiot inaczej;	Wóz, ale inaczej
	PRZEDMIOTÓW PRZEDSTAWIONYCH	To, co wynika z sensu słów i zdań; Wyobrażenie przedmiotu na podstawie opisu; Pojęcia abstrakcyjne częściowo – słyszymy słowo, rozumiemy je, ale nigdy nie widzieliśmy przedmiotu, który oznacza. Wraz z pojawianiem się kolejnych słów zmienia się nasza wizja przedmiotu.	Wóz
	ZNACZENIOWA	Znaczenia słów	Wóz – czterokołowy pojazd zaprzęgowy; Nurzać się – ciało o większej gęstości zagłębia się w ciało o mniejszej gęstości; Zieloność – barwa pochodna powstająca ze skrzyżowania niebieskiego i żółtego.
	BRZMIEŃ JĘZYKOWYCH	Słowo ma swój sens, ale także brzmienie. Według Ingardena tekst istnieje tylko wtedy, gdy jest czytany na głos. Może być inna u każdej osoby, ale rdzeń pozostaje jednakowy.	Wóz zanurza się w zieloność…
	FAZY

• Te cztery warstwy występują w każdym tekście.

• Każde dzieło literackie jest intencjonalne, więc istnieje, przenosi znaczenie. To akt świadomości autora nadał mu sens.

• Ingarden zakładał, że sens dzieła został mu nadany prze z autora.

• Dzieło literackie powinno zawierać minimum 4 warstwy.

• Wyznaczniki literackości:

  • Quasi – sądy (niby – sądy):

• nie podlegają kategoryzacji prawda – fałsz;

• literatura jest zbiorem quasi – sądów, fikcja literacka nie pozwala, bowiem na zastosowanie wobec rzeczywistości literackiej kategoryzacji prawda – fałsz;

  • Schematyczność i miejsca niedookreślone:

    • Wypełnianie miejsc niedookreślonych, konkretyzacja uwarunkowane są schematyczną budową dzieła zależną od intencji autora Kmicic nie ma brody, choć nie ma o tym informacji w tekście, ale ma wąsy.

    • Dookreślamy na podstawie naszej wiedzy o świecie nie powinna ona jednak wykraczać poza intencje autora ujętą w schematyczności jego dzieła;

• Analiza 4 warstwy; interpretacja wyciąganie sensu, dookreślanie miejsc niedookreślonych;

POZNANIE DZIEŁA	≠	INTERPRETACJA DZIEŁA
obiektywne		subiektywne

• Fenomenologia – nauka o ontologii tekstu, o jego byciu, istnieniu itd.

• Zarzuty wobec fenomenologii:

  • Czy można stosować fenomenologię do badań nad reportażem? Jest to rzeczywistość, ale ujęta literacko. Podobnie powieści historyczne.

  • Co z dziełami wykraczającymi poza gatunek?

  • Zarzuty typu kulturoznawczego: ludzie z różnych kultur rozmaicie konkretyzują te warstwy.

• Osoby, które rozwijały tę koncepcję:

  • Gaston Bachelard – w jaki sposób autor tekstu zamienia swoje spostrzeganie fenomenów w tekst „wyobraźnia marzącego w trakcie marzenia”;

  • Niemiecka Szkoła Estetyki Recepcji – Hans Robert Jauss, Wolfgang Iser – w jaki sposób czytelnik konkretyzuje utwór;

  • Jean – Pierre Richard – pionier „tematologii” – wynalezienie naczelnego tematu jednego utworu lub ich cyklu;

  • Georges Paulet – szkoła genewska – relacje między autorem i czytelnikiem podmiot liryczny, czytelnik implikowany.

OMAWIANY ARTYKUŁ:

ROMAN INGARDEN „Z TEORII DZIEŁA LITERACKIEGO. DWUWYMIAROWA BUDOWA DZIEŁA SZTUKI LITERACKIEJ”

HERMENEUTYKA

WIADOMOŚCI OGÓLNE:

Hermeneutyka (z gr. ἑρμηνεύειν [Hermeneuein] – objaśniać, interpretować; od Hermesa jako posłańca bogów) – zapoczątkowana w Starożytnej Grecji sztuka interpretacji tekstów literackich. U swego zarania hermeneutyka była interpretacją tekstów świętych (hermeneutyka biblijna, hermeneutyka teologiczna) i taka pozostawała aż do Friedricha Schleiermachera, który, jako pierwszy, postulował objąć działaniami hermeneutycznymi wszystkie teksty.

Wielość hermeneutyk

Nie ma jednej hermeneutyki. Jej dokonania realizują się na polu hermeneutyki filologicznej (zmierzającej do odtworzenia oryginalnego sensu tekstu), teologicznej i prawniczej. Nie ma też jednej hermeneutyki z uwagi na uznawaną przez nią koncepcję tekstu, znaczenia, czy prawdy. W sensie wąskim można ujmować hermeneutykę w odniesieniu do piśmiennictwa, w sensie szerokim - do życia, egzystencji, kultury.

Dlatego pod pojęciem hermeneutyki rozumie się:

1. w sensie ogólnym: umiejętność interpretacji tekstów literackich i źródeł historycznych, a w szerszym znaczeniu, także wszelkich treści symbolicznych. Wraz z poetyką i retoryką tworzy swoisty kanon filologiczny. Tak bowiem jak retoryka chce służyć sztuce mówienia, a poetyka sztuce literackiej i jej ocenie, tak też hermeneutyka służy sztuce rozumienia i interpretacji wytworów kulturowych, jak język, tekst, słowo. Ujęta w związku z teorią poznania (epistemologia) i metodyką nauk humanistycznych (metodologia), hermeneutyka u Heideggera i Gadamera stała się ogniwem łączącym filozofię z rozumieniem egzystencji, głównym składnikiem ontologicznej struktury rozumienia jako takiego.

2. hermeneutykę biblijną - dział teologii chrześcijańskiej zajmujący się interpretacją Biblii.

3. hermeneutykę prawniczą: będącą praktyką wykładania tekstów prawnych. Przyjmuje dwie formy - egzegetyczną i swobodną. W pierwszej sędzia ma tylko odczytać ustawę, która jest jedynym źródłem prawa. Jakakolwiek wykładnia sędziowska jest niedozwoloną arbitralnością. W ujęciu swobodnym ustawa jest tylko jednym z wielu źródeł prawa, zaś samo prawo ma legitymizację w narodzie a nie w prawodawcy. W związku z tym, tekst należy interpretować odwołując się do samego prawa zaś sędzia jest gwarantem prawa przeciw arbitralności ustawodawcy. A. Kaufman rozróżniał ustawy będące następstwem aktu woli prawodawcy oraz społecznie obecne prawo. Ustawa miała stwarzać pewien potencjał znaczeń, który był przekształcany w rzeczywistość w ramach wykładni.

4. hermeneutykę filozoficzną: kierunek filozoficzny rozwijający się od w XIX wieku za sprawą Friedricha Schleiermachera, pod wpływem protestanckich i wcześniejszych interpretacji Pisma Świętego. W pełni rozwinęła się w okresie tzw. przełomu antypozytywistycznego, szczególnie u Wilhelma Diltheya. W wieku XX rozwijali ją przede wszystkim Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer i Paul Ricoeur.

Hermeneutyka jako sztuka i metoda

Hermeneutyka może być traktowana jako sztuka lub jako metoda postępowania. Hermeneutyka jako sztuka interpretacji ukazuje sposób własnego postępowania, ale nie może tego nauczyć. W tym sensie jest raczej zdolnością niż metodą, umiejętnością, a nie - teorią. Zarazem hermeneutyka posiada, nawet do dziś, swój wymiar metodologiczny, istniejący np. w pojęciu koła hermeneutycznego (zwłaszcza w jego tradycyjnym ujęciu). Współcześnie podkreśla się, że hermeneutyka nie wypracowała jednak żadnej określonej metody, lecz wchodzi w związki z różnymi metodami (zwłaszcza z fenomenologią, strukturalizmem, wiele łączy ją także z semiotyką).

NOTATKI ZA ZAJĘĆ:

• Z gr. Hermeneuticos = dotyczący, wyjaśniający;

• Najogólniej rzecz biorąc hermeneutyka to metoda wyjaśniania tekstów.

• Metodę hermeneutyczną w xx w. Opracowali:

  • hans – georg gadamer,

  • paul ricoeur,

  • martin heidegger,

  • friedrich schleiermacher.

• Hermeneutyka wywodzi się z średniowiecza, gdy była stosowana do wyjaśniania tekstów z pisma świętego.

• Hermeneutyka oparta jest na rozumieniu świata, tzn. Im więcej człowiek rozumie z otaczającego go świata tym tego życie jest pełniejsze, jest lepsze, bo żyć tzn. Rozumieć.

• Przez dłuższy czas hermeneutyka uważana była za naukę pomocniczą filologii, a nie jako oddzielna dziedzina.

• Hermeneutyka zakłada, że każdy tekst wymaga swojej metody interpretacyjnej; tutaj tekst wyprzedza teorię (odwrotnie było w psychoanalizie itp.).

• Hermeneuta jest kimś, kto czyni tekst niezrozumiały zrozumiałym, jest pośrednikiem pomiędzy autorem a czytelnikiem.

• Tekst może być niezrozumiały z różnych powodów:

• przez kamuflaże artystyczne, które mogą przybierać rozmaitą formę: począwszy od symboli, alegorii, metafor, po szyfryzację tekstów przez autora, która zaś polega na zaszyfrowaniu pewnych znaczeń – tekst posiada 2 sensy: oficjalny i ten ukryty (np. Konrad wallenrod) – język ezopowy;

• poprzez różnice kulturowe (np. W polsce kolor czarny oznacza żałobę, a w japonii – kolor biały);

• poprzez bariery językowe (ewolucja języka w czasie, słownictwo fachowe).

• Hermeneuta zajmuje się tekstami, które sprawiają trudności w rozumieniu. Mogą to być różne teksty kultury. Ma on doprowadzić tekst do formy zrozumiałej dla odbiorcy. Będzie to zarówno działalność tłumaczeniowa (wytłumaczyć tekst z języka obcego na język rodzimy), jak i funkcje wyjaśniające (słowniczki z niezrozumiałymi wyrazami);

• Hermeneuta przenosi tekst do czytelnika (język obcy -> język rodzimy, język archaiczny -> język współczesny), lub czytelnika do tekstu (dodanie słowniczka, tworzenie tezaurusów); jest to tzw. Fuzja horyzontów, czyli zbliżenie odbiorcy i nadawcy komunikatu.

• Przykłady:

1. Historia misjonarza – tłumaczy on ewangeliczny cud uzdrowienia paralityka w wiosce afrykańskiej. Ludzie nie widzą cudu w uzdrowieniu przez wiarę, ale w tym, że mężczyźni weszli na stożkowaty dach, zrobili w nim dziurę i dach się nie zawalił. Misjonarz zmienił więc tekst pisma, w którym powiedział, że ci mężczyźni tylko lekko odchylili ten dach i przez szparę spuścili chorego – wówczas afrykańscy ludzie uznali, że bóg chrześcijan obdarza ludzi nieludzką siłą, bo, żeby podnieść taki daszek trzeba było całej wioski, jeśli nie dwóch… suma sumarum ów misjonarz dodał przypis z rysunkiem ;).

2. Utwór pt. „channel fiving”. Jak przetłumaczyć ten tytuł?

Chanel = kanał

fiving = ostrzał

dosłowne tłumaczenie tego tytułu: „kanał ostrzał”, a więc „ostrzał kanału” (zmieniony szyk zdania); ale pojawia się kolejny problem słowa kanał i ostrzał są w języku polskim wieloznaczne: kanał może być telewizyjny, ściekowy, irygacyjny, morski, ale także może to być wyrażenie potoczne: „ale kanał” – czyli coś poza poziomem, zaś ostrzał może się kojarzyć z wojną, a także z łucznikami. W utworze zaś chodzi o oblężenie kanału la manche.

Barańczak zaproponował tytuł: „kanonada na wodach kanału la manche” – ale mamy tutaj zasadniczy błąd: określenie „la manche” jest określeniem francuskim, a podmiotem lirycznym jest brytyjczyk, a anglicy mówią na to miejsce „english channel” - taka nazwa sugerowała by punkt widzenia podmiotu lirycznego.

Przy czym: w tłumaczenia bardzo rzadko sięgają po przypisy, bo przez krytykę jest to odbierane jako bezradność wobec tekstu.

• Maksyma hermeneutyczna – tekst ma zawierać pewien oryginalny sens, sens, który został wpisany przez autora. Sensy się nie starzeją. Starzeje się tylko język, którymi zostały one zapisane. Historia literatury jest bowiem historią znaczeń, które kiedyś były zrozumiane, dziś są niezrozumiałe. Każdy tekst ma w sobie jakieś ważne sensy dla nas. Musimy je tylko zrozumieć.

• Koło hermeneutyczne – figurę tę wprowadził po raz pierwszy f. Schleiermacher. Mówiła ona o tym, że nie można zrozumieć tekstu bez odwołania do całości i odwrotnie: całość pozostanie niezrozumiana, jeśli nie odwołamy się do poszczególnych części;

Wszyscy interpretujemy nowe zjawiska przez to, co już rozumiemy, przez tzw. Przedrozumienie;

• Istnieją pewne teksty, które nie podlegają interpretacji. Hans – georg gadamer wyróżnia 3 takie formy:
  1. Antyteksty – to takie formy mówienia, które sprzeciwiają się tekstualizacji, ponieważ dominuje w nich sytuacyjny kontekst rozmowy, są to np. Żary, czy ironia. Bez kontekstu nie możemy zrozumieć tych form wypowiedzi.
  2. Pseudoteksty – to pozbawiona znaczenia część składowa języka, która stanowi rodzaj materiału wypełniającego, służącego „retorycznemu przerzucaniu pomostu nad potokiem słów” – słowem – są to słowa mające na celu podtrzymanie kontaktu, np. „co nie?”, „nie?”, „no” itd. Takie wyrażenia stwarzają niemałe problemy przy tłumaczeniu tekstu
  3. Pre – teksty – to wypowiedzi komunikacyjne, których zrozumienie nie ziszcza się w przekazywaniu zawartego w nich sensu, ale w których wyraża się coś, czego one akurat na uwadze nie mają. To co zawierają jest jedynie pozorem, za którym skrywa się sens, a zadaniem interpretacji pozostaje tym samym rozpoznanie pozoru i ustalenie tego, co ma on oznaczać, np. Teksty propagandowe, współczesne wypowiedzi polityków.

• Jak można wykorzystać metodę hermeneutyczną:

• we własnej edukacji;

• w edukacji młodzieży;

• Itp. ;)

• W teorii hermeneutycznej interpretacja nadbudowuje sens utworu, ale po jej poznaniu ma ona zaniknąć. Pozostaje ona w naszej głowie i dzięki temu w przyszłości sens utworu będziemy już umieli wyjaśnić, ale nie dlatego, że pamiętamy interpretację tylko zrozumieliśmy ten tekst.

OMAWIANY ARTYKUŁ: HANS – GEORG GADAMER „TEKST I INTERPRETACJA”

FORMALIZM rosyjski

WIADOMOŚCI OGÓLNE:

Rosyjska szkoła formalna zwana również formalizmem rosyjskim – metodologia badań literackich, powstała przed I wojną światową w Rosji, przeżywająca rozkwit w latach 20., stłumiona w okresie stalinizmu (choć jej ślady przetrwały w literaturoznawstwie rosyjskim także później). Wywarła znaczny wpływ na zachodnie nurty teoretycznoliterackie, zwłaszcza na nową krytykę, a także strukturalizm. Formalizm był reakcją na literaturoznawstwo pozytywistyczne i obecną w nim metodologię genetyczno-historyczną – naczelny cel badań literackich upatrywała nie w społecznych, historycznych, psychologicznych i genetycznych uwarunkowaniach literatury, ale w badaniu literackości, tj. wewnętrznych i swoistych właściwości utworu literackiego.

Rozwój szkoły

Formalizm powstał około 1915 roku w Sankt Petersburgu. Nawiązywał do dawniejszych idei Aleksandra Potiebni i Aleksandra Wiesłowskiego.

Radykalny, ścisły krąg formalistów związał się z powstałym specjalnie w tym celu "OPOJAZ-em" (Towarzystwo do Badań Nad Językiem Poetyckim), a później także z lingwistami moskiewskimi. Do najwybitniejszych działaczy OPOJAZ-u należeli Borys Eichenbaum, Wiktor Szkłowski, Osip Brik, Jurij Tynianow, Boris Tomaszewski, Wiktor Żyrmunski oraz luźno związany z grupą Wiktor Winogradow.

Oprócz tego radykalni formaliści skupiali się także w Moskwie w kole Moskowskij Lingwisticzeskij Krużok, do którego należał m.in. Roman Jakobson. Ważnym przedstawicielem radykalnego formalizmu był także Jurij Tynianow.

Radykalne skrzydło formalizmu rosyjskiego, zwłaszcza koło moskiewskie, nawiązywało w swojej działalności do praktyki poetyckiej rosyjskiego futuryzmu. Z praktyki tej wyrosło kilka kluczowych koncepcji formalistycznych: koncepcja literatury jako mowy autotelicznej, przekonanie o wolności literatury od powinności zewnętrznych (tj. społecznych, dydaktycznych, poznawczych, ideologicznych, ekspresywnych, filozoficznych itd.), sprzeciw wobec praktycznej funkcji języka w literaturze, rozumienie literatury jako zespołu chwytów oraz sama kategoria chwytu, tj. stylistyczno-kompozycyjnej transformacji materiału językowego dzieła.

Głównymi reprezentantami umiarkowanego formalizmu rosyjskiego są Wiktor Żyrmunski i Boris Tomaszewski. Umiarkowani formaliści nie wykluczali całkowicie z pola badawczego elementów treściowych dzieła, uznawali jednak, że powinny one być badane ze względu na funkcję jaką pełnią w utworze jako całości swoistej, w ścisłym związku z badaniem elementów formalnych.

Założenia ogólne

Celem formalistów było utworzenie nauki o literaturze niezależnej od: z jednej strony zewnętrznych celów pozaliterackich – filozoficznych, dydaktycznych, ideologicznych, publicystycznych oraz historyzmu, z drugiej od wewnętrznych celów pozaliterackich, psychologizmu i impresyjności. Formaliści rosyjscy podkreślali potrzebę ścisłego wyznaczenia pola badań literackich i oddzielenia ich od badań socjologicznych, historycznych, psychologicznych. Hasłem stały się dlatego słowa Jakobsona: "nie literatura, a literackość". Zarazem jednak formaliści postulowali ścisłe powiązanie badań literackich z językoznawstwem, jako że literaturę rozumieli przede wszystkim jako sztukę słowa.

Zwłaszcza radykalni formaliści odróżnili język praktyczny od języka poetyckiego – język poetycki jest językiem autotelicznym, wolnym od wszelkich powinności zewnętrznych. Poezja jest nastawiona na sam fenomen wyrażania, jej funkcja komunikatywna sprowadzona do minimum. Formaliści postulowali też zniesienie opozycji formy i treści – sens dzieła jest częścią formy utworu, dzieło poza formą nie istnieje. Forma służy uniezwykleniu, przekształceniu tego, co potoczne w twór artystyczny. Materiałem, jaki przekształca forma jest język.

Fabuła a sjużet

Skaz (chwyt stosowany przez rosyjskich formalistów w prozie) to opowiadanie ze zwrotami do słuchacza (zasada konstrukcji noweli pozbawionej wątku; ważny jest sam tok opowiadania), np. Płaszcz Gogola.

Sjużet (chwyt stosowany przez rosyjskich formalistów w prozie) wywodzi się z języka francuskiego i oznacza temat. Fabuła przedstawiana na różne sposoby. Najważniejsze jest uporządkowanie fabuły, czyli literackość. Czytelnik musi zrekonstruować fabułę (opowiedzieć ją), aby lepiej zrozumieć schemat fabularny. Jest to termin niejednoznaczny, sięga od fabuły po schemat fabularny.

Teoria bajki Władimira Proppa

Ogólne badania nad prozą w rosyjskim formalizmie doprowadziły do wyklarowania się szczegółowych ujęć poszczególnych gatunków epickich. Obok teorii noweli Szkłowskiego, która ujmuje nowelę jako zestawienie motywów doprowadzające do niespodziewanego rozwiązania, jednym z najważniejszych zastosowań metodologii formalizmu rosyjskiego jest teoria bajki ludowej Władimira Proppa, wyrażona w jego pracy Morfologia bajki (1928).

Teoria ewolucji literackiej Jurija Tynianowa

Tynianow odrzucał ewolucyjną koncepcję gatunku literackiego, jaką propagował Ferdinand Brunetière (pozytywista), która polegała na tym, że dzieło ewoluuje jak gatunki zwierząt wg Karola Darwina. Tynianow mówił: "nie ewolucja, lecz skok, nie rozwój lecz przesunięcie", Uznaje on, że to drugoplanowe cechy dzieła są istotne, a nie pierwszoplanowe. Niemożliwe jest podanie definicji gatunku literackiego bo gatunek "się przemieszcza" z peryferii do centrum za pomocą chwytów literackich.

NOTATKI Z ZAJĘĆ:

• Formalizm:

  • Kojarzy nam się z formą;

  • Rozwijał się w Rosji i Ameryce;

  • Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas kształtowania i rozwoju formalizmu w Rosji;

  • Jest on określany mianem „choroby dziecięcej” – taka choroba raz przeżyta już nie wraca – formalizm rozpoczął się i skończył w okresie międzywojnia;

  • Stanisław Barańczak wykorzystywał formalizm do teorii tłumaczeń;

• Powody zajmowania się formalizmem:

  • Najbardziej wpływowym kierunkiem badań literackich był strukturalizm, a jest on rozwiniętą formą formalizmu;

  • Wskazał na to, że literatura jest odrębną dyscypliną, nie powołuje się na metody badawcze innych dziedzin;

  • Szerokie pole terminów, które stworzył formalizm i są one używane do dziś, np. teoria literatury (o dzisiejszym zakresie poetyki);

• Formalizm to szkoła, metoda badania tekstu. Nie należy go mylić z formizmem – kierunkiem w sztuce.

• Formalizm doprowadził do usamodzielnienia się językoznawstwa.

• Dziedzina zależna od innych nie jest szanowana, stąd pomysł jej usamodzielnienia.

• Formalizm skupiał się na słowie, brzmieniu, skupia się na materiale.

Szkłowski
Tekst można czytać na dwa sposoby
Metafora okna
Patrzymy za okno
To, co przedstawia tekst

• W badaniach literackich możemy skupić się na samym tekście słowo, tworzywo materiał, z którego stworzony jest tekst.

• Nie każdy tekst może być tak badany, stąd ograniczenie Mie możemy oddzielać formy od treści są one jednością na ich pograniczu powstaje znaczenie.

• Literackość (R. Jacobson) – to, co czyni tekst literackim.

• Na początku rozwoju formalizmu bardzo istotna była opozycja:

JĘZYK POETYCKI	≠	JĘZYK POTOCZNY
Wszystkie elementy mają znaczenie		Treść jest pierwszoplanowa wobec formy; Inna metaforyka; Jest automatyczny posługujemy się słowami bez zastanowienia ich estetyka schodzi na dalszy plan

• „Dziś słowa umarły i język został podobny do cmentarza.” Szkłowski.

• Tekst literacki, którym zajmuje się formalizm mam element, który zaburza automatyczną percepcję, automatyczny odbiór.

• Utrudnienie percepcji czytelnikowi ma na celu uczynienie tekstu artystycznym oraz pobudzenie intelektu czytelnika.

• Utrudnienie percepcji tekstu można osiągnąć np. poprzez:

  • Archaizację;

  • Grafemikę tekstu układ słów w przestrzeni;

  • Środki poetyckie.

• Odautomatyzowanie tekstu: chwyt literacki – sposób na udziwnienie tekstu naczelna zasada, która organizuje tekst:

  • Bez niego tekst traci swoją tożsamość;

  • W przypadku sztuki jest to zwykle ten punkt, w którym forma stapia się z treścią;

  • Zmiana formy jest zmianą znaczenia.

• Każdy tekst, który może być tekstem literackim, ma chwyt literacki.

PRZYKŁADY:

• I LIKE IKE.

  • Lubię Eisenchauera.

  • W Angielskim „I” znaczy „JA”.

  • Hasło wyborcze Eisenchauera.

  • W języku polskim traci ono soje znaczenie.

  • Litera może nieść znaczenie, np. w języku polskim w przekleństwach częste jest „R” oraz inne głoski twarde.

• „RAKI” JANA KOCHANOWSKIEGO

  • Poza tytułem są one także gatunkiem literackim.

  • Wersy czytane od tyłu mają to samo znaczenie, co czytane normalnie.

  • Zastąpienie wiersza prozą sprawia tu, że utwór traci 50% swojego sensu, bo nie odczytamy ich od tyłu.

• „ECHO W KOŚCIELE” EDWARD HERBERT Z CHERBURY

  • Efekt echa;

  • Pozorny dialog człowieka i echa, mimo, ż eto monolog;

KONCEPT BAROKOWY	CHWYT LITERACKI
Treść; Niewielkie odstępstwo w finale wiersza, które zaburza jego treść; Można go wskazać.	Poszerzony koncept, bo obejmuje zarówno treść, jak i formę; Organizuje całość utworu; Nie można go wskazać.

• WIERSZ PRZYPISYWANY CZESŁAWOWI MIŁOSZOWI

  • Napisany na konkurs;

  • Czytany w różny sposób daje różne znaczenia.

• SKAZ – stylizowanie prozy na język mówiony, potoczny.

• SJUŻET – element fabuły niepokazany w tekście, który czytelnik sam musi sobie dopowiedzieć.

• Formalizm, jako szkoła badania tekstu zakończył się tuz przed II wojną światową z dojściem do władzy bolszewików. Miało to przede wszystkim związek z koniecznością zmianą sposobu pisania. Ci poeci, którzy nie dostosowali swojej twórczości do zaistniałej sytuacji politycznej poddani zostali procesom sądowym. Byli to ci poeci, których twórczość była interesująca dla formalistów. Stąd konieczność zmiany sposobów badawczych. Formaliści nie mogli badać tego, co chcieli. Część z nich wyemigrowała. Emigracja przyczyniła się do powstania formalizmu amerykańskiego oraz strukturalizmu.

• Nazwiska:

  • Jacobson;

  • Tymianow;

  • Einchenbaum;

  • Brik;

  • Winogradow;

  • Szkłowski;

    • Byli oni członkami OPOJAZ – Towarzystwa Badań nad Teorią Języka Poetyckiego.

• Pojęcia:

  • DOMINANTA – wcześniej nazywana chwytem to, co dominuje w tekście, przesądza o jego tożsamości.

  • PODMIOT CZYNNOŚCI TWÓRCZYCH – pośrednik pomiędzy autorem i podmiotem lirycznym – czasem nazywany też „obrazem autora”. Jest to pisarz podczas pracy nad danym tekstem.

OMAWIANY ARTYKUŁ: WIKTOR B. SZKŁOWSKI „SZTUKA JAKO CHWYT”

formalizm amerykański

notatki z zajęć:

• W USA teoria badań literackich nie istniała do czasu przybycia tam formalistów rosyjskich na uniwersytetach wykładowcy uczyli analizy według własnych upodobań;

• Formalizm amerykański rozpoczął się od TH. ST. Eliota.

• Inni badacze formalizmu amerykańskiego to:

  • W. Wimsatt

  • C. Bradley

  • C. Brooks

  • I. Richards

• Formalizm amerykański głosi tezy formalizmu rosyjskiego uzupełniając je o pewne koncepcje:

  • WNIKLIWE CZYTANIE (CLOSE READING)

    • Wczytywanie się w tekst a nie w konteksty;

    • Tekst analizowany jest bez nazwiska autora, jego biografii oraz daty powstania utworu tzw. ŚMIERĆ AUTORA;

  • KRYTYKA 3 BŁĘDÓW INTERPRETACYJNYCH:

    • HEREZJA PARAFRAZY – badania polegają na przepisywaniu tekstów innymi słowami, a tak być nie może, ponieważ utwór oderwany od formy traci swój sens, swoje znaczenie;

    • BŁĄD INTENCJI – interpretator poszukuje „intencji” autora, tego „co autor miał na myśli”;

    • BŁĄD AFEKTYWNOŚCI – polega na odczytywaniu tekstu przez pryzmat własnych uczuć, przez jakieś osobiste upodobania; czytelnik lubi teksty, w których jakoś sam się odnajduje;

• Formalizm amerykański wprowadził nowe nazwy dla znanych terminów:

  • Struktura materiał treść

  • Tekstura chwyt forma

  • Odpowiednik korelatywny literatura nie jest wiernym przedstawieniem rzeczywistości czyli: świat przedstawiony Ingardena;

• Formalizm amerykański był ruchem bardzo dynamicznym; ekspansywnym; funkcjonował w USA przez 40 lat (do lat 60.); inne nurty europejskie, które w tym czasie powstały, nie zyskały popularności w Ameryce; nie było w ogóle takiej możliwości, ponieważ większość ośrodków akademickich została zdominowana przez formalistów;

STRUKTURALIZM

WIADOMOŚCI OGÓLNE:

Strukturalizm – kierunek badań literaturoznawczych wywodzący się z teorii językoznawczych Ferdinanda de Saussure'a oraz teorii fonologicznej Nikołaja Trubeckiego, a rozwijający się pod wpływem antropologii Claude'a Lévi-Straussa. Podstawowym celem strukturalizmu było stworzenie ścisłej, naukowej metody badania literatury i jej cech uniwersalnych, a w centrum zainteresowań badawczych znajdowała się wewnętrzna organizacja języka literackiego i jego właściwości systemowe, nie zaś poszczególne utwory literackie.

Za początek strukturalizmu uznaje się datę wydania Kursu językoznawstwa ogólnego de Saussure'a (1916 r.). Rok 1966 jest przez badaczy wymieniany jednocześnie jako szczyt rozwoju i umowny początek kryzysu tego kierunku, a w konsekwencji pojawienie się opozycyjnego dla niego kierunku metodologicznego – poststrukturalizmu. Jednak jeszcze w latach 80. na gruncie strukturalizmu pojawiały się ważne prace teoretyczne^[1].

Metodologia ta nie była stosowana w literaturoznawstwie angielskim ani amerykańskim^[2].

Najważniejsze założenia strukturalizmu

• Najważniejszą cechą utworu literackiego, rozumianego jako typ wypowiedzi językowej, jest dominacja funkcji estetycznej. Funkcja ta powoduje swoiste i tylko jej służące uporządkowanie elementów na wszystkich poziomach takiej wypowiedzi.

• Dzieło literackie jest zorganizowanym systemem. Wszystkie, nawet najdrobniejsze, elementy tego systemu są nacechowane znaczeniowo.

• Każdy utwór należy interpretować odnosząc go do języka ogólnego, a zwłaszcza jego odmiany literackiej, oraz do tradycji literackiej.

• Interpretując utwór literacki należy wziąć pod uwagę osobę twórcy tego dzieła i osobę jego odbiorcy.

• Zadaniem badacza literatury jest opis struktury danego utworu literackiego i powiązanie jej z procesami historycznoliterackimi.

• Nie istnieje opozycja formy i treści – te składniki dzieła literackiego są powiązane i wzajemnie się warunkujące^[2].

Praska Szkoła Strukturalna

Była to pierwsza szkoła, która korzystała z założeń strukturalizmu. Jej celem było przystosowanie i wykorzystanie koncepcji de Saussure'a w badaniach literackich. W centrum zainteresowań związanych z tą szkołą badaczy znajdowały się różnice i podobieństwa zachodzące pomiędzy językiem poetyckim a językiem ogólnym. Za istotny wyróżnik języka poetyckiego uznali autoteliczność – osłabienie związków z rzeczywistością pozajęzykową i zwiększenie znaczenia samego znaku językowego. Inną jego cechą miała być również jego zdolność do aktualizacji różnych elementów języka, które nie są tak istotne w zwykłej komunikacji językowej, np. onomatopeja uwydatnia fonologiczny poziom systemu językowego. Wskazywali również na to, że od strony funkcjonalnej, język poetycki charakteryzuje się dominacją szczególnej dla siebie funkcji. Jan Mukařovský nazywał ją funkcją estetyczną, natomiast Roman Jakobson – funkcją poetycką. Funkcja ta miała według nich wchodzić w rozmaite relacje z pozostałymi funkcjami wypowiedzi językowej np. funkcją informacyjną lub impresywną. Badacze Praskiej Szkoły Strukturalnej zwracali również uwagę na konieczność rozpatrywania utworu literackiego w jego aspekcie komunikacyjnym, a więc na dynamikę relacji pomiędzy nadawcą, odbiorcą i kontekstem wypowiedzi. Próbowali również ustanowić naukowe zasady badania historii literatury.

Szkoła narratologii francuskiej

Z tą odmianą strukturalizmu związani byli m.in. Roland Barthes, Claude Brémond, Tzvetan Todorov, Algirdas J. Gremais. Korzystając z teorii antropologicznych Levi–Straussa, badaniami folklorysty Władimira Proppa oraz dokonaniami strukturalizmu językoznawczego planowali poprzez strukturalną analizę opowiadań opracować gramatykę opowiadań (reguły rządzące powstawaniem wszelkich opowiadań), a w końcu – gramatykę całej literatury (modele wytwarzania wszelkich wytworów literackich), uniwersalny język literatury. Prowadzić miało do tego wyodrębnienie podstawowych elementarnych struktur w niej zawartych.

Za manifest francuskiej szkoły narratologicznej uznaje się ósmy numer czasopisma Communications wydany w 1966 r. w Paryżu. Jego publikacja jest też określana jako szczytowy moment rozwoju powojennego strukturalizmu.

Polska szkoła teorii komunikacji literackiej

Ten nurt badań tworzyli m.in.: Janusz Sławiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Michał Głowiński, Edward Balcerzan, Kazimierz Bartoszyński. W centrum zainteresowań badaczy tej szkoły znajdowała się sytuacja komunikacyjna zachodząca w dziele literackim, a więc relacja pomiędzy nadawcą a odbiorcą tego dzieła. Zajmowali się więc obrazem nadawcy w tekście, projektowanym odbiorcą dzieła, wszelkimi zawartymi w tekście odautorskimi sygnałami i dyrektywami, dotyczącymi odbioru dzieła, publicznością literacką.

Krytyka strukturalizmu i poststrukturalizm

W latach sześćdziesiątych coraz częściej zaczęły pojawiać się głosy sprzeciwu wobec ortodoksyjnego strukturalizmu. Doceniano jego znaczenie dla odejścia od pozytywistycznego genetyzmu, ale zarzucano mu, że formalizuje wiedzę o literaturze oraz nie jest odpowiedni do badania wielu zjawisk, ponieważ podstawowe narzędzie strukturalizmu – teoria językoznawcza de Saussure'a – nie jest całkowicie adekwatne do badania tekstów literackich. Negowano też możliwość zastosowania środków właściwych naukom ścisłym w naukach humanistycznych oraz oskarżano strukturalistów o podważanie roli indywidualizmu i kreacji. Nurt krytyczny i rewizjonistyczny wobec strukturalizmu, próbujący przekroczyć jego ograniczenia, nazywano początkowo "drugim strukturalizmem" lub "strukturalizmem krytycznym". Później przyjęło się określenie "poststrukturalizm", jednak pojawiały się także inne nazwy, takie jak: "superstrukturalizm", "neostrukturalizm", "parastrukturalizm", "hiperstrukturalizm", "ultrastrukturalizm", "anty–strukturalizm" itp.

NOTATKI Z ZAJĘĆ:

• Termin strukturalizm pochodzi od słowa „struktura”.

• Strukturalizm nie jest jedynie metodologią badań literatury, jest to nurt w nauce w ogóle (głownie w naukach humanistycznych, ale także w humanistyczno – przyrodniczych):

  • Termin strukturalizm wywodzi się z matematyki;

  • To, że strukturalizm jest częścią składową językoznawstwa/ literaturoznawstwa to efekt zainteresowania tą nauką;

• „Ojcem” strukturalizmu jest Ferdynand de Sausierre nie jest on jednak jego twórcą! Jego badania były jedynie inspiracją dla strukturalizmu.

• Badania de Sausierre’a:

  • TRZY ZASTRZEŻENIA DO JĘZYKOZNAWSTWA:

    • KONCEPCJA JĘZYKA I ZNAKU JĘZYKOWEGO:

      • Postawił sobie pytanie: skąd wziął się język?

      • Są na ten temat różne teorie:

        • Rousseau – język wziął się z dźwięków, które człowiek wydaje (ból „A!”, szok „O!”);

        • Platon – twierdził, że człowiek wytworzył swój język naśladując elementy rzeczywistości (np. pies „HAŁ HAŁ!”);

        • Kościół katolicki – język to dar od Boga;

        • Teoria języka wrodzonego – możliwość przyswojenia języka przekazywana jest w genach;

        • De Saussierre – stworzył teorię o arbitralności znaku literackiego język jest wynikiem umowy społecznej;

    • KONCEPCJA MORFEMU I FONEMU:

      • Wyrazy „kot” i „kod” różnią się tylko jedną literą, tylko dźwięcznością to opozycja znaku i znaczenia;

      • Stwierdził on, że opozycja przesądza o sensie!

    • KONCEPCJA OPOZYCJI:

      • Jeśli coś ma mieć sens, musi mieć swoje przeciwieństwo;

        • Dobro – zło;

        • Wojna – pokój;

      • Pojęcia dobra/ wojny nie istniałyby bez pojęć zła/ pokoju i odwrotnie;

  • DE SAUSIERRE SFORMUŁOWAŁ TERMINY:

    • LANGE –system;

    • PAROLE – użycie;

      • System to pewna mowa;

      • Użycie to spontaniczność, bezmyślność w operowaniu językiem każda wypowiedź realizuje system; system jest receptą na stworzenie wypowiedzi! dzieło literackie też realizuje system, tworząc strukturę danego utworu! skąd „struktura”: Levi Strauss badał plemiona indiańskie, pomimo odmiennych kultur, środowisk plemiona te miały pewne wspólne elementy, które tworzyły strukturę;

  • WYRÓŻNIŁ TEŻ OPOZYCJĘ MIĘDZY:

    • SYNCHRONIĄ – trwałość;

    • DIACHRONIĄ – zmienność;

      • Słowa zmieniają swoją treść, znaczenie;

• Po pośmiertnym wydaniu notatek i wykładów de Saussiere’a jego torie stały się słynne i wielu językoznawców chciało z nich korzystać, a tym samym rozwijać i nadal budować strukturalizm;

strukturalizm w literaturze:

• Dla strukturalistów strukturą utworu były elementy wspólne danego gatunku; zebranie ich tworzy „receptę” na stworzenie dzieła, np.: fraszka:

  • utwór krótkie (krótkie zdania);

  • rymowany;

  • o zabawnej puencie;

  • łatwy, przystępny język;

• Elementy w strukturze są hierarchiczne i pełnia jakieś funkcje!

• STRUKTURA (dla strukturalistów):

  • To zbiór elementów, spośród których każdy pełni określoną mu funkcję;

  • Cechy struktury:

    • zamknięta;

    • mogą w niej zachodzić przekształcenia, ale elementy nie zmieniają swojej funkcji;

    • homologiczność – funkcja powinna funkcjonować w całości sztuki;

• Każdy tekst literacki składa się z elementów, które mają jakieś określone funkcje ideą strukturalistów jest wyróżnienie tych elementów i przypisanie im jakichś funkcji, np.:

  • W językoznawstwie – JOS;

  • W antropologii kultury – badanie wierzeń, np. wilkołak (a przemiana w geparda);

• Strukturalizm był teorią kuszącą również dla samych pisarzy, bo zakładał wynalezienie struktury, czyli „recepty” na dzieło sztuki, np.: Harlequiny wszystkie te teksty zbudowane są na takiej samej strukturze;

teoria jacobsona:

• Schemat komunikacji językowej Jacobsona;

NADAWCA F. EMOTYWNA		KONTEKST F. POZNAWCZA		ODBIORCA F. KONATYWNA
		KOMUNIKAT F. POETYCKA
		KONTAKT F. FATYCZNA
		KOD F. METAJĘZYKOWA

• F. EMOTYWNA – wywołanie wrażenia pewnej emocji, przekazanie informacji; najważniejszy jest nadawca, np. wykrzyknienia: „Podaj mi tę książkę!”= „Chcę te książkę!”.

• F. POZNAWCZA – przekazuję konkretną informację o rzeczywistości, np. „Ale dzisiaj piękna pogoda!”.

• F. METAJĘZYKOWA – mówienie o samym języku; rzadko, np. „Słowo <chłopiec> jest rzeczownikiem.”

• F. FATYCZNA – nastawiona na podtrzymywanie kontaktu, np.

  • …

  • Aha. No i?

  • …

  • I co dalej?

• F. PERFORMATYWNA – słowa, które zmieniają rzeczywistość, np. „Ogłaszam was mężem i żoną!”.

• F. POETYCKA – jej nadrzędnym celem jest sam komunikat; jest to to, co odróżnia gatunek – u formalistów to „literackość”

  • 2 ELEMENTY:

    • Wybór dokonuje się na bazie ekwiwalencji, podobieństwa lub niepodobieństwa, synonimiki czy antynomii;

    • Kombinacja na bazie przyległości;

  • FUNKCJA POETYCKA to projekcja zasady ekwiwalencji (wyrazy synonimiczne, bliskoznaczne) z osi wyboru na oś kombinacji.

  • EKWIWALENCJA staje się chwytem szeregu.

I CZĘŚĆ DEFINICJI OŚ WYBORU
CHŁOPIEC
bachor
Marcin
dziecko
syn
OŚ KOMBINACJI
Można ułożyć z tego różne kombinacje i każda z nich będzie właściwa.
Wybór słów zależy od tego, co chcemy osiągnąć.
II CZEŚĆ DEFINICJI
W dziele literackim nie ma przypadkowego doboru wypowiedzi.

analiza strukturalna tekstu poetyckiego:

• UTWÓR PT.:

  • Zdobywca Czerw / tłum. Barbara Beaupre

  • Robak Zdobywca / tłum. Antoni Lange

• WEDŁUG JACOBSONA UTWÓR POETYCKI POWINIEN SPEŁNIAĆ FUNKCJE KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ.

  • NADAWCA F. EKSPRESYWNA

    • Nadawca jawi nam się, jako uważny obserwator sztuki teatralnej;

    • „Patrz!” – nadawca zwraca uwagę odbiorcy;

  • ODBIORCA F. IMPRESYWNA

    • „Patrz!” – musi być odbiorca widz/ czytelnik;

  • KONTAKT F. FATYCZNA

    • Patrz!” – zwraca uwagę odbiorcy;

    • Równoważniki, krótkie zdania;

  • KONTEKST F. POZNAWCZA

    • Budynek teatru;

    • Metafora ludzkiego życia;

  • KOD F. METAJĘZYKOWA

    • Podany motyw sztuki;

    • Tytuł sztuki;

    • Ta sztuka jest „stubarwnym dramatem”

  • KOMUNIKAT F POETYCKA

    • Podział na wersy, strofy, słowa;

    • Rymy itd.

• Różnica w tłumaczeniu tytułów wynika z tego, że na potrzeby rymu w ostatniej strofie potrzebny był inny układ słów.

• STRUKTURALIZM:

  • Badanie tekstu poetyckiego;

  • Narratolodzy – grupa badaczy, którzy zajmowali się prozą:

    • R. Barthes;

    • T. Todorov;

    • A. Greimas;

    • W. Drapp; ?

• Ten ostatni zajmował się analizą bajek i baśni rosyjskich. Wyróżnił w nich pewne stałe elementy:

  • Bohater dobry i zły;

  • Osoba, która zaleca działanie dobremu bohaterowi;

  • Osoba, która daje magiczny przedmiot;

  • Inne królestwo, kraina;

    • Np.

      • Kopciuszek;

      • Czerwony Kapturek;

• Podobne elementy stałe pojawiają się także w innych utworach, np. w cyklu opowieści o Jamsie Bondzie, którymi zajmował się Barthes.

• Wyróżnił on 3 POZIOMY ANALIZY STRUKTURALNEJ OPOWIADANIA:

  • DZIAŁANIA – poziom działań to poziom postaci, czyli poziom akantów;

    • To swoisty model bohatera, występującego w opowiadaniu;

    • To taki wzorzec ogólny (coś jak archetyp)

    • Np. wzorzec ogólny – akant detektyw/ agent konkretne postaci: Bond, Holmes, Inspektor Gadget;

  • FUNKCJE – ten poziom Barthnes dzieli na:

    • FUNKCJE:

      • KARDYNALNE – sytuacje niezbędne do rozwoju historii; przyczyna skutek;

      • KATALIZY – akcje podejmowane przez akantów, ale nie mające wpływu na rozwój wypadków;

    • OZNAKI:

      • WŁAŚCIWE – odnoszą się do charakteru, uczucia, atmosfery, filozofii, to sugestia, by czytelnik domyślił się reszty;

      • INFORMACJE – służą do identyfikowania, umieszczania sytuacji w czasie i przestrzeni;

  • NARRACJĘ;

• FRAGMENT POWIEŚCI DETEKTYWISTYCZNEJ:

  • Bohater: Harold Angel

  • 3 katalizy:

    • Chodzi po biurze;

    • Rozmyśla;

    • Wyciąga whisky;

  • 1 funkcja kardynalna:

    • Odbiera telefon;

  • 2 katalizy:

    • Słucha;

    • Zabiera płaszcz ubiera się;

  • 1 funkcja kardynalna:

    • Wychodzi (wybiega)

OMAWIANE ARTYKUŁY:

• ROMAN JAKOBSON „POETYKA W ŚWIETLE JĘZYKOZNAWSTWA”;

• ROLAND BARTHES „WSTĘP DO ANALIZY STRUKTURALNEJ OPOWIADAŃ”;

poststrukturalizm

wiadomości ogólne:

Poststrukturalizm – metodologia badań literackich, powstała w wyniku kryzysu strukturalizmu, jako krytyczne spojrzenie na tę metodę naukową. Chociaż tendencje poststrukturalistyczne pojawiały się już wcześniej (szczególnie we Francji), za oficjalną datę powstania tej metodologii uznaje się rok 1966, kiedy to na Uniwersytecie Johna Hopkinsa w Baltimore odbyła się konferencja pt. "The Languages of Criticism and the Sciences of Man". Niektórzy badacze nie wyróżniają tej metodologii jako osobnej szkoły, uznając ją raczej za nurt wewnątrz strukturalizmu. Za czołowych przedstawicieli poststrukturalizmu, a jednocześnie jego inicjatorów, uznaje się Rolanda Barthes'a, Jacques'a Derridę i Michela Foucault.

Początki poststrukturalizmu:

Powstanie poststrukturalizmu związane było z kryzysem w ramach metodologii strukturalistycznej, opierającej się na próbach stworzenia ścisłej, obiektywnej, spójnej i logicznej nauki o literaturze. W latach 60., w szczytowym okresie rozwoju strukturalizmu, pojawiały się już pierwsze stanowiska wobec niego krytyczne. Wiązały się one z rozczarowaniem tą metodologią, jej głębokim zakorzenieniu w języku i tendencją do systemowego ujmowania indywidualnych kreacji artystycznych. Te krytyczne tendencje miały swój początek w literaturoznawstwie francuskim (m.in. w pracach Michela Foucault i Rolanda Barthes'a).

Za właściwy początek poststrukturalizmu uznaje się wystąpienie Jacques'a Derridy z referatem Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych na konferencji pt. "The Languages of Criticism and the Sciences of Man", która odbyła się na Uniwersytecie Johna Hopkinsa w Baltimore w 1966 roku. Konferencja ta miała być próbą przeszczepienia metodologii francuskiego strukturalizmu na grunt amerykański, a tym samym ożywienia badań literackich, przeżywających w USA okres wyczerpania. Na konferencji obecni byli m.in. René Girard, Jacques Lacan, Tzvetan Todorov, Jean Huppolyte, Jacques Derrida i Roland Barthes. Dwaj ostatni przygotowali wystąpienia, zawierające tendencje dzisiaj określane jako poststrukturalne. Poglądy Derridy i Barthes'a wzbudziły znacznie większe zainteresowanie niż odkrycia strukturalistów. Wynikało to m.in. z pewnego podobieństwa strukturalizmu do szkoły New Criticism, która przeżywała ówcześnie okres wyczerpania. Tym samym na gruncie amerykańskim poststrukturalizm zrobił zawrotną karierę i zaistniał tam bez pojawienia się strukturalizmu.

Nazwa

Nazwa nowego nurtu metodologicznego zaczęła kształtować się pod koniec lat siedemdziesiątych. Używano wtedy takich określeń jak "strukturalizm krytyczny", "drugi strukturalizm" (w odróżnieniu od pierwszego, który nazywano "klasycznym", "dogmatycznym" lub "ortodoksyjnym"), "neostrukturalizm", "parastrukturalizm", "hiperstrukturalizm", "superstrukturalizm", "ultrastrukturalizm" oraz "anty-strukturalizm". Ostatecznie w naukach humanistycznych rozpowszechniło się określenie "poststrukturalizm". Przedrostek "post-" (a więc "po-") w tym określeniu nie oznacza zakończenia strukturalizmu (metoda ta miała swoje osiągnięcia jeszcze w latach osiemdziesiątych), ale odnosi się do jego krytycznej i rewizjonistycznej roli wobec strukturalizmu.

Krytyka strukturalizmu

Poststrukturalizm cechował się postawą krytyczną wobec tradycyjnych koncepcji filozoficznych i literaturoznawczych, szczególnie wobec strukturalizmu. Według Jacquesa Derridy strukturalistyczne podejście do literatury powodowało uschematyzowanie literackiego sensu, a tym samym przesłaniało sens i unieruchamiało twórczą siłę literatury. Aby temu zapobiec, należało nieustannie prowokować krytykę strukturalizmu, zadawać pytania, które nie pozwoliłyby utrwalić się strukturalistycznym konstrukcjom. Derrida dokonywał krytycznej lektury najważniejszych dzieł strukturalizmu i podważał kluczowe dla tego kierunku pojęcia. Roland Barthes natomiast protestował przeciwko naukowemu językowi opisu literatury i próbom tworzenia uniwersalnych modeli literaturoznawczych, w których zatraca się pojedynczy, indywidualny tekst. Uznawał, że konieczne jest zamienienie nauki w twórczość, jej języka w język literacki, a naukowca – w pisarza. Według Barthes'a, autor nie posiadał prawa do jedynie słusznej interpretacji tekstu, nie był ojcem ani właścicielem dzieła, nowym, właściwym twórcą stawał się czytelnik, dokonujący stworzenia dzieła w akcie lektury i indywidualnego odbioru. Odrzucał tym samym ścisłą naukę o literaturze, naukowy język jej opisu i wszelkie próby poszukiwania jednego sensu w dziele literackim, pozostawiając czytelnikowi całkowitą swobodę lektury. Również Julija Krystewa dążyła do poszerzenia możliwości praktyki interpretacyjnej, w stosunku do tej, jaką proponował strukturalizm. Posługiwała się w tym celu teorią intertekstualności, stworzonej przez Michała Bachtina[8].

Podział poststrukturalizmu

Podział na odmiany

Według niektórych badaczy strukturalizm można podzielić na dwie odmiany:

• odmiana tekstualna – skupiała się na analizie tekstu, inspirowana była dokonaniami Derridy, Barthes'a i Krystewej;

• odmiana światowa – przedstawiciele tej odmiany interesowali się etycznymi i politycznymi skutkami praktyk interpretacyjnych. Inspirowali się dokonaniami Foucault.

Przeciwnicy takiego podziału uznają go jednak za sztuczny, twierdząc, że oba pierwiastki od samego początku współistniały w dokonaniach różnych poststrukturalistów.

Podział na etapy

• I faza (krytyczna lub negatywna) – datowana jest na lata 1966–1985. Opierała się przede wszystkim na krytyce strukturalizmu oraz na odrzuceniu naukowej, ścisłej nauki o literaturze, posługującej się neutralnym językiem. Faza ta związana była przede wszystkim z dekonstrukcją.

• II faza (pozytywna lub post-poststrukturalizm) – rozpoczęła się po 1985 roku. Zainteresowania badaczy skierowały się ku wypracowaniu nowych metod badawczych. Odrzucono ideę wiedzy systemowej, ujmującej całość zjawisk życia literackiego i nauki obiektywnej. Akcentuje się różnorodność praktyk metodologicznych. Powstają takie sposoby czytania jak krytyka genderowa, krytyki mniejszościowe i krytyka w duchu queer.

Konsekwencje poststrukturalizmu

Poststrukturalizm doprowadził do rewizji tradycyjnego sposobu myślenia o literaturze, szczególnie w duchu strukturalizmu. Praktyki interpretacyjne stały się otwarte na subiektywizm, wpływy etniczne, kulturowe, rasowe i seksualne, co zaowocowało współistnieniem zróżnicowanych sposobów odbioru literatury. Zmienił się również język teorii literatury – zamiast obiektywnego, ścisłego metajęzyka strukturalizmu, pojawił się język narracyjny i literacki.

notatki z zajęć:

• POSTSTRUKTURALIZM:

  • W nurcie poststrukturalizmu znalazły się wszystkie te kierunki, które oparły się na krytyce strukturalizmu, np. gender, feminizm itd.

  • Jest to kierunek bardzo współczesny, ponieważ wszystko, co teraz robimy w metodologii badań literackich jest nurtem działań poststrukturalizmu;

  • Jest on elementem szerszego nurtu – POSTMODERNIZMU:

    • Jego trwanie datuje się od końca II wojny światowej do teraz;

      • Okrucieństwo wojny ludobójstwo nadanie ludziom rangi „nie – człowieka” relacja kat – ofiara;

      • Sprowadzenie człowieka do rangi przedmiotu, rzeczy, czy surowca dla innych przedmiotów;

• J. F. LYOTARD – „KONDYCJA POZNAWCZA”:

  • CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KULTURY POSTMODERNIZMU:

    • DEHUMANIZACJA – zdegradowanie człowieka; założenie, że człowiek nie rodzi się wartościowym, nie jest cenny od urodzenia, musi sobie wartość wypracować;

    • POWSZECHNA TECHNOLOGIZACJA – rozwój techniki przy jednoczesnym zastoju w rozwoju myśli, filozofii, etyki, moralności;

    • POWSZECHNA GLOBALIZACJA – skutek rozwoju technologii;

    • UPADEK AUTORYTETÓW – twórcy kultury oraz ich idee skompromitowały się w czasie II wojny światowej; współczesne autorytety, takie jak Jan Paweł II, Lech Wałęsa, Bartoszewski szybko przestają być aktualne i cenione;

    • EKSPERYMENTARYZM – ciągłe, nieustające eksperymenty w różnych dziedzinach; wcześniej rozwój w różnych dyscyplinach był stopniowy i wynikał z wydarzeń, które go poprzedzały;

  • Wszystkie tez zmiany, jakie zaszły w kulturze miały wpływ na literaturę, a co za tym idzie także na metodologię badań literackich.

• POSTMODERNIZM to pojecie szerokie. POSTSTRUKTURALIZM jest metodą badania postmodernizmu.

  • „POST” – znaczy „po”, ale ten przedrostek oznacza nie tylko następstwo czasowe, ale także następstwo niosące zmianę, dialog z tym, co było wcześniej;

  • MODERNIZM – w Polsce to okres Młodej Polski; w Europie trwa, aż do końca II wojny światowej, a czasem jego koniec datowany jest na rok 1963;

    • Data ta wiąże się z konferencją naukową, jaka odbyła się w Baltimore;

      • Konferencja nosiła tytuł: „Języki dyskursu, krytyki i nauk ludzkich”;

      • Celem organizatorów konferencji było rozpowszechnienie strukturalizmu w Ameryce; dlatego zaprosili takich badaczy, jak: R. Barthes, J. Derrida, J. Locard;

      • Organizatorzy nie przewidzieli jednak tego, że zaproszeni przez nich badacze mieli już za sobą etap zainteresowania strukturalizmem;

      • Dlatego konsekwencją konferencji było nie zainteresowanie samym strukturalizmem, a jego następcą – poststrukturalizmem.

• ZARZUTY WOBEC STRUKTURALIZMU:

  • Nie mówi się o treści utworu;

  • Odkryto strukturę tekstu, więc osiągnięto główny cel, szukanie jej realizacji w kolejnych utworach było nudne i nie wnosiło nic nowego do samej teorii strukturalizmu;

  • Istnieje szereg takich elementów w literaturze, których nie da się opisać strukturalistycznie – strukturalizm „znalazł swoje granice”;

• INTERTEKSTUALNOŚĆ – pojęcie zaczęła rozwijać J. Krystewa:

  • Oznaczało ono „mozaikę cytatów” – jest nią każdy tekst;

  • Nie istnieje tekst samodzielny, ponieważ każdy tekst istnieje w czasie, epoce, kontekście innych dzieł;

  • G. GENETTE – 5 PODSTAWOWYCH RODZAJÓW INTERTEKSTUALNOŚCI:

    • INTERTEKSTUALNOŚĆ – parafraza, nawiązanie, parodia, pastisz itd.

    • HIPERTEKSTUALNOŚĆ – utwory kontynuujące wcześniejsze powieści, np. IV część HP jest kontynuacją części III.

    • METATEKSTUALNOŚĆ – tekst o tekście, np.: recenzja; „Lalka” „Lalka i Perła”; „W poszukiwaniu straconego czasu”; wiele tekstów poetyckich;

    • PARATEKSTUALNOŚĆ – zawieranie w obrębie utworu elementów, które do niego nie należą, np.: wstępy, przedmowy; zakończenia, przypisy itp.

    • ARCHITEKSTUALNOŚĆ – nawiązanie do archetypów; każdy współczesny tekst jest nawiązaniem do tekstów archetypowych;

• NIE ISTNIEJE TEKST SAMODZIELNY I ORYGINALNY!

  • Dlatego tekst należy badać poszukując jego źródeł i dialogów z innymi tekstami.

• Pojawia się pytanie: KIM, W TAKIM RAZIE, JEST AUTOR?

  • Jest on osobą, która ma prawo do tekstu;

  • Ten, kto jest odpowiedzialny za fakty i prawdy zawarte w tekście dotyczy to głównie tekstów naukowych;

  • Ten, kogo czytelnik uważa za autora, np. kto jest autorem ewangelii?

    • Ewangeliści?

    • Bóg?

    • Urzędnicy kościelni z czasów soborów, którzy mieli wpływ na ostateczny kształt tekstu Pisma Świętego?

  • Osoba, która w danych okolicznościach, w danym momencie mówi, konkretyzuje dany tekst.

• Takie podejście do kwestii autora wynika z upadku autorytetów i wiąże się z tzw. „ŚMIERCIĄ AUTORA”.

• „ŚMIERĆ AUTORA” – określenie autorstwa R. Barthes’a:

  • Autor był gwarantem sensu w tekście;

  • Sensu tekstu szukali wszyscy do czasów poststrukturalizmu;

  • Jeśli nie ma autora, to nie ma jednoznacznego sensu napisanego tekstu;

  • Tekst nie jest jednak bezsensowny;

  • To czytelnik tworzy sens utworu (według Barthes’a);

  • To sprawia, że nie ma czegoś takiego, jak niepoprawna interpretacja tekstu, dopóki to czytelnik konkretyzuje tekst;

  • TO CZYTELNIK JEST AUTOREM TEKSTU! (ale autor musi mu na to pozwolić; tekst musi zawierać elementy pozwalające na wybraną przez czytelnika interpretację);

• „KRYTYKA I PRAWDA” -

  • Tradycyjne zadania przypisywane działom nauki o literaturze:

    • KRYTYKA LITERACKA – ma prawo do wartościowania dzieła, oceny; powstaje na bieżąco, więc ma wpływ na kształt powstającej literatury ( i odwrotnie);

    • TEORIA LITERATURY – teorię tego, jak czytać tekst, jak tekst istnieje w świecie;

    • HISTORIA LITERATURY – opisywanie faktów związanych z powstawaniem literatury;

  • Nowe zadania przypisywane nauce o literaturze:

    • KRYTYKA LITERACKA – konkretne interpretacje danych tekstów; oceniając literaturę, krytyka sama się nią staje;

    • TEORIA LITERATURY – ocenianie, jakie możliwości interpretacji daje dany tekst; na jąka lekturę pozwala tekst;

    • HISTORIA LITERATURY – bez zmian;

OMAWIANE ARTYKUŁY:

• MICHEL FOUCAULT „KIM JEST AUTOR?”;

• ROLAND BARTHES „KRYTYKA I PRAWDA”;

• ROLAND BARTHES „PRZYJEMNOŚĆ TEKSTU”;

• ROLAND BARTHES „ŚMIERĆ AUTORA”;

feminizm

wiadomości ogólne:

Feminizm w badaniach literackich (krytyka feministyczna) – metodologia badań literackich stworzona w w latach 70. XX wieku, związana z tzw. drugą falą feminizmu, stawiająca sobie za cel badanie literatury uwzględniające kobiece doświadczenie i sposób opisywania świata, poszukiwanie kobiecej obecności w tekstach literackich oraz stworzenie nowego języka opisu literatury, uwzględniającego kobiecy punkt widzenia. Krytyka feministyczna wykorzystuje w swoich badaniach teorie strukturalizmu, dekonstrukcjonizmu, psychoanalizy i badań kulturowych.

Feminizm w badaniach literackich jest bardzo bogatym i zróżnicowanym nurtem badawczym, według niektórych badaczy każda z jego wybitniejszych przedstawicielek tworzy własną postawę teoretyczną. Uporządkowaniem myśli feministycznej zajęła się po raz pierwszy Elaine Showalter w artykule Krytyka feministyczna na rozdrożu opublikowanym w 1981 r.

Rewizjonistyczna krytyka feministyczna

Jeden z nurtów krytyki feministycznej, wykształcony w czasie drugiej fali feminizmu. Jego celem było przede wszystkim poszukiwanie w tekstach literackich i literaturoznawstwie wątków patriarchalnych, mizoginicznych oraz utrwalonych stereotypów. Nastawiony był też na rewizję dotychczasowego, ustalonego z męskiego punktu widzenia, kanonu literackiego a także demaskowanie przemilczeń i zakłamań dotyczących kobiecej roli w literaturze. Do tego nurtu należały m.in. Judith Fetterley i Mary Ellmann. Współcześnie nurt ten rozwija się w związku z zaangażowaniem krytyki feministycznej w tropienie wszelkich form dyskryminacji zawartych w tekstach literackich i w literaturoznawstwie.

Ginokrytyka

Nurt krytyki feministycznej, powstały w drugiej połowie tzw. drugiej fali feminizmu, rezygnujący z rewizjonizmu i jakiejkolwiek zależności od męskiej perspektywy i skupiający się na afirmatywnych badaniach kobiecego pisarstwa i kobiecych tradycji literackich. Jego celem była próba odkrycia specyfiki tworzonej przez kobiety literatury – czy kobiecość takich tekstów należy do ich właściwości wewnętrznych (a jeśli tak, to jakich) czy też jest tworzona w ramach odbioru, analizy tekstu. Termin ginokrytyka został wprowadzony przez Elaine Showalter w 1979.

Modele definiowania kobiecości

Według Elaine Showalter w ramach ginokrytyki można wyróżnić cztery grupy, odpowiadające kryteriom, które określają specyfikę kobiecego pisarstwa:

• model biologiczny – za specyfikę kobiecego pisarstwa odpowiada kobieca cielesność i zmysłowość. Owocował odwagą w ukazywaniu cielesności. Niebezpieczeństwo tego modelu polegało na przypisywaniu zbyt wielkiego znaczenia ciału w procesie czytania i pisania.

• model językowy i tekstualny – odpowiada na pytania dotyczące specyficznego kobiecego użycia języka. W ramach tego modelu wielokrotnie postulowano skonstruowanie specyficznego języka kobiecego. Modelowi temu zagrać miała, według Showalter, skłonność do izolacji od wpływów innych języków i rozmaitych konwencji i norm literackich.

• model psychoanalityczny – porusza temat związków pomiędzy kobiecą psychiką a kobiecym pisarstwem, stara się również uzupełnić braki w tradycyjnej psychoanalizie, związane z pominięciem specyficznego doświadczenia kobiecego, a więc np. rozwinąć wiedzę związaną z psychologicznymi aspektami relacji matka–córka lub kobiecymi przyjaźniami. Niebezpieczeństwem tego modelu było niezauważanie i niedocenianie wpływu czynników kulturowych na specyfikę pisarstwa kobiecego.

• odmiana kulturowa – porusza wszystkie z wymienionych zagadnień, dodatkowo umieszczając je w szerokim kontekście kulturalnym. Showalter uważa ją za najbardziej obiecującą metodę badań.

Arachnologia

Styl krytyki feministycznej, odwołujący się polemicznie do idei hyfologii Rolanda Barthes'a (tekst jest Tkaniną, w której teksturze rozpada się i ginie autor) oraz do mitu o Arachne, przeciwstawionego mitowi o Ariadne. Pomysłodawczynią tego nurtu była Nancy K. Miller. Według Miller specyfika kobiecego pisarstwa opiera się na założeniu, że pisząca kobieta, podobnie jak Arachne, pozostawia w tworzonym przez siebie dziele wyraźne ślady swojego autorstwa, jest silnie obecna w tekście jako podmiotowość twórcza. Idea pisarki–pająka podkreśla również silny związek ciała z kobiecą twórczością, a także połączenie sfery twórczości ze sferą domowo–rodzinną (w przeciwieństwie do charakterystycznej męskiej idei oderwania aktu twórczego od spraw codziennych, jego ekscentryczności).

Feminine Scripture

Pokrewny ginokrytyce nurt krytyki feministycznej, sformułowany we Francji w latach 70., inspirowany dokonaniami poststrukturalizmu. Nurt ten rezygnował ze stworzenia dogłębnej teorii (uznając to za charakterystyczne dla mężczyzn) i skoncentrował się na praktyce pisarskiej, w której dominować miał erotyzm, cielesność i nieciągłość. Jako przedstawicielki tego nurtu wymieniane są m.in. : Hélène Cixous i Julija Krystewa.

notatki z zajęć:

• FEMINIZM:

  • Ruch społeczny zmierzający do równouprawnienia kobiet:

  • Ideologia – kobieta powinna zajmować w społeczeństwie wyższe miejsce niż to, które zajmowała dotychczas;

  • Nurt badań naukowych – głownie humanistycznych, ale wśród nauk ścisłych także pojawiały się prądy feministyczne;

• FEMINIZM MA DWA GŁÓWNE NURTY:

  1. RUCH SPOŁECZNY – związany głównie z I falą feminizmu;

     • I FALA FEMINIZMU:

       • Przełom XIX i XX wieku;

       • Ruch sufrażystek;

       • Walka o prawa wyborcze(bierne, bo o czynnych nie mogło być wtedy w ogóle mowy);

       • Na podniesienie dyskusji w kwestii kobiet wpływ miały:

       • Industrializacja;

         • Uprzemysłowienie;

         • Rozwój miast;

         • Migracje ze wsi -> mężczyźni szli na cały dzień do fabryki; kobiety przejęły większość ich codziennych obowiązków, dlaczego nie miały więc otrzymać, chociaż część ich przywilejów

  1. NURT AKADEMICKI – związany głównie z II i III fala feminizmu:

     • II FALA FEMINIZMU:

       • Lata 50 i 60 XX wieku;

       • Okres II wojny światowej zmienił wiele w sytuacji kobiet;

       • Kobiety zostały same w Czesie wojny, a często także po niej, to sprawiło, że same musiały utrzymać siebie oraz swoje rodziny;

       • To sprawiło, że kobiety poszły do pracy; a tym samym zajęły miejsca mężczyzn i przejęły ich obowiązki, chciały więc otrzymać także podobne przywileje;

     • III FALA FEMINIZMU:

       • Lata 80 i 90 XX wieku – początek;

       • Kobiety otrzymały już większość swoich praw i przywilejów;

       • Feminizm odchodzi od walki w kwestii kobiet;

       • Zajmuje się teraz wszelkimi przejawami dyskryminacji: mniejszości seksualne; rasowe; etniczne; itd.;

• Od II fali feminizm jest wykorzystywany w badaniach, np.: w teorii sztuki nobilitacja kobiet – artystek.

• FEMINIZM KŁADŁ NACISK NA ROZRÓŻNIENIE PŁCI:

  1. BIOLOGICZNEJ (SEX);

  2. SPOŁECZNO – KULTUROWEJ (GENDER);

• Nasze miejsce w społeczeństwie nie powinno wynikać z naszej płci biologicznej;

• Utarte stereotypy kulturowe i obowiązujące role społeczne zostały ukształtowane przez literaturę;

  • Kto tworzył literaturę?

    • Mężczyźni.

  • Kto ją interpretował?

    • Mężczyźni.

      • Tak więc ukształtowane przez literaturę wzorce wynikały z odczytania tekstów kultury z męskiego punktu widzenia.

      • Dlatego w II fali feminizmu, badaczki zajęły się ponownym odczytaniem najważniejszych tekstów kultury, które stanowiły kannon kultury, i które ukształtowały obowiązujące role społeczne. Ponowne odczytanie miało być interpretacją z perspektywy kobiety.

• ŹRÓDŁA KULTURY EUROPEJSKIEJ:

  • BIBLIA:

    • Maria:

      • Tradycyjne odczytanie:

        • Dziewica;

        • Posłuszna mężczyznom: Bóg; Chrystus;

        • „Służebnica Pana” – mężczyzny;

        • Wcielenie stereotypu matki – opiekuńcza, oddana itd.

      • Odczytanie feministyczne:

        • Anioł nie przychodzi z rozkazem od Boga, a z propozycją, którą Maria przyjmuje;

        • Nie jest wiec służebnicą, a partnerem w umowie;

    • Ewa:

      • Tradycyjne odczytanie:

        • Pierwsza matka;

        • Winowajczyni wszelkiego zła na świecie;

      • Odczytanie feministyczne:

        • Kobieta – odkrywca;

        • Sięga po wiedzę, dąży do postępu ludzkości;

  • ANTYK:

    • Arachne:

      • Tradycyjne odczytanie:

        • Ukaranie człowieka – śmiertelnika za pychę i wywyższenie się ponad bóstwo;

        • Uchodziła za córkę farbiarza Idmona w Kolofonie w Lidii. Jej przechwałki o własnych zdolnościach rozgniewały Atenę, która wyzwała ją na tkacki pojedynek. Atena wyhaftowała wizerunki bogów olimpijskich, obrazując ich potęgę. W rogach tkaniny umieściła przykłady kar, które spotykają ludzi za ich pychę. Ten dydaktyczny przekaz nie powstrzymał Arachne, która na swoich krosnach wyczarowała bogów w miłosnych związkach ze śmiertelnymi dziewczętami. Jej tkanina była co najmniej równie piękna, jak haft Ateny. Rozgniewana bogini rozdarła dzieło Arachne i ją samą zaczęła bić czółnem tkackim. Dziewczyna powiesiła się z rozpaczy. Atena poczuła smutek w związku z zaistniałą sytuacją, więc postanowiła przywrócić życie samobójczyni. Jednak już nie pod postacią człowieka, ale pająka, który zawsze tkałby misterne nici. Arachne była również uczennicą Ateny.

      • Odczytanie feministyczne:

        • Obraz kobiety – Arachne ukaranej z ramienia Ateny – uosobienia pierwiastka męskiego (mimo biologicznie płci żeńskiej);

• TRZY PODSTAWOWE ŹRÓDŁA EKSPRESJI KOBIECEJ:

  • Kultura;

  • Prawa społeczne;

  • Język – nawet w języku kobiety są dyskryminowane.

• NARRACJA OGNISKOWA – przedstawianie wydarzeń w tekście z perspektywy postaci w tekście lub tego, kto czyta tekst.

  • Kobiecy / męski punkt widzenia rzeczywistości.

• NAZWISKA:

  • Nancy K. Miller;

  • Helen Cixious;

  • Elaine Showalter;

  • Judith Butler;

• JUDITH BUTLER WYMIENIA NASTĘPUJĄCE ELEMENTY, JAKO TE, KTÓRYMI POWINNA CHARAKTERYZOWAĆ SIĘ LITERATURA KOBIECA:

  • Parodiować literaturę męską; szczególnie te jej elementy, które uchodzą za najzwyklejsze;

  • Pokazywać kobiecą cielesność i seksualność;

  • Wykształcić własny język, własny styl pisarski; nowe słowa na określenie pewnych terminów, emocjonalność, itd.

• Między innymi z działań feministycznych zrodziła się KRYTYKA GENDEROWA:

  • Zajmuje się ona:

    • grupami dziś dyskryminowanymi, np. homoseksualistami, mniejszościami rasowymi czy etycznymi;

    • literaturą gejowską i demaskowaniem wątków gejowskich w dawnych utworach.

OMAWIANY ARTYKUŁ:

NANCY K. MILLER „ARACHNOLOGIE: KOBIETA, TEKST I KRYTYKA”

gender

wiadomości ogólne:

Gender (czyt. dżender, pol. rodzaj, płeć społeczno-kulturowa) – termin pierwotnie zamienny z angielskim sex (z ang. dosłownie płeć), obecnie wykorzystywany do określenia płci kulturowej lub płci społecznej (w odróżnieniu od płci biologicznej, którą obecnie określa się po angielsku sex). Gender oznacza tworzony w sposób performatywny zespół cech i zachowań, ról płciowych i stereotypów przypisywanych kobietom i mężczyznom przez społeczeństwo i kulturę. Inaczej, gender nazywa się społeczno-kulturową tożsamością płciową.

WHO definiuje gender jako "stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty jakie dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla mężczyzn i kobiet".

W wielu kulturach cechy płci są często konstruowane na zasadzie kontrastu, polaryzacji "kobiece"–"męskie". Teoria genderu (uprawiana często w ramach dyscypliny gender studies) wskazuje, że często cechy uznawane za genetycznie przypisane kobiecie lub mężczyźnie wynikają z uwarunkowania kulturowego lub presji społecznej. Wiele cech rzekomo "kobiecych" i "męskich" i mających pochodzić z różnic biologicznych teoria genderu uważa za mity społeczne. Egzemplifikacją teorii genderu może być następujący cytat:„

Skoro oczekuje się od nas – przynajmniej we współczesnych kulturach Zachodu – że będziemy tacy, jak wskazuje na to nasze zachowanie, odgrywana rola nakłada na nas taki obowiązek. Jeżeli zatem nauczyciel niezmiennie oferuje dziewczętom rolę tych, które nie umieją lub nie lubią matematyki, ale są ładne, czarujące i grzeczne, chłopcom natomiast – rolę nieokrzesanych, głośnych i niegrzecznych, lecz wykazujących się bystrością – to prawdopodobnie tacy właśnie będą ”

— Rothenbuhler, Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej 1998/2003: 90

Dzięki tej teorii obalono wiele mitów społecznych. Przykładowo, etyk, psycholog i feministka Carol Gilligan dowodziła w swoich studiach i badaniach, że w USA w procesie socjalizacji większość kobiet zdobywa jedynie tożsamość opartą na zależności, natomiast większość mężczyzn zdobywa tożsamość dającą silne poczucie separacji i autonomii. Z drugiej strony także sporo kobiet nie zgadza się z tą teorią i postrzeganiem siebie jako ofiar, a sam fakt istnienia genderu wywołuje pewne kontrowersje, zwłaszcza poza naukami społecznymi.

Studia i badania nad płcią kulturową na wielu uczelniach uprawia się na kierunku gender studies. Ten kierunek narodził się w latach 80. XX wieku w USA, a obecnie można go studiować na wielu wyższych uczelniach, także w Polsce, pod tą samą nazwą.

queer

wiadomości ogólne:

Queer (z ang. queer = dziwny, dziwaczny) – określenie używane od lat 90. XX wieku do opisywania społeczności LGBT i jej członków]. Efektem tego była zmiana we współczesnej angielszczyźnie: pierwotne znaczenie tego słowa zostało zmarginalizowane i obecnie znaczy przede wszystkim "lesbijski", "gejowski", "homoseksualny" (czy generalnie "nie-heteroseksualny", "nie-heteronormatywny"), w sensie pejoratywnym - stanowiąc obraźliwy odpowiednik polskiego słowa "pedał".

W naukach humanistycznych słowo queer jest zbiorczym terminem określającym przedmiot badań socjologicznych, psychologicznych, antropologicznych, kulturowych i krytycznoliterackich skupionych na analizowaniu i proliferacji ustalonych społecznie tożsamości oraz opozycji płciowych i związanych z seksualnością (kobieta – mężczyzna, płeć męska – płeć żeńska, heteroseksualność – homoseksualność itp.), w tym przede wszystkim konstrukcji subwersywnych tożsamości. Na zachodnich uczelniach od kilkunastu lat pojawiają się osobne studia i specjalizacje z zakresu queer studies, czasami wiązane z gender studies, a czasami stanowiące element studiów z zakresu "women's studies" (problematyki kobiecej), np. na Humboldt State University.

Użycie wyrazu queer w niektórych kontekstach może być postrzegane jako obraźliwe i zwłaszcza w heteronormatywnych społeczeństwach powinno być traktowane z ostrożnością, mimo że bywa wykorzystywane także w samookreślaniu się społeczności LGBT (podobnie jak określenie nigger wobec Afroamerykanów).

Użycie współczesne

Współcześnie używa się tego terminu jako antonimu heteronormatywności. Obejmuje on wtedy swym znaczeniem ludzi, którzy są homoseksualni, biseksualni, transseksualni, interseksualni lub każdej innej nieheteroseksualnej seksualności, seksualnej anatomii czy tożsamości płciowej. Może on także uwzględniać osoby aseksualne, autoseksualne i panseksualne, jak również rodzajowo normatywnych heteroseksualistów, których orientacja lub aktywność seksualna nie mieszczą się w granicach tych najpowszechniejszych (np. BDSM, poliamoria). W tym znaczeniu słowo queer (zarówno jako przymiotnik, jak i jako rzeczownik) może być używane jako synonimiczne dla LGBT, co zwłaszcza w języku angielskim jest w mowie potocznej wygodniejsze niż używanie czteroliterowego skrótu.

Teoria queer

Uważana jest ona za alternatywę esencjalistycznego podejścia do tożsamości seksualnej, które głosi, że tożsamości/ orientacje seksualne istnieją obiektywne i jedynie czekają na nazwanie. Jednocześnie w nurcie esencjalistycznym utożsamia się te pojęcia z rzeczywistością. Podnosi się jednak kwestię, że w tym ujęciu np. termin "heteroseksualny" dla każdego może znaczyć coś nieco innego. A zatem znacznie lepiej ludzką różnorodność płciową opisuje teoria queer. Zakłada ona ludzką niepowtarzalność i fakt, że każdy jest indywidualny i różni się od innych wskutek wpływów biologicznych, psychologicznych i społecznych. W świetle powyższego definiowanie tożsamości seksualnej jest wytworem kultury i jedynie wtórnie kreuje rzeczywistość. Wskutek takiego definiowania dochodzi do wyższego wartościowania jednych tożsamości, a niższego innych, co prowadzi do sztucznej kategoryzacji. W odpowiedzi na to teoria wysuwa następujące postulaty:

• należy odejść od sztywnego kategoryzowania tożsamości na rzecz uznania ich naturalnej różnorodności

• ludzie mają prawo nie podlegać społecznemu naciskowi do określenia własnej tożsamości seksualnej

• ludzie powinni mieć prawo do samookreślenia, czy to przez pojęcia wypracowanie kulturowo, czy przez ich modyfikację, czy przez samodzielnie stworzone pojęcia

• należy odejść od ignorowania lub modyfikowania tego, co nie mieści się w konstruktach społecznych dotyczących seksualności

• istnieją osoby, które postrzegają własną płeć i seksualność jako niejednorodną i zmienną

• wszystkie tożsamości seksualne i płciowe są równowartościowe.