Teoria konfliktu.

Teoria konfliktu to jeden z podstawowych paradygmatów w socjologii, konkurujący przede wszystkim z funkcjonalizmem. Właściwie nie jest to jedna spójna teoria, lecz zbiór podejść teoretycznych, które eksponowały pomijany często w analizach funkcjonalistów konflikt społeczny. Teorie konfliktu widzą systemy społeczne jako pełne napięć i konfliktów istniejących pomiędzy składającymi się na nie częściami. Mimo, iż istnieje wiele teorii konfliktu, to wszystkie kładą nacisk na jedno: siłą napędową konfliktu jest nierówność.
Geneza teorii konfliktowych wywodzi się w głównej mierze z opracowań teoretycznych Karola Marksa i Maxa Webera i Georga Simmla.

Teoria ta wskazuje, że społeczeństwo jest zaangażowane według zasady podporządkowania jednych grup społecznych innym grupom społecznym,

a podporządkowanie to jest utrwalone poprzez system normatywny, świadomość społeczną

i prawo. Ponieważ jednak interesy poszczególnych grup społecznych są z natury sprzeczne, zatem jedne grupy dążą do utrwalenia i utrzymania sytuacji panowania, a inne grupy dążą

do zmiany sytuacji.

Teoria konfliktu kładzie zatem nacisk na konfliktotwórcze skutki nierówności społecznych między ludźmi. Nierówności ze względu na pieniądze, władzę, prestiż, bogactwo, mieszkanie, opiekę zdrowotną itp. Ze względu na uświadomienie tych nierówności dochodzi do napięć, które prowadzą do wybuchu różnych konfliktów społecznych. Wyrazem tych konfliktów są np. wojny, zamieszki, protesty, strajki, zbrodnie, demonstracje, agresje biednych wobec bogatych, kobiet wobec mężczyzn, bójki pracowników wobec kierowników itd.

Teoria konfliktu kładzie zatem nacisk na konflikt, współzawodnictwo między różnymi elementami struktury społecznej. Natomiast wielu współczesnych teoretyków,

np. Dahrendorf czy Collins, koncentrują się na konflikcie pomiędzy grupami rasowymi, etnicznymi i religijnymi, konflikt płci. Teoretycy teorii konfliktu odwołują się do prac szczególnie Georgia Simmla, który w różnym stopniu eksponował istnienie w społeczeństwie sił dzielących i scalających ludzi.

Powstanie teorii konfliktu.

Początek teorii konfliktu w socjologii dał Karol Marks, lecz rozwój tego podejścia

w połowie XX wieku zawdzięczamy dwóm niemieckim socjologom: Maxowi Weberowi

i Georgowi Simmlowi. Weber i Simmel także sformułowali teorie konfliktu, lecz byli obaj podejrzliwi wobec tez krytycznych Marksa.

Marks, Weber i Simmel stworzyli podstawowe idee, które wciąż dostarczają inspiracji współczesnym orientacjom konfliktowym.

Karol Marks (1818-1883)

Marks twierdził, że im bardziej nierówny jest rozdział dóbr w systemie, tym większy będzie w nim konflikt interesów pomiędzy zbiorowościami dominującymi i podporządkowanymi.

Im bardziej podporządkowane zbiorowości w systemie stają się świadome swych prawdziwych interesów zbiorowych, tym bardziej prawdopodobne, że będą one kwestionować prawomocność nierównego podziału rzadkich dóbr. Prawdopodobieństwo,

że zbiorowości podporządkowane uzyskają świadomość swoich prawdziwych interesów zbiorowych rośnie, kiedy:

• zmiany wprowadzane przez zbiorowości dominujące rozrywają istniejące stosunki pomiędzy zbiorowościami podporządkowanymi,

• działania zbiorowości dominujących wywołują tendencje do alienacji (wyobcowanie odnośni się nie tylko do poszczególnych osób, lecz także grup, warstw, klas oraz takich instytucji, jak państwo, partie czy stowarzyszenia, lub też do systemu produkcji, systemu ideologicznego czy systemu wiedzy (który w określonych warunkach prowadzi do błędnej interpretacji faktów co z kolei staje się przyczyna błędnych decyzji ośrodków władzy)),

• członkowie zbiorowości podporządkowanych mogą komunikować sobie nawzajem swoje krzywdy, co jest z kolei ułatwione przez:

1. koncentrację przestrzenną członków grup podporządkowanych,

2. szerszy dostęp członków grup podporządkowanych do instytucji edukacyjnych,

• zbiorowości podporządkowane mogą rozwijać jednoczące ideologie, co jest z kolei ułatwione przez:

1. zdolność do rekrutowania lub kreowania przywódców ideologicznych,

2. niezdolność grup dominujących do regulowania procesów socjalizacji i sieci komunikacyjnych zbiorowości podporządkowanych.

Im bardziej podporządkowane zbiorowości systemu są świadome swych zbiorowych interesów, tym w większym stopniu będą one kwestionować prawomocność podziału rzadkich dóbr i tym bardziej prawdopodobne, że zorganizują i zainicjują otwarty konflikt przeciwko dominującym zbiorowością systemu, zwłaszcza gdy:

• grupy dominujące nie potrafią ani jasno wyartykułować interesu zbiorowego, ani działać w swoim interesie zbiorowym,

• upośledzenie grup podporządkowanych przechodzi z formy bezwzględnej

w upośledzenie względne lub gwałtownie wzrasta,

• grupy podporządkowane są w stanie rozwinąć strukturę przywództwa politycznego.

Im wyższy jest stopień unifikacji ideologicznej członków zbiorowości podporządkowanych

w systemie i im bardziej rozwinięta jest ich polityczna struktura przywództwa, tym bardziej prawdopodobne, że interesy i stosunki między zbiorowościami dominującymi,

a podporządkowanymi ulegną polaryzacji i staną się nie możliwe do uzgodnienia. Im wyższy jest stopień polaryzacji pomiędzy dominującymi, a podporządkowanymi tym gwałtowniejszy będzie późniejszy konflikt. Im gwałtowniejszy jest konflikt, tym większa strukturalna zmiana systemu i tym szersza redystrybucja rzadkich zasobów.

Marks ukazuje przykład teorii konfliktu, który zaistniał pomiędzy burżuazją,

a proletariatem. Według Marksa burżuazja stwarza proletariat, tworząc zaś tę klasę

i zwiększając jej liczebność, kapitaliści powołują do życia własnych grabarzy. W miarę rozwoju kapitalizmu coraz więcej jest wyzyskiwanych robotników, nasila się tez wyzysk. Wywołuje to coraz silniejszy opór ze strony proletariatu. Opór powoduje wzmożony ucisk

i wyzysk, skutkiem zaś jest walka miedzy obydwiema klasami, w której, zdaniem Marksa, proletariat najpewniej odniesie zwycięstwo.

Max Weber (1864-1920)

Weber uważał, że konflikt pozostaje w silnej zależności od pojawienia się „charyzmatycznych przywódców”, którzy potrafiliby zmobilizować podporządkowanych.

Nie sądził również by pojawienie się takich przywódców było nieuniknione, a zatem nie zawsze w systemach nierówności dochodzi do rewolucyjnego konfliktu. Krytykuje Karola Marksa, twierdzi, że rewolucyjnego konfliktu da się uniknąć.

Strona podporządkowana z większym prawdopodobieństwem wda się w konflikt ze stroną nadrzędną, kiedy wycofa legitymację (uprawnienie) jej panowania politycznego. Strona podporządkowana z większym prawdopodobieństwem wycofa legitymację panowania politycznego, kiedy:

• stopień korelacji między uczestniczeniem w klasie, grupie statutowej i hierarchiach politycznych jest wysokie,

• stopień nieciągłości czy nierówności dystrybucji zasobów w obrębie hierarchii społecznych jest znaczny,

• współczynniki mobilności społecznej w górę społecznych hierarchiach władzy, prestiżu i bogactwa są niskie.

Konflikt między zbiorowościami nadrzędnymi, a podporządkowanymi jest bardziej prawdopodobny, kiedy resentymenty strony podporządkowanej zostaną zmobilizowane przez charyzmatycznych przywódców. Kiedy charyzmatyczni przywódcy odniosą sukces w zmaganiach, wzrasta presja na zrutynizowanie panowania za pomocą nowego systemu reguł i administracji. Kiedy zostaje prowadzony system reguł i władzy administracyjnej, wzrasta prawdopodobieństwa zajścia warunków wyżej wymienionych, a przez to staje się bardziej prawdopodobne, że nowa zbiorowość podporządkowana wycofa legitymację panowaniu politycznemu i zainicjuję konflikt z nową stroną nadrzędną, zwłaszcza kiedy elity wprowadzą nowe tradycjonalne i oparte na przypisaniu formy dominacji politycznej.

Weber uważał, że stopa uprawomocnienia, pozwalająca na panowanie polityczne

w ramach sytemu, w znacznym zakresie zależy od zdolności tego panowania do uzyskiwania prestiżu w szerszym systemie światowym. Tak więc legitymacja zależy od „sukcesu”

i „prestiżu” państwa w stosunku do innych państw.

• zdolność panowania politycznego do sprawowania dominacji w społeczeństwie zależy od jego legitymizacji,

• im silniejsze poczucie prestiżu i sukcesu w stosunkach ze społeczeństwami zewnętrznymi mają ci, którzy sprawuję władzę, tym bardziej będą oni postrzegani jako posiadający legitymację,

• kiedy żywotność produkcyjnych sektorów społeczeństwa zależy od władzy politycznej, będą one nakłaniać władzę do angażowania się w ekspansję militarną, aby rozszerzać swoje interesy. Jeżeli odniosą sukces, taka ekspansja podniesie prestiż,

a zatem także legitymację władzy,

• kiedy żywotność produkcyjnych sektorów społeczeństwa nie zależy od państwa, będą one nakłaniać władzę do polegania w wyższym stopniu na kooperacji niż na ekspansji militarnej, a jeśli odniosą sukces, taka kooperacja podniesie prestiż, a zatem także legitymację władzy politycznej,

• w im wyższym stopniu sprawujący władzę potrafią wywołać poczucie zagrożenia ze strony sił zewnętrznych, tym większa jest możliwość, że będą postrzegani jako posiadający legitymację,

• im w wyższym stopniu sprawujący władzę potrafią wytworzyć u większości poczucie zagrożenia w związku z konfliktem z mniejszością, tym większa jest możliwość, że będą postrzegani jako posiadający legitymację,

• kiedy władze polityczne nie są w stanie podtrzymać przekonania, że posiadają legitymację, stają się podatne na wybuch konfliktu wewnętrznego; kiedy władze polityczne tracą prestiż w systemie zewnętrznym, tracą zarazem legitymację i także stają się bardziej podatne na konflikt wewnętrzny.

Weber nie twierdził, że strona nadrzędna zawsze potrzebuje legitymacji, by dominować - tradycja i rutyna sprawiają, że członkowie populacji przeżywają okresy apatii.

Władze polityczne często stymulują pojawienie się „ wrogów” wewnętrznych czy zewnętrznych jako czynnika powodującego wzrost ich legitymacji i władzy kontrolowania zasobów.

Georg Simmel (1858-1918)

Zgodnie z Marksem uważał, że konflikt jest wszechobecny, a tym samym jako właściwy przedmiot analizy w kategoriach formalnych. Badał pozytywne skutki konfliktu dla podtrzymania całości społeczeństwa i jego części składowych. Twierdził,

że konflikt sprzyja solidarności i integralności społeczeństwa oraz jego unifikacji.

Konflikt społeczny jest oparty na braku zgody co do zasadniczych wartości, interesów, celów grupowych i nie jest dysfunkcjonalny czy rzadki, lecz pełni pozytywne funkcje, prowadząc do przekształceń społecznych w kierunku postępowym. Społeczeństwo to podporządkowani i podporządkowujący się. Konflikt lub zagrożenie zewnętrzne sprzyjają integracji wewnątrzgrupowej, są więc funkcjonalne

Kluczowe idee Simmla na temat konfliktu:

Poziom gwałtowności konfliktu wzrasta kiedy:

• członkowie zbiorowości pozostających w konflikcie wykazują znaczne zaangażowanie emocjonalne, co z kolei wiąże się z odpowiednio wysokim poziomem solidarności w każdej z tych zbiorowości,

• członkowie zbiorowości pozostających w konflikcie postrzegają konflikt jako wykraczający poza ich indywidualne interesy, co z kolei wiąże się ze stopniem,

w jakim konflikt dotyczy zagadnień dotyczących wartości.

Poziom gwałtowności się obniża, kiedy konflikt ma charakter instrumentalny i strony traktują go jako środek osiągania jasno zdefiniowanych ograniczonych celów.

Konflikt wywołuje dla jego uczestników skutki w postaci:

• uczynienia granic grup jednoznacznymi,

• zcentralizowania panowania i władzy,

• zmniejszenia tolerancji dla dewiacji i rozbieżności poglądów,

• wzrostu solidarności wewnętrznej wśród członków obu stron, lecz zwłaszcza wśród członków grup mniejszościowych i grup zaangażowanych w samoobronę.

Konflikt wywołuje integracyjne skutki dla całości systemu, kiedy:

• występuje często, ma niewielką intensywność i gwałtowność, co z kolei pozwala stronom konfliktu na wyzbycie się wrogości,

• przebiega w systemie, którego członkowie i części wykazują wysoki poziom wzajemnej zależności funkcjonalnej, co z kolei sprzyja inicjowaniu normatywnych uzgodnień służących regulacji konfliktu tak aby wymiana dóbr nie ulegała załamaniu,

• powoduje powstawanie koalicji między różnymi grupami, które w nim uczestniczą.

Teoria dialektyczna.

Podejście dialektyczne Ralpha Dahrendorfa to pierwsza nowoczesna teoria konfliktu. Dahrendorf uparcie dowodził, że w schemacie Parsonsa, w funkcjonalizmie proponuje się całkowicie pozbawioną sprzeczności, zintegrowaną i statyczną wizję społeczeństwa. Choć społeczeństwo traktowane jest jako coś co ma dwa oblicza- oblicze zgodności i oblicze konfliktu- Dahrendorf utrzymywał, że czas najwyższy zrezygnować z utopijnej wizji społeczeństwa tworzonej przez funkcjonalizm. Jego teoria wpisuje się w ujęcie makrostrukturalne konfliktu. Źródeł konfliktu upatruje w strukturze społecznej. Głównym źródłem jest występowanie nierównowagi, dystrybucji zwierzchnictwa. Dla Dahrendorfa instytucjonalizacja wiąże się z utworzeniem „ zrzeszeń imperatywnie skoordynowanych”- określanych jako ZIS-y.

1. Instytucjonalność pociąga za sobą utworzenie zrzeszeń imperatywnie skoordynowanych.

2. Małe grupy i społeczności, czy też społeczeństwo mogą być traktowane jako

ZIS-y, jeżeli jest zróżnicowanie pod względem władzy.

3. Porządek społeczny utrzymuje się dzięki stosunkowi władzy w ZIS-ach.

4. Podgrupy w ZIS-ach walczą o panowanie w nich.

5. Rzeczywistość społeczna-niekończący się cykl konfliktu o władzę wewnątrz

ZIS-ów

- rzeczywistość społeczna jest to proces cykliczny (dialektyczny).

6. Konflikt jest nieuchronny, wynika on z obecności przeciwstawnych sił.

Możemy mówić o istnieniu dwóch rodzajów związanych z ZIS:

- jednostki zajmujące pozycje nad lub podrzędną zawsze związane są interesem,

- jednostki nadrzędne zainteresowane są utrzymaniem status quo, natomiast podrzędne, zmiany pozycji lub uzyskania większej swobody.

Dwa rodzaje grup interesu związane z ZIS-em:

1. Jednostki zajmujące dane pozycje w ZIS-e nie zdają sobie z ich sprawy, są nieuświadomione. Są to interesy UTAJONE.

2. Interesy JAWNE, pojawia się wówczas gdy jednostka uświadamia sobie na czym ich interes polega i czyni sobie z niego cel.

Dwa rodzaje grup związanych z interesem.

1. Quasi grupy - jednostki, które łączy jedynie to, że wypełniają podobne role społeczne

i zajmują podobną pozycję w ZIS -ie.

2. Grupy interesu - członków tej grupy łączy jawny uświadomiony interes.

Nigdy nie przekształca się w grupę interesu cała quasi grupa, gdyż część nie uświadamia sobie interesu. Grupy interesu rekrutują się z quasi grupy. Nie zawsze są to te same grupy interesu. Tym co je różnicuje, może to być środek służący do przejścia z jednej do drugie grupy.

Warunki wyłaniania się grup interesu z quasi grupy.

1. Warunki techiczne przekształcania się grupy.

a. personel - najbardziej aktywna grupa, która stawia sobie za zadanie stworzenie grupy interesu np. zrzeszenie, walka o realizacje tych celów. Grupa aktywna. Zwykle ten personel rekrutuje się z quasi grupy, ale bywa tak, że są rekrutowani z zewnątrz.

b. karta - to system wartości dla których realizacji jednostki łączą się w grupy interesu, jest to zwykle zbiór postulatów, który przeradza się w program, ideologie.

2. Warunki polityczne:

a. swoboda wypowiedzi

b. wolność zrzeszanie się

c. istnienie opozycji - aby grupy mogły się przekształcać muszą być spełnione minimalne warunki polityczne.

3. Warunki społeczne:

a. warunek łączności - członkowie grupy muszą mieć zapewniony swobodny przepływ informacji.

Porządek społeczny jest dla Dahrendorfa czymś, co utrzymuje się dzięki procesom kreującym stosunki władzy prawomocnej w rozmaitych typach ZIS-ów. Władza i panowanie stanowią dobra rzadkie, o które walczą różne podgrupy w obrębie ZIS-ów. Konflikt ten jest odbiciem położenia ról w stosunku do panowania. Wizja instytucjonalizacji jako procesu cyklicznego lub dialektycznego doprowadziła Dahrendorfa (podobnie jak przed nim Marksa) do analizy wybranych kluczowych relacji przyczynowych:

1. Zakłada się że konflikt jest nieuchronnym procesem wyłaniającym się

z przeciwstawnych sił istniejących w obrębie strukturalnych układów społecznych,

2. Konflikt taki wzmaga się lub maleje w wyniku ingerencji szeregu warunków lub zmiennych strukturalnych,

3. rozwiązania konfliktu w pewnym momencie tworzy sytuację społeczną, która

w określonych warunkach w sposób nie unikniony prowadzi do dalszego konfliktu pomiędzy przeciwstawnymi siłami.

Modele Dahrendorfa i Marksa ukazują podobne łańcuch przyczynowe zdarzeń prowadzące do konfliktu reorganizacji struktury społecznej.

Dahrendorf uważał, że konflikt wiąże się ze wzrostem świadomości własnych interesów u zbiorowości podporządkowanych i utworzeniem grup konfliktowych. Świadomość taka i utworzenie grup konfliktowych są dodatnią funkcją stopnia, w jakim spełnione są warunki:

a) techniczne (przywództwo i jednocząca ideologia),

b) polityczne (zdolność do organizowania się),

c) społeczne (zdolność do komunikacji).

Cechy konfliktu:

1. Natężenie - jest związane z przyczynami konfliktu. O dużym natężeniu mówimy, gdy strony zaangażowane w konflikt przywiązują wagę do przegranej lub wygranej. O natężeniu decyduje również skala wartości uwikłanych w konflikt.

2. Gwałtowność - wynika środków zaangażowanych w konflikt, wiąże się z przejawami.

Przeważnie natężenie jest wysokie, gwałtowność niska.

Teoria Darendorfa należy do makrostruktury zatem źródła konfliktu należy szukać

w społeczeństwie. Następstwem obiektywnej sprzeczności jest konflikt, ale gdy sprzeczność zostaje uświadomiona.

Funkcjonalna teoria konfliktu.

Lewis A. Coser był jednym z pierwszych nowoczesnych teoretyków konfliktu. Chociaż Coser konsekwentnie utrzymywał, podobnie jak i Dahrendorf, że uprawiania teorii funkcjonalnej „zbyt często polegało na lekceważeniu zagadnień władzy i interesów”, nie podzielał jednak stanowiska Marksa, ani Dahrendorfa polegającego na położeniu nacisku na destrukcyjne konsekwencje gwałtownego konfliktu.

Coser rozróżnił konflikty funkcjonalne (dotyczą celów, wartości lub interesów, ale nie są sprzeczne z podstawowymi zasadami społecznymi) oraz dysfunkcjonalne względem struktury społecznej (strony przestają uznawać podstawowe wartości systemu).

Różne struktury mają różną tolerancję wobec konfliktu. Sztywne narażają się na ich kumulację i później gwałtowny wybuch. W elastycznych istnieją mechanizmy ujawniania się konfliktu i eliminowania źródeł niezadowolenia. Konflikty spełniają pozytywną funkcję względem struktury społecznej (przekształcają w kierunku stabilizacji i integracji), gdy są tolerowane i instytucjonalizowane. Istnieją konflikty realistyczne i nierealistyczne. Pierwsze wypływają z niespełnienia potrzeb w danym systemie, jest zwrócony przeciw rzeczywistym źródłom niezadowolenia. Celem drugiego jest rozładowanie napięcia jednego lub dwóch antagonistów.

Coser podkreśla, ze warunkiem wstępnym konfliktu, lecz rozstrzygającym znaczeniu jest utrata prawomocności przez istniejący system nierówności. Dahrendorf upatrywał przyczyny konfliktu w „sprzecznościach” lub „konfliktów interesów”.

Próbował on analizować konflikty jako przyczyniające się do zwiększenia integracji systemu społecznego i jego zdolności do przystosowania. J.H. Turner w ten sposób przedstawia poglądy Cosera na przyczyny, intensywność, gwałtowność, czas trwania i funkcje konfliktu.
Przyczyną konfliktu jest zakwestionowanie przez grupy upośledzone prawomocności rozdziału rzadkich dóbr.

Kiedy prawdopodobieństwo przerodzenia się w konflikt wzrasta?

• gdy brak sposobów wyrównania krzywd, w tym brak organizacji, które pozwoliłyby wyzwolić się energii emocjonalnej,

• gdy pojawia się dążenie w pozyskaniu pozycji uprzywilejowanej i trudności w jej osiągnięciu,

• gdy dochodzi do wzrostu pobudzenia emocjonalnego (a nie - do apatii i rezygnacji),

• gdy grupy upośledzone nie uwewnętrzniły w toku socjalizacji, iż ich podrzędna sytuacja jest sama przez się zrozumiała,

• gdy deprywacja nie jest absolutna.

Natężenie konfliktu jest zależne od stopnia zaangażowania członków grupy, to zaś jest tym większe, im bardziej intymne są stosunki między członkami grupy i stronami konfliktu. Bliskość stron konfliktu powoduje, że konflikty są rzadsze lecz gdy dochodzi do ich wybuchu - bardzo angażujące. W toku konfliktu dochodzi do rozwoju przekonań o zbiorowym celu konfliktu, o jego racjach nadrzędnych - ta unifikacja ideologiczna pozwala angażować się

w konflikt z poczuciem przekroczenia interesów własnych i działania na rzecz dobra ogółu.
Gwałtowność konfliktu - stopień w jakim przekształca się on w dążenie do wyeliminowania przeciwnika lub wyrządzenia mu szkody jest mniejsza, gdy strony angażują się weń z powodu obiektywnych interesów - mają konkretną sprawę do załatwienia co czyni możliwym kompromis i pojednanie. Znaczne zróżnicowania w zakresie władzy skonfliktowanych grup i sztywny, niepodatny na zmiany system społeczny powodują, że brak jest woli i możliwości kompromisu, to zaś przyczynić się może do użycia przemocy.
Struktura społeczna jest sztywna wtedy, gdy brak w niej instytucjonalnych środków prowadzących do rozwiązywania konfliktów i łagodzenia napięć, a istnieje rozbudowany system kontroli. Gwałtowność konfliktu wzmaga się w miarę jego trwania i pojawiania się nowych wątków, które nie są związane z konkretnymi interesami grupy.
Coser uważa, że w małych grupach i społecznościach opartych na osobistych, intymnych, emocjonalnych stosunkach istnieje silna kontrola społeczna natomiast brak tam reguł łagodzenia i regulowania konfliktów. Jest to struktura sztywna, w której - jeśli dojdzie do wybuchu konfliktu - ma on gwałtowny, niszczycielski charakter. Gwałtowny charakter konfliktu jest prawdopodobny, gdy dotyczy on kluczowych wartości, a w sztywnej strukturze konflikt najczęściej dotyczy właśnie wartości kluczowych.

Istnieją warunki na powstanie nie tylko gwałtownego i niszczycielskiego konfliktu, ale także konfliktu długotrwałego - trudno bowiem będzie uzyskać poczucie, że cel został osiągnięty a problem rozwiązany. "Bez zdolności do rozpoznania zwycięstwa lub klęski konflikt może przeciągnąć się aż do punktu, w którym jedna ze stron zniszczy drugą".

Coser uważa, że częste konflikty o niskiej sile, przebiegające w elastycznych systemach społecznych prowadzą do zmiany systemu w ten sposób, że wzmaga się jego innowacyjność i potencjał twórczy, dostrzegane są rzeczywiste źródła problemu i nie dochodzi do przemieszczenia wrogości na obiekty zastępcze, grupy sprawujące władzę koncentrują się na rozwiązaniu problemu, konflikty rewitalizują normy i generują normy nowe, w systemie tworzą się i strukturują koalicje, wzrasta integracja całego systemu.
Konflikty są trwałym mechanizmem funkcjonowania społeczeństwa, w którym nieuniknione są napięcia związane z nierównym dostępem do władzy, do dóbr rzadkich, z rywalizacją różnych grup interesów. Początkiem otwartego konfliktu jest wycofanie akceptacji dla władzy.

Syntetyczna teoria konfliktu.

Syntetyczna teoria konfliktu to dokonana przez Jonathana H. Turnera próba syntezy tez teorii Dahrendorfa i Cosera w jedno ogólne ujęcie, w którym wyłożone zostaną warunki wybuchu konfliktu w systemach nierówności.

Turner rozpoczyna swoją syntezę od przedstawienia teorii Dahrendorfa i Cosera

w postaci diagramu. By dokonać syntezy tych teorii, Turner twierdzi, że najlepiej jest zacząć od stadium 3, w którym mają początek, następnie określić wartości zmiennych w każdym punkcie procesu konfliktu.

Stadium 3. Wycofanie legitymacji.

Coser kładzie nacisk na wycofanie akceptacji, Dahrendorf zaś na świadomość. Łączny model obu autorów zawiera hipotezę, że wstępne wycofanie akceptacji z powodu nierówności

w rozdziale dóbr jest pierwszym krokiem w procesie konfliktu. Wycofanie takie jest prawdopodobne, gdy

a) drogi awansu społecznego są niewystarczające dla złagodzenia aspiracji ludzi,

b) sposoby służące naprawianiu krzywd wywołanych przez system nierówności są niedostateczne w stosunku do poziomu uświadomienia tych krzywd,

c) nagrody i deprywacje wzajemnie się na siebie nakładają.

Stadium 4. Poczatki świadomości interesów obiektywnych.

Dahrendorf twierdzi, że świadomość grupowa znajduje się pod wpływem warunków technicznych (ideologia, przywódcy), politycznych (tworzenie organizacji opozycyjnych), społecznych (umiejętność rekrutowania członków). Coser podkreśla zaś, że w momencie kiedy ludzie wycofaja akceptację systemu, nie stana się nagle w pełni swych interesów. Możliwa jest tylko początkowa świadomość. Zatem techniczne, polityczne i społeczne warunki Dahrendorfa zostały wprowadzone przedwcześnie.

Stadium 5. Pobudzenie emocjonalne pokrzywdzonych.

Główna wadą schematu Dahrendorfa jest to, że wydaje się zbytnio „mechaniczny”. Jednostki są jak gdyby pozbawione emocji i w istocie Dahrendorf trzyma się z daleka od zagadnień psychologii ludzi pokrzywdzonych. Nacisk, jaki Coser kładzie na problem pobudzenia emocjonalnego ludzi pokrzywdzonych, jest zatem ważnym uzupełnieniem analizy Dahrendorfa. Coser wydaje się przyznawać, że wycofanie akceptacji oraz początkowa świadomość właśnego interesu w zmianie systemu prowadzi do pobudzenia emocjonalnego, które przy innych jeszcze warunkach popycha działających do konfliktu.

Stadium 6. Okresowe wybuchy zbiorowe.

Proces konfliktu często zaznacza się może poprzez indywidualne i zbiorowe wybuchy emocji i frustracji. To z kolei prowadzi w rezultacie do konfliktu, gdy agendy kontroli społecznej w systemie próbują stłumić wybuchy. Wybuchy takie oprócz tego, że są same w sobie formą konfliktu, to stanowia także stadium w procesie prowadzącym do innych form konfliktu (rewolucja ogólnospołeczna, poważne „negocjacje zbiorowe” pomiędzy stronami konfliktu).

Stadium 7. Zwiększona intensywność.

Intensywność to stopień, w jakim jednostki motywowane są w kierunku realizowania swych interesów i zaangażowania się w konflikt. Intensywność wiąże się z pobudzeniem emocjonalnym, lecz oznacza ukierunkowywanie energii emocjonalnej oraz gotowość do podtrzymywania tej energii w dążeniu do realizacji interesów obiektywnych. Warunkiem wzrostu intensywności jest niepowodzenie wybuchów zbiorowych.

Studium 8. Próby zorganizowania się.

Jeśli upośledzeni wycofają akceptację, staną się do pewnego stopnia świadomi swych interesów, pobudzą jednocześnie emocje i będą uczestniczyć lub obserwować bunty innych przez co zaangazują się w w realizację tych interesów, to prawdopodobnie staną się także gotowi do stworzenia organizacji.

Stadium 9. Stpień gwałtowności konfliktu.

Katalogi twierdzeń Cosera i Dahrendorfa zawierają 3 twierdzenia dotyczące warunków wpływających na stopień gwałtowności konfliktu:

a) stopień zrealizowania warunków technicznych, politycznych i społecznych jest negatywnie związany z gwałtownością,

b) niemożność zdefiniowania rzeczywistych interesów w sposób niezależny od naczelnych wartości jest negatywnie związany ze stopniem gwałtowności konfliktu,

c) system nie dysponujący środkami regulowania interakcji konfliktowej poprzez normy prawne i agendy pośredniczące ujawni prawdopodobnie wysoki poziom gwałtowności konfliktu.

Te 3 stwierdzenia wiążą istotne relacje wzajemne.

Teorie neoweberowskie. Podejście analityczne.

Od lat 70 - tych Randall Collins stosował podejście konfliktowe, podkreślając, że nierówności uruchamiają procesy konfliktu. Collins argumentuje, że zjawiska makropoziomowe są ostatecznie tworzone i podtrzymywane przez mikrospotkanie między jednostkami. W istocie duże i długotrwałe struktury społeczne budowane są z tego, co określa jako rytuały interakcyjne. Rytuały te występują, gdy jednostki są fizycznie współobecne, ujawniają wspólne skupienie i nastrój za pomocą symboli (wyrażeń, stylów mówienia)

i rozwijają poczucie moralnej słuszności wokół tych symboli.

Etapy w budowie teorii społecznej:

- badanie typowych, występujących w rzeczywistym życiu sytuacji, w jakich ludzie się spotykają,

- skupienie się na układach materialnych, które wpływają na interakcje;

- oszacowanie odpowiednich zasobów, które ludzie wnoszą i wynoszą ze spotkań, oraz którymi się posługują,

- przyjęcie hipotez ogólnych (posiadający zasoby forsują ich przewagę, nieposiadający zasobów dążą do najlepszego udziału),

- zakładanie, że symbole kulturowe (przekonania, normy, wartości) stosowane są do reprezentowania interesów tych stron, które mają zasoby,

- poszukiwanie ogólnych i rodzajowych cech poszczególnych przypadków.

W twierdzeniach Collinsa główne znaczenie ma gęstość społeczna, czyli liczba ludzi współobecnych w sytuacji, w której odbywa się spotkanie. Względne zasoby uczestników, oraz wyżej wymieniona gęstość wpływają na rozmowy i rytuały.

Rozmowa dla Collinsa to wysyłanie gestów werbalnych i niewerbalnych, które przenoszą znaczenie. Rozmowa jest jednym z kluczowych zasobów symbolicznych jednostek w spotkaniach. Jeśli ludzie odczuwają, że powiodło im się w konwersacji, będą podejmować następną. Jeśli rozwinęli zrytualizowaną interakcję, prawdopodobnie ponowią owe rytuały.

Konwersacja pomiędzy równymi, którzy podzielają poziomy zasobów będą osobiste, długoterminowe i elastyczne, ponieważ czują się dobrze w takich konwersacjach.

Gdy występuje nierówność zasobów uczestników, podporządkowani będą próbowali uniknąć utraty energii emocjonalnej.

Nierówność i stratyfikacja stanowią struktury wyłącznie w tym sensie, że są czasowymi łańcuchami rytuałów wymian interakcyjnych. Jedną z rzeczy, które ludzie robią w interakcji, jest okazywanie poważania i zachowanie się. Collins wyodrębnia kilka zmiennych w celu zrozumienia poważania i zachowania się:

1. nierówność zasobów (bogactwa i władzy),

2. zmienne gęstości społecznej (odnoszące się do stopnia w jakim zachowania są pod „ nadzorem innych” np. regulamin wojskowy będzie wyraźniej publicznie naznaczony pomiędzy oficerem a żołnierzami w bazie wojskowej niż w sytuacjach braku nadzoru,

3. zmienne różnorodności społecznej.

Procesy wymiany, krążące wokół rozmowy, rytuału, poważania i zachowania się, wyjaśniają to, co często ujmuje się jako makro procesy społeczne. Jednym z takich procesów jest różnorodność kultur klasowych. Ludzie należący do różnych klas społecznych mają tendencje do okazywania rozbieżnych zachowań.

Collins, podobnie jak przed nim Weber, posługuje się też obszerną analizą organizacji. Kontrola w obrębie organizacji zwiększa się wraz z koncentracją zasobów przymuszających, materialnych i symbolicznych. Tak jak Max Weber, Collins przechodzi do analizy państwa, które, mimo że jest typem organizacji złożonej, kontroluje i reguluje całe społeczeństwo. Wielkość i skala państwa zależą od zdolności produkcyjnej gospodarki.

Collins podobnie jak Weber rozpoczyna od konceptualizacji procesów mikro,

w wypadku Webera- typów sensownego działania, a w teorii Collinsa- rytuałów interakcyjnych. Następnie ich analiza przesuwa się na zbadanie wzorów stratyfikacji i form organizacji złożonych. W końcu zarówno Weber jak Collins przechodzą do analizy państwa

i geopolityki- na wszystkich tych poziomach analizy interesują ich nierówności zasobów oraz jak te nierówności wytwarzają świadomość napię i potencjonalny konflikt.

Teorie konfliktów w socjologii historyczno-porównawczej.

Karol Marks jak i Max Weber uznawali rewolucje społeczne za skutek dużej nierówności społecznej. Mimo, że teorie Marksa i Webera były podobne można w nich znaleźć znaczące różnice:

- według Marksa do rewolucji proletariatu dochodzi w skutek sprzeczności kapitalizmu i wyzysku, dla Webera rewolucje są uwarunkowane historycznie i dalekie od nieuchronności

- zdaniem Webera wewnętrzny konflikt społeczny wiąże się z zewnętrznymi procesami geopolitycznymi, Weber widział także władzę i jej manifestacje w państwie i właściwie jako osobną postawę stratyfikacji, podczas gdy Marks ujmował państwo jako jedynie narzędzie rządzącej klasy społecznej.

Teorie konfliktu społecznego powstające w ramach socjologii historyczno porównawczej ukazują dwa powiązane czynniki:

- jeden to warunki, które skłaniają masy do mobilizacji politycznej, organizacyjnej

i ideologicznej, pozwalając im prowadzić konflikt z tymi, którzy nad nimi panują,

- to procesy prowadzące do załamania się państwa i jego zdolności do kontrolowania społeczeństwa.

Jedną z najwcześniejszych analiz konfliktów społeczeństwa, w których podstawa organizacji społecznej zmienia się z rolniczej na przemysłową, było studium porównawcze warunków powstawania dyktatur i demokracji Baringtona Moore'a. Moor dowodził, że istnieją trzy drogi modernizacji:

- na której feudalni posiadacze ziemscy stają się kapitalistami, zastępując chłopów

i sprzedając dla zysku produkty prac najemnej na rynkach,

-na której posiadacze ziemscy wkraczają na kapitalistyczne rynki, aby sprzedawać swe produkty, zatrzymując jednak chłopów na ziemi,

- ostatnia droga modernizacji charakteryzuje się tym, że posiadacze ziemscy nie są obecni na miejscu, ale realizują swoje prawa do ziemi zbierając renty od chłopów.

Podobnie jak Marks tak i Moore uważa wskaźnik i stopień wyzysku podporządkowanych za kluczowy. Wyzysk lub przynajmniej poczucie wyzyskiwania rośnie, gdy podporządkowani muszą oddawać więcej zasobów panującym.

Podejście Moore'a jest marksistowskie w swych założeniach, konflikt bierze się z wysokiego stopnia wyzysku, ale Moore uzupełnia je o zastrzeżenia Webera. Rewolucja jest najbardziej prawdopodobna w systemach, które nie są do końca kapitalistyczne. Dzieło Moore'a wyznacza początek nowej postaci teorii konfliktu.

Książka Jeffreya M. Paige'a była jedną z pierwszych współczesnych prac podejmujących podstawowe pomysły Marksa. Paige dowodzi, że pomysły Marksa dotyczące warunków wywołujących rewolucję i masową mobilizację są w istocie słuszne, ale warunki te nie zachodzą w społeczeństwach przemysłowych. Jest on przekonany, że warunki wywołujące mobilizacje i konflikt są bardziej prawdopodobne w społeczeństwach rolniczych niż przemysłowych; podobnie jak Marks, ujmuje konflikt pomiędzy posiadaczami,

a robotnikami jako wynik ich różnego stosunku do środków produkcji, ale w odróżnieniu od Marksa dowodzi, że kiedy konflikt dotyczy spraw czysto ekonomicznych (tj. płace) rewolucja jest mało prawdopodobna.

W swojej pracy Charles Tilly odróżnia sytuację rewolucyjną od skutku rewolucyjnego. Sytuacja rewolucyjna istnieje, gdy widoczne jest pewien rodzaj działania zbiorowego przeciwko ośrodkom władzy. Skutek rewolucyjny występuje wtedy, gdy dochodzi do rzeczywistego przekazania władzy. Tilly utrzymuje że sytuacje rewolucyjne wyłaniają się, gdy walczący z władzą mogą zmobilizować zasoby finansowe, a skutek rewolucyjny jest wtedy, gdy ta mobilizacja jest większa niż zdolność państwa do mobilizowania swych sił przymusu.

Analiza porównawcza rewolucji społecznych w różnych społeczeństwach rolniczych, przeprowadzona przez Thedę Skocpol, opiera się podejściu More'a i Tilly'ego, ale wnosi pewne nowe udoskonalenia. Chociaż nierówności klasowe są w znacznej mierze bodźcem do masowej mobilizacji chłopów, to nie jest prawdopodobne, aby mobilizacja taka była udana, dopóki państwo nie przeżywa kryzysu legitymizacji. Do mobilizacji masowej nie może dojść, ani nie może ona być skuteczna bez osłabienia władzy państwowej, słabość państwa jest warunkiem, aby masowa mobilizacja mogła przekształcić się w rewolucję.

Innym czynnikiem osłabiającym państwo jest kryzys finansowy. Innym ważnym czynnikiem osłabiającym państwo jest względnie silna władza dominujących segmentów populacji, zwłaszcza elit.

Jack A. Goldston nie wyszedł od założeń Marksa na temat stosunków klasowych

i właściwego im potencjału konfliktu rewolucyjnego. Utrzymuje on, ze ostateczną przyczyną rewolucji modernizujących się społeczeństwach w latach 1640 - 1840 były skutki wzrostu populacji. Fundamentalnym problemem wszystkich społeczeństw rolniczych jest fakt, że na ogół zachowują one sztywne struktury instytucjonalne. Monarchia dziedziczna jest zwykle nie zdolna do przeprowadzenia reform. Wzrost populacji jest siłą napędową, prowadzącą do upadku państwa poprzez masową mobilizację chłopów i bunty przynajmniej części tradycyjnych elit.

Bibliografia:

1. George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2000

2. Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005

3. Ryszard Dyoniziak, Społeczeństwo w procesie zmian, Zielona Góra : Zachodnie Centrum Organizacji, 1999

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s.178

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s.179

George Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2000, s.113

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 181

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 183

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 185

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 193

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 206

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 207

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 221

Jonathan H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 2005, s 231

---