M. Bachtin: O metodologii literaturoznawstwa (2)
autor – jest obecny tylko w całym utworze, nie ma go w poszczególnych elementach całości ani w treści oderwanej od całości. Można go wskazać tu, gdzie forma i treść się łączą;
s. 89 twórcę widać tylko w tym, co stworzył, nigdy poza tym;
idealny słuchacz jest odbiciem autora. Nie może wnieść niczego własnego do utworu idealnego i zamysłu autora.
Poznanie rzeczy a poznanie jednostki:
rzecz – naga, martwa, posiada tylko zewnętrzność, istnieje dla innego - poznającego. Pozbawiona wnętrza. Może być tylko przedmiotem zainteresowania praktycznego;
myślenie o jednostce – pytanie, dialog. Konieczne jest samoodkrywanie się osobowości. Pytanie zadaje pytający poznawanemu. Kryterium to nie ścisłość poznania a głębokość przenikania. Poznanie kieruje się ku temu, co indywidualne.
Ścisłość, jej znaczenie i granice:
zakłada zgodność rzeczy samej z sobą, potrzebna do opanowania praktyki;
granicą ścisłości w naukach ścisłych jest identyczność. W badaniach literackich ścisłość – przezwyciężenie obcości obcego bez przekształcania go w coś, co byłoby całkiem moje (podstawienia i unowocześnianie). Ważna głębia – konieczność dotarcia do twórczego jądra osobowości;
podmiot nie może być badany jak rzecz, bo poznać go można tylko dialogowo;
poznanie dialogowe – to spotkanie;
dialog zakłada istnienie odrębnych chronotopów pytającego i odpowiadającego. Jak z odpowiedzi nie rodzi się nowe pytanie, to wypada ona z dialogu i wchodzi w skład poznania systemowego, bezosobowego.
Granice tekstu i kontekstu:
rozumienie w literaturze i nauce o literaturze jest zawsze historyczne i upersonifikowane;
rzecz, by wpłynąć na osobowość, musi ujawnić swój potencjał sensu, stać się słowem;
rzecz i osobowość – to nie absolutne substancje a granice;
kontekst jest zawsze personalistyczny, to dialog bez końca;
myśl i praktyka – między dwoma skrajnościami – ustosunkowaniem się do rzeczy i ustosunkowaniem się do osobowości;
obrazy – symbole – wielka rola w literaturze. W odróżnieniu od mitu – tu jest świadomość niepokrywania się z własnym sensem;
interpretacja symbolu pozostaje symbolem. Określenie sensu – przewidywanie rozrastania się kontekstu;
ujawnienie sensu –
1) względna racjonalizacja sensu (analiza naukowa),
2) pogłębianie go za pomocą innych sensów (interpretacja filozoficzno-artystyczna);
forma – pomost ku nowej treści. Kiedyś była implicytną treścią. Treść poprzedzała utwór;
znaczenie elementów utworu – dostępne wszystkim. Ale już aspekt wartościująco-emocjonalny jest znaczący dla ludzi powiązanych warunkami życia na przykład. Wyrażanie stosunków emocjonalno-wartościujących – może być w intonacji;
„mały czas” – współczesność, bliska przeszłość i bliska przyszłość. Tu obowiązuje przeciwstawienie tego, co nowe i tego, co przestarzałe;
nie ma granic kontekstu dialogowego, nawet sensy przeszłe nie mogą być ustabilizowane.
Wellek: Teoria, krytyka i historia w nauce o literaturze
nauka o literaturze – wyklucza pojęcie krytyki;
filologia – historycznie – całość studiów nie tylko nad literaturą i językiem, ale nad wszystkim, co jest wytworem umysłu ludzkiego;
filologia jako historia literatury;
Boeckh: nauka o literaturze to gałąź filologii, pojmowanej jako całościowa nauka o cywilizacji;
literatura – zbiór jednoczesny i szereg dzieł ułożonych w porządku chronologicznym, będących integralnymi częściami procesu historycznego;
teoria literatury – nauka o podstawowych dla zjawisk literackich pojęciach, kategoriach i kryteriach;
krytyka literacka lub historia literatury – nauka o konkretnych dziełach (traktująca je w sposób statyczny);
teoria literatury może obejmować teorię krytyki literackiej i teorię historii literatury.
Próby izolacji historii literatury od teorii i krytyki:
F. W. Bateson – historia literatury: A pochodzi od B, operuje sprawdzalnymi faktami; krytyka – A jest lepsze od B, opiera się na opiniach i przekonaniu.
Krytyka tekstu wymaga oceniania.
historia literatury ma swoje normy i kryteria, ustanowione w minionych epokach – „historyzm” – teoria z XIX wieku;
E.E. Stoll – odtworzenie intencji autora to główny cel historii literatury;
Frederick – każda epoka to zamknięta w sobie całość, która wyraża własny typ poezji („relatywizm krytyczny”).
W nauce o literaturze:
podkreślane znaczenie autorskiej intencji, badane na tle historii krytyki i gustów literackich – gdy krytyk określi intencję autora, wykonał swe zadanie. Ale znaczenie dzieła literackiego nie jest równoważne z jego intencją, jest to wynik procesu narastania, czyli historia krytyki danego dzieła;
s. 51. nigdy nie przestanie istnieć zasadnicza różnica między odtworzeniem przez wyobraźnię sytuacji dawno minionej a faktycznym uczestnictwem w niej;
s. 51 historyk literatury nie zadowala się oceną dzieła tylko z naszego współczesnego stanowiska, co jest przywilejem krytyka, rewaloryzującego przeszłość stosownie do potrzeb aktualnego stylu czy kierunku;
najlepszą postawą jest perspektywizm – odnoszenie dzieła do wartości uznawanych w jego epoce ale i do wartości epok późniejszych. Dzieło jest wieczne (zachowuje pewną tożsamość), ale i historyczne;
relatywizm i absolutyzacje niszczą wartość dzieła – relatywizm pozbawia ciągłości, absolutyzacje służą przemijającym, aktualnym sytuacjom lub oderwanym ideom;
s. 52 perspektywizm uznaje istnienie jednej poezji, jednej literatury, porównywalnej we wszystkich okresach, rozwijającej się, zmiennej, pełnej rozmaitych możliwości;
przeciwko studiom nad pisarzami żyjącymi – badacz nie dysponuje perspektywą całości dzieła;
historia literatury też ocenia. Historia literatury jest ważna dla krytyki, gdy krytyka wychodzi poza rozważania subiektywne, oceny.
J. Culler: Co to jest teoria?
Teoria:
czasem to nie opis czegoś, a pewna działalność, którą można uprawiać;
jako spekulacja, ale nie jako domysł;
by uchodzić za teorię, wyjaśnienie musi nie być oczywiste, ma być złożone; teoria to więcej niż hipoteza;
teoria obejmuje złożone systemowe relacje między wieloma czynnikami.
Teoria w literaturoznawstwie:
to nie próby wytłumaczenia istoty literatury ani metod jej badania;
rozległy obszar myśli i piśmiennictwa o trudnych do określenia granicach;
s. 11 prace dokonujące reorientacji myślenia w dziedzinach innych niż te, do których na pozór należą;
wielki zbiór piśmiennictwa o wszystkim;
coś, co zmienia poglądy ludzi;
podaje w wątpliwość zdroworozsądkowe poglądy na pisarstwo, literaturę, doświadczenie, kwestionuje to, że znaczenie tekstu = to, co autor miał na myśli; kwestionuje też to, że pisarstwo to ekspresja, której prawda tkwi poza nim, kwestionuje opinię, że rzeczywistość = to, co jest obecne w danej chwili;
krytyka pojęć zdroworozsądkowych;
myśl, która staje się potem teorią – podsuwa frapujące posunięcia, rozwiązania, korzyści;
teoria wymaga działań spekulatywnych – ujęcia pojęć tak, by zakwestionować ogólnie przyjęte idee.
Teoria (s. 23-24):
interdyscyplinarna – jest dyskursem wykraczającym poza ramy swej pierwotnej dyscypliny;
ma charakter analityczny i spekulatywny – próbuje dojść, co wiąże się z różnymi pojęciami;
jest krytyką zdrowego rozsądku, kwestionuje pojęcia uznawane za naturalne;
jest myśleniem o myśleniu, rozważaniem kategorii, którymi posługujemy się by nadać czemuś sens;
jest bezkresna, nie sposób jej opanować (stąd wrogość wobec teorii);
wywołuje pragnienie mistrzostwa, ale wyklucza mistrzostwo;
jej istotą jest zbijanie przesłanek i twierdzeń.