Zakres i funkcje ekonomii

Ekonomia jest nauką o procesach gospodarczych. Stara się wykrywać i opisywać prawidłowości rządzące tymi procesami. Prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi nazywamy prawami ekonomicznymi.

Przedmiotem zainteresowań ekonomii jest gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi. Głównym celem działalności gospodarczej jest wytwarzanie dóbr i usług, dzięki którym ludzie zaspokajają swoje potrzeby.

Istotnym uwarunkowaniem tej działalności jest ograniczoność zasobów gospodarczych. Zasoby te obejmują: zasoby ludzkie, zasoby naturalne oraz zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka.

Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to poznawcza i aplikacyjna.

Funkcja poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno – gospodarczych, w tym problemów typu: co, jak i dla kogo produkować.

Funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (w tym rządu), związków zawodowych itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych

Potrzeby ludzkie, produkcja i praca, czynniki produkcji

Ekonomia bada procesy gospodarcze, tzn. procesy produkcji, podziału (inaczej dystrybucji), wymiany i konsumpcji środków zaspokajania ludzkich potrzeb.

Podobnie jak potrzeby również środki zaspokajania ludzkich potrzeb mają różnorodny charakter. Najogólniej można je podzielić na materialne i niematerialne.

Środki materialne obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka.

Środki niematerialne to np. przekazywanie wiedzy i informacji, dostarczanie rozrywek oraz porady lekarskie i prawne.

Ekonomia zajmuje się zwłaszcza tymi środkami zaspokajania potrzeb ludzi, które otrzymywane są w drodze wydobywania, przetwarzania i przemieszczania zasobów przyrody. Działalność ludzką polegającą na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludzkich określamy mianem produkcji, a otrzymane na skutek takiej działalności dobra – produktami. Oprócz produktów istnieją też tzw. dobra wolne, nie będące wynikiem produkcji, a więc występujące w przyrodzie w postaci nadającej się do zaspokojenia określonej potrzeby ludzkiej.

Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji. Wyodrębnia się zazwyczaj trzy podstawowe czynniki produkcji: pracę, ziemię i kapitał.

Praca jest to zespół świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym oddziałuje on na otaczającą go przyrodę i przekształca ją.

Ziemia obejmuje szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemię w ścisłym tego słowa znaczeniu (ziemię uprawną, grunty pod zabudowę, tereny rekreacyjne), oraz wszelkie zawarte w niej bogactwa naturalne, drogi, lasy, wody itd.

Kapitał obejmuje potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej budynki, maszyny, urządzenia, środki transportu, narzędzia, surowce i zapasy produktów oraz różnego typu środki finansowe, np. środki pieniężne i papiery wartościowe, takie jak akcje czy obligacje

Procesy gospodarowania, podmioty i decyzje gospodarcze

Gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi. Ze względu na odnawialność i rozwój ludzkich potrzeb jest to działalność ciągła. Dlatego też mówimy o powtarzających się procesach gospodarczych. Procesy te, czyli procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr, możemy określić łącznie mianem procesu gospodarowania

W procesie gospodarowania podmiotem działalności są ludzie. Są oni zwykle odpowiednio zorganizowani i tworzą podmioty gospodarcze.

Mianem podmiotu gospodarczego możemy określić każdego aktywnego uczestnika procesu gospodarowania. Podstawowymi podmiotami gospodarczymi są dziś zazwyczaj przedsiębiorstwa.

W roli podmiotów gospodarczych występują także gospodarstwa domowe, pełniące funkcje zarówno konsumpcyjne jak i produkcyjne. Ważnym podmiotem gospodarczym jest również państwo. Działalność pewnych przedsiębiorstw i państw często wykracza poza ramy danego kraju, stają się więc one podmiotami gospodarczymi w skali międzynarodowej czy nawet światowej.

Proces gospodarowania polega na podejmowaniu przez podmioty gospodarcze różnych decyzji. Określamy je mianem decyzji gospodarczych czy też społeczno – gospodarczych.

Własność- klasyfikacja własności

Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych (a nie tylko deklarowanych czy zapisanych w kodeksie lub konstytucji) uprawnień, inaczej praw własności, jakimi dany podmiot własności (właściciel) dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu (przedmiotu) własności. Na zbiór ten składają się:

• faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z obiektu własności

• bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu istotnych decyzji dotyczących wykorzystania tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim.

Własność jest zjawiskiem stopniowalnym, dlatego możemy nazwać kogoś właścicielem wyłącznym, pełnym, niepełnym, współwłaścicielem

Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje własności: własność prywatną i własność publiczną.

Własność prywatna to tego rodzaju zbiór uprawnień własnościowych do określonych obiektów, w którym prawa własności poszczególnych jednostek są – mimo pewnych ograniczeń w praktyce – ekskluzywne (wyłączne) i dobrowolnie transferowalne (przekazywalne)

Własność publiczna to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są ekskluzywne i dobrowolnie transferowalne.

Odrębnym, w pewnym sensie pośrednim, rodzajem własności, nie dającym się jednoznacznie zakwalifikować ani do własności prywatnej, ani do własności publicznej, jest własność spółdzielcza.

Wśród cech odróżniających spółdzielnie od typowych spółek prywatnych wymienia się najczęściej dwie:

• udziały w danej spółdzielni, które mogą występować w postaci środków rzeczowych oraz pracy, nie są zazwyczaj w pełni transferowalne,

• wpływ na zarządzanie spółdzielnią nie jest bezpośrednio powiązany z wielkością wniesionych udziałów. Własność może występować w różnych formach instytucjonalno – prawnych.

spółki handlowe według KSH

SPÓŁKI OSOBOWE – zaliczamy do nich spółki jawne „partnerskie”, komandytowe i komandytowo – akcyjne, cywilne. Pierwsze cztery są również spółkami handlowymi.

SPÓŁKI KAPITAŁOWE – zaliczamy do nich spółkę z o.o. i spółkę akcyjną.

Spółki osobowe nie posiadają osobowości prawnej, natomiast ich wspólnicy (udziałowcy, partnerzy, komandytariusze, komplementariusze i akcjonariusze) mogą posiadać pełne lub ograniczone prawa oraz zdolności do czynności prawnych.

SPÓŁKA CYWILNA - zwana spółką prawa cywilnego jest formą spółki osobowej.

• Podstawą prawną działania spółki jest kodeks cywilny, a także prawo działalności gospodarczej.

• Umowa spółki musi być zawarta przez co najmniej dwóch wspólników.

• Umowa spółki musi być stwierdzona pismem, chociaż brak formy pisemnej nie powoduje jednak iż umowa spółki jest nieważna. Umowa spółki reguluje wzajemne prawa i obowiązki.

• Zawiązujący spółkę wspólnicy wnoszą wkłady w postaci praw majątkowych lub świadczenia usług. Wspólnicy odpowiadają solidarnie za zobowiązania spółki. Odpowiadają oni całym majątkiem wspólnym spółki oraz majątkami osobistymi.

• Solidarność odpowiedzialności nie może być wyłączone poprzez umowę spółki.

• Obowiązkowemu przekształceniu muszą ulec jedynie te spółki cywilne, których przychody netto ze sprzedaży lub usług w każdym z dwóch kolejnych lat obrotowych osiągnęły równowartość w walucie polskiej co najmniej 400 tys. EURO (przedsiębiorstwo większych rozmiarów). Spółka przekształcona jest w spółkę jawną.

SPÓŁKA JAWNA – jest spółką osobową. Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczeń.

• Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie.

• Umowa powinna zawierać firmę i siedzibę spółki, określenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartość.

• Przedmiot działalności spółki i czas trwania spółki jeżeli jest oznaczona.

• Po podpisaniu umowy spółkę zgłaszamy do Sądu Rejestrowego.

• Do zgłoszenia w Sądzie należy dołączyć złożone wobec sądu albo poświadczony notarialnie wzory podpisów uprawnionych do reprezentowania spółki.

• Zgłoszenie do sądu dokonuje się na formularzu KRS – W1. Prawo do reprezentowania spółki przysługuje każdemu wspólnikowi.

SPÓŁKA PARTNERSKA – jest to spółka osobowa utworzona przez partnerów w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą.

• Partnerami w spółce może być tylko osoba fizyczna posiadająca uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu na podstawie odrębnych ustaw.

• Wolne zawody (aptekarz, adwokat, architekt, biegły rewident, doradca podatkowy, księgowy, notariusz, radca prawny).

• Umowa spółki partnerskiej zawarta jest w formie aktu notarialnego podlega zgłoszeniu do Sądu Rejestrowego

• Partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce.

• Każdy partner ma prawo reprezentować spółkę samodzielnie chyba, że umowa spółki stanowi inaczej. W celu zawiązania spółki partnerzy muszą zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego i zgłosić do Sądu Rejestrowego na formularzu KRS-W1.

SPÓŁKA KOMANDYTOWA – aby ją założyć potrzebny jest co najmniej jeden wspólnik jako komandytariusz i jeden wspólnik jako komplementariusz.

• Umowę zawieramy w formie aktu notarialnego i zgłaszamy do Sądu Rejestrowego.

• Komplementariusz odpowiada bez ograniczeń, a komandytariusz do sumy komandytowej.

SPÓŁKA Z O.O. – jest to spółka kapitałowa. Umowa spółki w formie aktu notarialnego. Rejestracja w Sądzie Rejestrowym. Wniosek do Sądu zgłasza Zarząd.

• Kapitał założycielski co najmniej 50 tys. Wartość nominalna udziału nie może być niższa niż 500 zł.

• Po zarejestrowaniu spółki zarząd powinien w terminie dwóch tygodni złożyć w Urzędzie Skarbowym odpis umowy spółki ze wskazaniem Sądu Rejestrowego.

• Umowa spółki może Ustanowić Radę Nadzorczą lub Komisję Rewizyjną albo oba te organy.

• W spółkach których kapitał zakładowy przewyższa kwotę wyższą niż 500 tys., a wspólników jest więcej niż 25 powinna być ustanowiona Rada Nadzorcza lub Komisja Rewizyjna.

SPÓŁKA AKCYJNA - może ją zawiązać jedna bądź więcej osób.

• Statut spółki powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego.

• Osoby podpisujące statut są założycielami spółki. Akcjonariusze są zobowiązani do świadczeń określonych w statucie

• Akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki.

• Kapitał zakładowy spółki akcyjnej wynosi co najmniej 500 tys. zł, wartość nominalna akcji nie może być niższa niż 1 zł.

• Statut S.A. w formie aktu notarialnego i wpis do Sądu Rejestrowego

• Władzami spółki jest zarząd.

• Organem nadzorującym jest Rada Nadzorcza.

• Ze względu na kryteria społeczno – ekonomiczne do głównych typów własności prywatnej współcześnie można zaliczyć własność kapitalistyczną, drobnotowarową i pracowniczą, a do własności publicznej własność państwową i komunalną (municypalną).

• Własność kapitalistyczna to prywatna własność kapitału wykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej opartej na regularnym zatrudnianiu pracowników najemnych i nastawionej na osiąganie możliwie największego dochodu pieniężnego.

• Własność drobnotowarowa to własność rodzin lub osób prowadzących działalność gospodarczą, nie zatrudniających regularnie pracowników najemnych.

• Własność pracownicza występuje wtedy, gdy skupiony w danym przedsiębiorstwie zasób kapitału należy do zatrudnionych w nim pracowników.

• Własność publiczna, a więc państwowa i komunalna (municypalna), to własność zasobów gospodarczych należących formalnie do państwa, poszczególnych gmin, regionów autonomicznych, miast

Granica możliwości produkcyjnych

Bardzo ważną cechą rzeczywistych gospodarek jest ograniczoność zasobów.

Z ograniczoności zasobów wynikają ograniczone możliwości produkcyjne gospodarki, co w połączeniu ze stale rosnącymi potrzebami zmusza do dokonywania określonych wyborów spośród wytwarzanych dóbr. Może to być np. wybór pomiędzy dobrami przeznaczonymi na bieżącą konsumpcję, a dobrami przeznaczonymi na powiększenie zdolności wytwórczych gospodarki dzięki którym możliwa jest produkcja dóbr konsumpcyjnych w przyszłości.

Może to być też wybór między różnymi dobrami konsumpcyjnymi, między różnymi dobrami inwestycyjnymi itd. W każdym razie przy danych zasobach i danym poziomie techniki zawsze istnieje problem, jakie konkretne dobra wytwarzać i w jakich ilościach ?

Problem ten możemy zilustrować na przykładzie :

Warianty	A	B	C	D	E	F	G	H	I	J
Produkcja chleba w tys. ton	1400	1350	1300	1200	1100	960	800	600	400	0
Produkcja maszyn w tys. sztuk	0	100	140	200	250	300	350	400	440	500

Po połączeniu wyznaczonych na rys. punktów otrzymujemy tzw. krzywą transformacji, zwaną też granicą możliwości produkcyjnych (wytwórczych). Przemieszczając zasoby z produkcji chleba do produkcji maszyn (lub odwrotnie) dokonujemy swoistej transformacji jednego dobra w drugie, stąd krzywa transformacji

Równocześnie krzywa ta łączy punkty leżące na obrzeżu całej mapy punktów reprezentujących różne możliwe warianty wykorzystania zasobów gospodarczych, stąd granica możliwości produkcyjnych (wytwórczych). Znajdują się na niej więc tylko warianty ekonomicznie efektywne.

Racjonalność gospodarowania

Ograniczoność zasobów jest podstawową przyczyną konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno – gospodarczych oraz środków i metod realizacji tych celów.

Bardzo duże znaczenie mają stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym (i odwrotnie).

Ogólnych wskazówek do dokonywania wyboru najbardziej korzystnych (optymalnych) rozwiązań w procesie gospodarowania dostarcza tzw. zasada racjonalnego gospodarowania, zwana też zasadą gospodarności. Zasada ta może być ujmowana dwojako:

• jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków,

• jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu.

Rachunek ekonomiczny

Porównywanie uzyskiwanych z danej działalności gospodarczej efektów (np. dochodów) z ponoszonymi w związku z tą działalnością nakładami (np. wydatkami) w celu wybrania możliwie najlepszych, czyli najbardziej efektywnych ekonomicznie, wariantów decyzji nazywamy rachunkiem ekonomicznym.

Posługiwanie się rachunkiem ekonomicznym uzależnione jest od spełnienia przynajmniej trzech warunków.

• efekty działalności gospodarczej i ponoszone w związku z nią nakłady muszą być mierzalne (wymierne), tzn. dające się wyrazić w określonych jednostkach miary.

• muszą być one (tj. efekty i nakłady) wyrażone w takich samych jednostkach miary.

• trzeba dysponować możliwie jednoznacznym kryterium wyboru.

Kategorie i prawa ekonomiczne

Ekonomia stara się formułować, a więc wykrywać i opisywać, pewne ogólne prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi. Tego rodzaju wykryte i opisane prawidłowości nazywamy prawami ekonomicznymi. Są one określane jako stale powtarzające się zależności (związki) między elementami procesu gospodarowania

Ekonomia tworzy równocześnie pewne abstrakcyjne pojęcia, wyrażające ogólne własności różnych elementów i aspektów procesu gospodarowania. Te abstrakcyjne pojęcia określa się mianem: kategorie ekonomiczne.

Ustalanie istotnych, stale powtarzających się związków i zależności między kategoriami ekonomicznymi jest równoznaczne z formułowaniem praw ekonomii, a łączenie tych praw w zwarte, powiązane ze sobą logicznie systemy z konstruowaniem teorii ekonomicznych.

Niektóre prawa ekonomiczne działają tylko w ściśle określonych warunkach, inne zaś wydają się mieć charakter uniwersalny.

• Przykładem prawidłowości pierwszego typu jest prawo popytu i podaży, zgodnie z którym na konkurencyjnym rynku występuje tendencja do ustalania się cen produktów na poziomie równoważącym popyt na nie z ich podażą.

• Przykładem prawidłowości drugiego typu może być prawo malejących przychodów, zgodnie z którym po przekroczeniu pewnego stosunku między nakładem zmiennego czynnika produkcji i nakładem czynnika stałego dalsze zwiększanie nakładu czynnika zmiennego prowadzi do coraz mniejszych przyrostów produkcji.

Prawa ekonomiczne mają charakter prawidłowości typu statystycznego

Modele ekonomiczne- zależności między zmiennymi

Założenia upraszczające przyjmuje się m.in. po to, aby uchwycić podstawowe zależności występujące w badanej rzeczywistości gospodarczej i uzyskać jej uproszczony, ale równocześnie przejrzysty obraz. Ten uproszczony obraz gospodarczej rzeczywistości to tzw. model ekonomiczny. Pokazuje zależności między różnymi zjawiskami ekonomicznymi. Na przykład model rynku może pokazywać zależności między popytem, podażą i ceną, a model inflacji zależności między poziomem cen i ilością pieniądza w obiegu.

Analogicznie do podziału ekonomii na mikro- i makroekonomię możemy wyodrębnić modele mikro- i makroekonomiczne.

W modelach ekonomicznych istotną rolę odgrywają zależności między zmiennymi.

• Zależności o charakterze funkcjonalnym, w których jedna zmienna określa inną zmienną.

• Zależności o charakterze definicyjnym, zwane tożsamościami, w przypadku których jedną zmienną określa się w kategoriach innych zmiennych.

Wśród zmiennych występujących w modelach ekonomicznych można wyodrębnić dwie grupy: zmienne w postaci zasobów i zmienne w postaci strumieni.

• Zasoby przedstawiają wartości pewnych wielkości ekonomicznych w danym momencie (inaczej, stan czegoś w danym momencie), np. wartość majątku danej osoby, rodziny lub firmy, wartość zapasów danego przedsiębiorstwa, wartość jego kapitału, oszacowane pokłady węgla czy ropy naftowej w danym kraju, dług publiczny czyli wszystkie te wielkości w jakimś momencie.

• Strumienie wyrażają wartości pewnych wielkości ekonomicznych w jakimś okresie, np. wydatki danej rodzinny produkty i usługi w ciągu miesiąca czy roku, produkcja, sprzedaż lub inwestycje danej firmy w pewnym okresie, wpływy państwa z podatków lub handlu zagranicznego w danym roku, jego wydatki i inwestycje w tym roku itd.

W odróżnieniu od zasobów strumienie muszą mieć określony wymiar czasowy. Bez określenia wymiaru czasowego nie miałaby np. większego sensu informacja o wielkości sprzedaży danej firmy, dochodach i wydatkach danej rodziny, dochodach i wydatkach budżetu państwa itd.

Inny podział zmiennych, z którymi spotykamy się dość często to ich podział na endogeniczne i egzogeniczne.

• Zmienne endogeniczne to zmienne określone w ramach danego modelu, inaczej zmienne, których wartości możemy określić na podstawie zależności między elementami modelu.

• Zmienne egzogeniczne to zmienne determinowane przez czynniki (siły) zewnętrzne w stosunku do modelu, a więc zmienne, których wartości możemy traktować jako dane. Zmienna, która w jednym modelu jest zmienną endogeniczną, w innym modelu może być zmienną egzogeniczną.

Charakterystyka gospodarki rynkowej

Charakterystyka gospodarki rynkowej

Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwoma zasadniczymi cechami:

• dominacją prywatnej własności czynników produkcji

• rynkową alokacją zasobów gospodarczych.

Dominacja prywatnej własności czynników produkcji

• W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w zdecydowanej większości są przedmiotem własności prywatnej. W tym sensie mówimy tu o dominacji własności prywatnej.

• Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach wysoko rozwiniętych jest współcześnie własność kapitalistyczna. Własność ta występuje z kolei w wielu różnych formach. Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.

• Tak więc dominacja własności prywatnej oznacza dziś zazwyczaj dominację kapitalistycznej własności akcyjnej. Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują własność drobnotowarowa i pracownicza). Występuje też w nich własność publiczna oraz własność spółdzielcza.

• Istotne znaczenie mają zwłaszcza niektóre formy własności drobnotowarowej w postaci np. rodzinnych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych.

• W krajach wysoko rozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek.

Rynkowa alokacja zasobów gospodarczych

• Rynek w najbardziej ogólnym sensie tego słowa, jest to samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania (w tym decyzje) podmiotów gospodarczych. Te zachowania przesądzają o alokacji (tzn. rozmieszczeniu i wykorzystaniu) zasobów gospodarczych. Głównym elementem tego mechanizmu są interakcje między cenami i dochodami, z jednej strony, a popytem i podażą różnych dóbr, z drugiej, rzutujące na zawierane przez podmioty gospodarcze transakcje kupna i sprzedaży tych dóbr.

Warunki istnienia dojrzałego rynku:

• dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności,

• swoboda prowadzenia działalności gospodarczej,

• istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek,

• integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów rynku.

Najważniejsze funkcje rynku:

• Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr,

• Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych,

• Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału),

• Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce. Parametry rynkowe (ceny, stawki płac, stopy procentowe itd.) dostarczają podmiotom gospodarczym (uczestnikom rynku) ważnych sygnałów. Reakcją na te sygnały są działania uczestników rynku, których efektem może być powstawanie, przywracanie i utrzymywanie się stanów równowagi w gospodarce,

• Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb.

Rynek – pełniąc przedstawione wyżej funkcje – jest równocześnie podstawowym mechanizmem rozwiązywania trzech kluczowych problemów każdej gospodarki, tzn.: co, jak i dla kogo produkować.

• Przy rozwiązywaniu pierwszego z tych problemów (co produkować?) istotne znaczenie mają przede wszystkim zachowania konsumentów.

• Rynek uzgadnia popyt konsumentów i podaż producentów, godząc przy okazji subiektywne upodobania konsumentów z obiektywnymi ograniczeniami, jakie wynikają z dostępnych zasobów i znanej technologii.

• Te obiektywne ograniczenia mają też, bardzo istotne znaczenie dla drugiego z wyżej wymienionych problemów (jak produkować? ), ale równie ważne a może nawet ważniejsze, z tego punktu widzenia jest istnienie efektywnej konkurencji między producentami.

• Trzeci z omawianych problemów (dla kogo produkować? ) rozwiązywany jest przede wszystkim dzięki kształtowaniu się relacji popytu i podaży na rynkach czynników produkcji.

Reguły funkcjonowania gospodarki rynkowej

• Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące w niej reguły gry dotyczące m.in. motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich samodzielności oraz zasad finansowania, charakteru więzi między nimi.

• Własność prywatna wiąże się ze swobodą prowadzenia działalności gospodarczej przez poszczególne jednostki i grupy ludzi, którzy podejmują ją na własną odpowiedzialność, angażując w tym celu własny majątek i ponosząc związane z tym ryzyko. Własność prywatna, wyzwala też stosunkowo najsilniej działające bodźce ekonomiczne, skłaniające do podejmowania działalności gospodarczej.

• Własność kapitalistyczna wyzwala też, zwłaszcza w warunkach efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami, silne bodźce do optymalizacji skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji.

• Podstawowe podmioty gospodarcze, tzn. przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania.

• Podmioty gospodarcze występują na rynku zarówno w roli sprzedawców, jak i nabywców. Dobrowolne umowy (kontrakty) między nimi zawierane są przy użyciu pieniądza, wg. cen kształtujących się na ogół swobodnie na rynku.

• Ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcji ustalają się zwykle na poziomie równoważącym popyt z podażą. Ta tendencja do ustalania się równowagi rynkowej jest, podobnie jak zasada samofinansowania, kolejną bardzo istotną zaletą gospodarki rynkowej i samego rynku.

• Więzi między podmiotami gospodarczymi w gospodarce rynkowej – mimo bardzo zróżnicowanej siły ekonomicznej poszczególnych osób i jednostek gospodarczych mają charakter przede wszystkim ekonomiczny.

• Członkowie gospodarstw domowych wnoszą do działalności gospodarczej swój wkład w postaci przede wszystkim pracy oraz ewentualnie zaoszczędzonych środków pieniężnych i ziemi, starając się osiągnąć z tego tytułu możliwie największe dochody, za które następnie, już jako konsumenci, nabywają określone dobra konsumpcyjne mogące zaspokoić ich potrzeby.

• Przedsiębiorcy wnoszą do działalności gospodarczej wkład głównie w postaci kapitałów (a także własnej pracy, inicjatywy, pomysłowości itd.) i to przede wszystkim oni ponoszą związane z tą działalnością ryzyko. Nabywają środki niezbędne do uruchomienia działalności gospodarczej i prowadzą ją w sposób zapewniający im możliwie największe dochody.

• Można powiedzieć, że kapitaliści kierują się przede wszystkim kryterium rentowności, tzn. porównują oczekiwane zyski z danej działalności z przewidywanymi na nią nakładami. Ostatecznym weryfikatorem trafności podjętych decyzji jest rynek. Dopiero na rynku, po dokonaniu się określonych transakcji kupna – sprzedaży, okazuje się, jaka jest faktyczna opłacalność poszczególnych rodzajów działalności gospodarczej.

Zalety i słabości gospodarki rynkowej

Istotne zalety gospodarki rynkowej:

• tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,

• efektywny system motywowania,

• duża innowacyjność gospodarki,

• dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej,

• tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej,

• duża elastyczność gospodarki,

• dobre zaopatrzenie sklepów.

W teoretycznej analizie słabości gospodarki rynkowej wskazuje się na kwestie, których rynek nie rozwiązuje wcale lub też rozwiązuje źle. Są to następujące kwestie:

• Czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce,

• Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych. Z efektami zewnętrznymi mamy do czynienia wtedy, gdy pewne podmioty gospodarcze przerzucają na inne podmioty lub na całe społeczeństwo część skutków lub kosztów swojej działalności (negatywne efekty zewnętrzne) albo korzystają bez ponoszenia odpowiednich wydatków z rezultatów działalności innych podmiotów (pozytywne efekty zewnętrzne).

Tego typu efekty mogą występować zarówno w sferze produkcji, jak i w sferze konsumpcji.

1. negatywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji, zwane też czasami zewnętrznymi kosztami produkcji,

2. pozytywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji, zwane też zewnętrznymi korzyściami produkcji,

3. negatywne efekty zewnętrzne w sferze konsumpcji,

4. pozytywne efekty zewnętrzne w sferze konsumpcji.

• Istnienie tzw. dóbr publicznych. Cechą szczególną dóbr publicznych nie jest to, że są dostarczane przez państwo (firmy państwowe), ale to, że płynące z nich korzyści nie mogą być ograniczone do jednej osoby czy jednego gospodarstwa domowego. Przynoszą one więc duże korzyści (pożytki) społeczne w porównaniu z korzyściami prywatnymi, co powoduje, że są społecznie pożądane, a prywatnie mało opłacalne. Czyste dobra publiczne odróżniają od dóbr prywatnych dwie cechy:

1. korzystanie z nich przez jedną osobę nie wyklucza korzystania z nich przez inne osoby,

2. gdy są one już dostarczane, w praktyce nie ma możliwości wyłączenia kogokolwiek z korzystania z nich, w tym także osób, które nie chcą wnosić za to żadnych opłat

• Występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę,

• Tendencja do powstawania dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie, różnic dochodów i majątku.

Cechy i reguły funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej

Gospodarka centralnie planowana charakteryzowała się dwiema zasadniczymi cechami:

1. Dominacją państwowej własności czynników produkcji,

2. Nierynkową alokacją zasobów gospodarczych.

• Państwowa własność czynników produkcji odnosiła się przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym stopniu do ziemi, a najmniejszym do pracy.

• Oprócz sektora państwowego w krajach „realnego socjalizmu” występował sektor spółdzielczy, a także, choć w znacznie mniejszym zakresie, sektor prywatny.

• Obydwa te sektory miały dość szczególny charakter. Ten szczególny charakter sektorów spółdzielczego i prywatnego był związany głównie z trzema czynnikami:

1. Z różnego typu ograniczeniami praw własności poszczególnych spółdzielców i właścicieli prywatnych,

2. Z funkcjonowaniem spółdzielczych i prywatnych jednostek gospodarczych w otoczeniu zdominowanym przez sektor państwowy,

3. Z występowaniem dość wyraźnej tendencji do upodabniania się tych dwóch sektorów do sektora państwowego.

Z dominacją państwa i państwowej własności czynników produkcji związane były zasadnicze cechy systemu funkcjonowania gospodarki w krajach „realnego socjalizmu”:

• centralizacja zarządzania gospodarką i planowania,

• nakazowo – rozdzielczy charakter systemu,

• administracyjne kształtowanie cen produktów i czynników produkcji,

• hierarchiczna podległość kierownictw instytucji i organizacji gospodarczych biurokracji partyjno – państwowej,

• centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji jednostek gospodarczych,

• niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi,

• brak działających na zasadach komercyjnych instytucji finansowych,

• duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących gospodarce światowej,

• funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach „miękkiego” ograniczenia budżetowego.

• Z wymienionych wyżej cech systemu funkcjonowania gospodarki centralne planowanej wynikała nierynkowa alokacja zasobów gospodarczych.

• Głównym regulatorem gospodarki był nie rynek, lecz plan centralny.

• Hierarchicznej strukturze zarządzania gospodarką odpowiadała hierarchiczna struktura planów.

• Istotną cechą systemu planowania był prymat planowania rzeczowego nad planowaniem finansowym.

• Typowa procedura tworzenia planów wyglądała następująco: na podstawie dostępnych informacji, w tym napływających z dołu sprawozdań z wykonania planów w okresie poprzednim, powstała koncepcja planu centralnego na okres przyszły oraz wytyczne do planów szczebli niższych i jednostek wykonawczych, na podstawie których tworzyły one swoje projekty planów. Te projekty korygowano następnie na szczeblu centralnym. Powstawał plan centralny, z którego wyprowadzono obowiązkowe (dyrektywne) zadania i wskaźniki dla szczebli pośrednich (np. zjednoczeń) oraz przedsiębiorstw.

• Dominującym podmiotem w gospodarce centralnie planowanej było państwo.

• Działające w tych warunkach przedsiębiorstwa pozbawione były ekonomicznej samodzielności. Podobnie jak inne podmioty, nie dysponowały one obiektywną informacją płynącą z prawdziwego rynku, ponieważ takiego rynku po prostu nie było.

Wady gospodarki centralnie planowanej

Ważniejsze wady gospodarki centralnie planowanej:

• Nieracjonalna alokacja zasobów gospodarczych.

• Nieefektywny system motywacyjny.

• Niska innowacyjność gospodarki.

• Brak dyscypliny finansowej w przedsiębiorstwach,

• Brak tendencji do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej.

• Mała elastyczność gospodarki.

• Permanentne niedobory dóbr, zarówno inwestycyjnych jak i konsumpcyjnych.

• Zanik przedsiębiorczości i rozmycie odpowiedzialności za podejmowane decyzje.

• Zniekształcone, nieobiektywne informacje gospodarcze

• Niekontrolowany rozrost administracji gospodarczej i biurokracji partyjno – państwowej, a także związane z tym wysokie koszty funkcjonowania systemu społeczno – gospodarczego.

Podstawowe założenia ekonomii klasycznej, ekonomii neoklasycznej,

Keynesizmu, monetaryzmu, nowej ekonomii klasycznej, ekonomii

Podaży, instytucjonalizmu

Rozwój gospodarki towarowo – pieniężnej w kapitalizmie stworzył podstawy i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesu gospodarowania.

W drugiej Polowie XVIII wieku powstaje pierwszy zwarty system teoretyczny zwany ekonomią klasyczną.

Głównymi jej przedstawicielami są Adam Smith i David Ricardo

System teoretyczny A. Smitha i D. Ricardo jest podstawą liberalizmu ekonomicznego. Słynne cztery słowa laissez faire, laissez passer, (swoboda działania, swoboda ruchu) powinny być przewodnią ideą ustawodawstwa i naczelną wskazówką dla administracji państwowej.

U podstaw takiego spojrzenia na procesy gospodarcze leży pogląd, że interesy społeczne są wypadkową interesów indywidualnych. Klasycy traktują społeczeństwo jako sumę jednostek. Koncepcja homo oeconomicus przyczynia się do powiększenia korzyści społecznych. Panuje harmonia interesu osobistego i społecznego. Interes osobisty, będący motywem działania podmiotów w warunkach wolności gospodarczej, zapewnia optymalny rozwój ekonomiczny i realizację interesu społecznego

Ekonomia neoklasyczna

Czołowymi postaciami szkoły neoklasycznej są: A. Marshall, W.S. Jevons, J.B. Clark oraz A.C. Pigou Neoklasycy, nawiązując do klasycznego dorobku ekonomii, uważają, że między poszczególnymi czynnikami działalności gospodarczej istnieje ścisła współzależność; w procesie gospodarczym następuje harmonijne dopasowanie się poszczególnych wielkości zapewniające równowagę przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego w gospodarce. Uważają oni, ze wszelkie twierdzenia o zbiorowych zjawiskach społecznych należy redukować do twierdzeń o zachowaniu jednostek, o dyspozycjach, przekonaniach, postawach i wzajemnych powiązaniach pojedynczych osobników ludzkich. Psychologia jednostek jest podstawą wyjaśniana zjawisk społecznych, ostatecznym układem odniesienia zjawisk zbiorowych. Oznacza to, że zależności sformułowane na szczeblu mikroekonomicznym przenosi się na szczebel globalny, makroekonomiczny. Takie podejście badawcze nazywamy indywidualizmem metodologicznym.

Keynesizm

Prawdziwą opozycją w stosunku do kanonów neoklasycznych jest teoria J. M. Keynesa. Ukazanie się w 1936 r. jego głównego dzieła pt. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza spowodowało prawdziwy przewrót teoretyczny, zwany od nazwiska autora „rewolucją keynesowską”. Odmienność podejścia keynesowskiego polega na : po pierwsze - J.M. Keynes sprowadza neoklasyczny system teoretyczny do marginalnego przypadku równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji. Negując ten system tworzy teorie ogólną obejmującą stany równowagi makroekonomicznej przy różnym stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego. O stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego decyduje popyt efektywny. Po drugie – charakterystyczny dla neoklasycznych koncepcji równowagi współzależny związek między poszczególnymi zjawiskami gospodarczymi zastępuje związkiem przyczynowym. Pewne elementy procesu gospodarowania traktuje jako dane, inne jako zmienne niezależne, określające zmienne zależne. Te wielkości gospodarcze oraz związek między nimi są rozważane w skali makroekonomicznej. Kwestionuje indywidualizm metodologiczny. Obszarem badań stają się makroekonomiczne warunki produkcji i realizacji. Po trzecie – Keynes postuluje konieczność wyprowadzenia zjawisk pieniężnych ze „świata cieni” i włączenia ich do analizy rzeczywistego przebiegu procesów gospodarczych. Podkreśla, że sytuacja na rynku pieniężnym ma wpływ na rozmiary działalności gospodarczej, na wielkość dochodu narodowego. Nie można więc budować systemu teoretycznego bez pieniądza lub włączać go dopiero ex post jako ewentualny czynnik zakłócający przebieg procesów gospodarczych rozpatrywanych w wielkościach realnych

Monetaryzm

Kierunek zwany monetaryzmem obejmuje dorobek teoretyczny M. Friedmana i jego uczniów. Monetaryści przyjmują tezę o neutralności pieniądza. Pieniądz jest neutralny, kiedy zmiana jego ilości w obiegu powoduje wyłącznie zmiany wielkości nominalnych, tj. cen, natomiast nie wpływa na kształtowanie się wielkości realnych, czyli poziomu i struktury produkcji i zatrudnienia. Neutralność pieniądza oznacza, że musi być ona nieskuteczna, jeśli chodzi o wielkości realne, prowadzi jedynie do wzrostu tempa inflacji. Inflacja w długim okresie jest więc zjawiskiem wyłącznie pieniężnym. Ponieważ inflacja jest zjawiskiem wyłącznie pieniężnym, do jej zwalczania należy stosować instrumenty polityki monetarnej (pieniężnej). W szczególności należy zapewnić stałe tempo przyrostu podaży pieniądza na poziomie 3 – 4% rocznie. Propozycja tempa przyrostu podaży pieniądza na poziomie 3 – 4% rocznie wynika stąd, że tyle wynosi naturalna stopa wzrostu potencjału podażowego gospodarki. Według monetarystów, gospodarka w długim okresie zbliża się do stanu pełnego wykorzystania potencjału podażowego. Jeśli więc ilość pieniądza w obiegu rośnie w tym samym tempie co produkcja, przeciętny poziom cen nie zmienia się, czyli nie zachodzą procesy inflacyjne.

Nowa ekonomia klasyczna

Nowa ekonomia klasyczna opiera się na założeniu pełnej elastyczności rynków, teorii racjonalnych oczekiwań oraz monetarystycznej koncepcji inflacji.

Założenie pełnej elastyczności rynków oznacza, że wszelkie stany nierównowagi są niemal natychmiast likwidowane i transakcje zawierane są po cenach równowagi rynkowej. Dotyczy to nie tylko rynku dóbr konsumpcyjnych, lecz także rynku czynników produkcji. Teoria racjonalnych oczekiwań powstała na bazie krytyki stawianej przez niektórych teoretyków (np. Friedmana) hipotezy oczekiwań adaptacyjnych. Hipoteza ta głosi, że ludzie w kształtowaniu oczekiwań co do przebiegu danego zjawiska ekonomicznego w przyszłości kierują się przebiegiem danego zjawiska w przeszłości. Może to prowadzić do systematycznych błędów i rozbieżności między wielkościami oczekiwanymi a rzeczywistymi. Hipoteza racjonalnych oczekiwań zakłada, że ludzie analizując np. prowadzoną przez rząd politykę ekonomiczną, oprócz przebiegu danego zjawiska w przeszłości, wykorzystują wszelkie dostępne informacje, które mogą im ułatwić poprawne prognozowanie. Nie dają się systematycznie oszukiwać.

Ekonomia podaży

Do najbardziej znanych jej przedstawicieli należy zaliczyć: A. Laffera, G. Gildera, J. Wannisky’ego oraz I. Kristola.

W myśl poglądów ekonomii podaży wszelkie trudności w funkcjonowaniu gospodarki wynikają stąd, że zewnętrzne czynniki zakłócają działanie mechanizmów rynkowych. Takim czynnikiem jest właśnie ingerencja państwa. Jego polityka, szczególnie polityka podatkowa, wpływa fałszująco na decyzje lokacyjne oraz na stopień aktywności gospodarczej.

Zalecana polityka podażowa, czyli polityka zorientowana na podnoszenie poziomu potencjalnej produkcji, obejmując takie środki, jak redukcja podatków zmierzająca do pobudzenia inwestycji, obniżka podatków od dochodów osobistych, ulgi podatkowe lub subsydiowanie kosztów szkolenia zawodowego w celu zwiększenia podaży pracy oraz ograniczenie sektora publicznego.

Instytucjonalizm

Współczesny instytucjonalizm (inaczej neoinstytucjonalizm) nawiązuje do teoretycznego dorobku kierunku rozwijanego w Niemczech, zwanego szkołą historyczną. Amerykańska wersja kierunku historycznego nosi nazwę: instytucjonalizm.

Instytucjonalizm jest propozycją nowego podejścia metodologicznego w badaniach ekonomicznych. Według instytucjonalistów, ekonomia nie może ograniczać swojego pola badawczego do zjawisk rynkowych, nie powinna pomijać pozaekonomicznych ram, w jakich podejmuje się decyzje gospodarcze. Powinna zintegrować się z innymi społecznymi, by odpowiedzieć nie tylko na pytanie, jak zachowują się ludzie, lecz także na pytanie, dlaczego tak się zachowują. Powinna więc badać instytucje społeczne, które mają istotne znaczenie dla zachowań ekonomicznych. Te instytucje to władze państwowe, związki zawodowe, organizacje finansowe, organizacje społeczno – polityczne, jak również struktury własnościowe i organizacyjne, nawyki myślowe, powszechnie uznane reguły i zasady postępowania. Ekonomia powinna badać genezę i ewolucyjny rozwój tych instytucji.

Drugi postulat metodologiczny dotyczy ekonomii równowagi. Instytucjonaliści odrzucają neoklasyczną koncepcję, zgodnie z którą jakiekolwiek odchylenie od równowagi powoduje uruchomienie mechanizmu autoregulacji przywracającego gospodarkę do stanu równowagi. W to miejsce wprowadzają koncepcję kumulacyjnego procesu rozwoju. Zgodnie z nią, każda zmiana w gospodarce wykazuje tendencję do samowzmacniania się. Wpływa to na zwiększenie nieefektywności rynku jako mechanizmu regulacyjnego i alokacyjnego. Państwo powinno więc pomóc rynkowi w spełnianiu tych funkcji i stać się trwałym elementem funkcjonowania gospodarki.

Następny postulat dotyczy wzbogacenia wnioskowania przez uwzględnienie nie tylko wnioskowania dedukcyjnego, charakterystycznego dla twórców neoklasycznych, lecz również indukcyjnego, opartego na badaniach empirycznych.

Wnioskowanie dedukcyjne charakteryzuje się tym, że na podstawie pewnego systemu zdań podstawowych (aksjomatów) buduje się system zdań pochodnych, zwanych twierdzeniami.

Wnioskowanie indukcyjne polega na uogólnieniu zjawisk jednostkowych. Punktem wyjścia są pewne zdarzenia elementarne. Wniosek wysnuty z ich obserwacji nazywa się uogólnieniem indukcyjnym.

Elastyczność w punkcie

Elastyczność zmienia się, jeśli poruszamy się wzdłuż krzywej popytu.

cena

50 E =

E = 9 popyt elastyczny

40

elastyczność jednostkowa

30

E = 1

20 popyt nieelastyczny

E =

10 E = 0

10 20 30 40 50 ilość

Elastyczność cenowa liczona wzdłuż wykresu krzywej popytu

Jeżeli cena maleje z 50 do 40, to zmiana ceny wynosi średnia cena wynosi 45. Początkowo, przy cenie 50, wielkość popytu wynosiła zero, a po obniżce wielkość popytu wzrosła do 10, czyli zmiana wielkości popytu wynosi 10, a średnia wielkość popytu wynosi 5.

Zróżnicowanie elastyczności popytu

Ważniejsze przyczyny powodujące zróżnicowanie elastyczności popytu:

• Łatwość, z jaką dobra mogą się zastępować, czyli dostępność substytutów. Jeśli dobro nie ma bliskich substytutów, to popyt na nie będzie nieelastyczny. Jeśli dobro ma wiele bliskich substytutów, wszystkie o podobnych cenach, to popyt na nie jest elastyczny.

• Udział w dochodzie wydatków na dane. Jeśli mała część dochodu jest wydawana na dane dobro, to wzrost jego ceny ma mały wpływ na budżet konsumenta i popyt na to dobro jest nieelastyczny. Jeśli zakup jakiegoś dobra pochłania dużą część dochodu, to przy wzroście jego ceny konsumenci rezygnują z kupna i dlatego popyt na takie dobro jest elastyczny.

• Dobra niezbędne i luksusowe.

• Im więcej czasu ma konsument na szukanie substytutów czy przyzwyczajenie się do nowych dóbr, tym bardziej rośnie elastyczność popytu na dobro, którego cena wzrosła

Zróżnicowanie elastyczności

Z podażą elastyczną mam do czynienia wtedy, gdy firmy mogą szybko dostosować się do zmiennych warunków na rynku – np. zmiany ceny – zwiększając wielkość podaży.

Sytuacja jest odmienna wtedy, gdy firmy nie mogą szybko zareagować na zmianę ceny i wielkość podaży się nie zmienia. Mamy wtedy do czynienia z podażą nieelastyczną.

Przyczyny mające wpływ na elastyczność podaży zależną od czasu potrzebnego firmie na zmianę podaży:

1. warunki technologiczne określające produkcję,

2. możliwość wykorzystania niezatrudnionych czynników wytwórczych

3. istnienie zapasów produktów,

4. czas niezbędny do produkcji.

Mapa krzywych obojętności

Ilość dobra Y

O₄

O₃

O₂

O₁

0

Ilość dobra X

Jedna strona zagadnienia- „mapa” krzywych obojętności jest wyrazem preferencji, porządku, w jakim konsument uszeregował poszczególne kombinacje dóbr.

Druga strona zagadnienia to ograniczenia wyboru konsumenta.. Te ograniczenia to dochód konsumenta (D_k) i cena dobra X (c_x) oraz cena dobra Y (c_y). Konsument nie może wybrać dowolnej krzywej obojętności, musi dokonać wyboru w ramach tych warunków brzegowych, które ograniczają jego wybór.

Czynniki określające popyt

Popyt jest funkcją wielu zmiennych. Pierwsza z nich to cena.

Oprócz niej są jaszcze inne, pozacenowe determinanty popytu: dochody nabywców, ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych, oczekiwane zmiany sytuacji rynkowej, gusty i preferencje nabywców, zmiany liczby i struktury ludności.

Zmiana popytu może więc występować w wyniku równoczesnych zmian wielu czynników.

Jeżeli chcemy uchwycić związki pomiędzy zmianami popytu a zmianami tylko jednego z czynników, stosujemy klauzulę ceteris paribus. Oznacza to następujące postępowanie badawcze: jeśli jakaś wielkość jest określana przez klika czynników i chcemy uchwycić związki między zmianami jednego z nich, przyjmujemy, że inne czynniki nie zmieniają się. Jeśli chcemy zbadać zależność między popytem (Pp) a ceną (c ), zakładamy, że czynniki pozacenowe nie są zmienne.

Efekt substytucyjny i dochodowy zmiany ceny

Zmiana ceny powoduje dwojaki efekt: substytucyjny i dochodowy.

Wzrost ceny jednego dobra narusza dotychczasową strukturę cen, czyni to dobro relatywnie droższym. Skłania to nabywcę do rezygnacji z dobra relatywnie droższego i zastępowania go (substytucji) innym dobrem, relatywnie tańszym. Jest to efekt substytucyjny zmiany ceny. Wzrost ceny dobra powoduje również inny skutek – wpływa na możliwości nabywcze konsumenta, obniża jego dochód realny. Konsument może teraz nabyć mniej dóbr. Jest to efekt dochodowy zmiany ceny.

Czynniki określające podaż

Podaż danego dobra jest to ilość tego dobra zaoferowana przez producentów do sprzedaży po danej cenie w określonym czasie.

Podaż, podobnie jak popyt, jest funkcją wielu zmiennych. Pierwsza z nich wynika niejako z definicji – jest to cena. Podaż i cena zmieniają się w jednakowym kierunku. Wzrost ceny powoduje ceteris paribus wzrost podaży, spadek ceny – zmniejszenie podaży.

Rozmiary podaży określane są również przez czynniki pozacenowe.

Wśród nich należy wymienić koszty wytwarzania, rentowność wytwarzania dóbr substytucyjnych, czynniki naturalne (przy pewnych rodzajach produkcji) oraz inne czynniki o charakterze obiektywnym.

Porównanie kosztów całkowitych z całkowitym przychodem osiąganym ze zrealizowanej produkcji (inaczej utargiem całkowitym) informuje producenta o osiągniętej rentowności produkcji, czyli o realizacji funkcji celu.

Zmiana kosztów produkcji może być spowodowana zmianami cen czynników wytwórczych, zmianami technologicznymi i organizacji produkcji, a także zmianami polityki ekonomicznej rządu.

Zarówno polityka monetarna, wpływająca na wysokość stopy procentowej, jak i polityka finansowa, wpływająca na wysokość podatków lub subsydiów, oddziałuje na koszty wytwarzania. Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo lub w prawo – ma wpływ na jej położenie.

Podaż i cena a czynnik czasu

Reakcja podaży na zmianę czynników ją określających wymaga czasu. W analizie procesów dostosowawczych po stronie podaży możemy wyróżnić trzy sytuacje: okres ultrakrótki, okres krótki i okres długi.

W okresie ultrakrótkim podaż jest stała; w tej sytuacji cena jest funkcją popytu. W okresie krótkim następują procesy dostosowawcze podaży w ramach istniejącego potencjału wytwórczego przez jego lepsze wykorzystanie. Podaż może wzrosnąć w ramach zakreślonych przez możliwości produkcyjne. W okresie długim zdolności produkcyjne zwiększają się. Jest to skutek inwestycji Ich przeprowadzenie wymaga czasu, różnego zresztą dla poszczególnych dziedzin wytwarzania. Zwiększanie zdolności produkcyjnych sprawia, że w okresie długim istnieją największe możliwości wzrostu podaży.

Cena równowagi rynkowej

Gra popytu i podaży to istota mechanizmu rynkowego. W wyniku tej gry kształtuje się cena. Oddziałuje ona zwrotnie na kształtowanie się popytu i podaży, jest głównym czynnikiem współokreślającym te wielkości. Cena jest sygnałem rynku kierowanym w stronę producentów i nabywców oraz skłaniających ich do podjęcia odpowiednich decyzji, jej kształtowanie jest instrumentem przywracania równowagi.

Cenowa elastyczność popytu

Wiemy już, że kiedy cena jakiegoś dobra spada, to wielkość popytu rośnie. Cenowa elastyczność popytu informuje właśnie, o ile więcej ludzie czegoś kupują, o ile wzrośnie wielkość popytu. Niesie to znaczące skutki dla firm produkujących dobro, którego cena się zmienia, gdyż zarówno spadek (wzrost), jak i wzrost (spadek) wielkości popytu powodują zmianę całkowitych przychodów producentów.

Przychody całkowite są to dochody ze sprzedaży, a oblicza się je mnożąc wielkość sprzedaży przez cenę, po jakiej dobro sprzedano.

Elastyczność cenową popytu mierzymy, wykorzystując formułę:

E =

Jeżeli cena dobra rośnie, to wielkość popytu maleje, czyli procentowa zmiana ceny jest dodatnia, , a procentowa zmiana wielkości popytu jest ujemna. W efekcie cenowa elastyczność popytu jest liczbą ujemną. Zwyczajowo znak minus jest opuszczony.

Drugim zwyczajem jest nazywanie cenowej elastyczności popytu po prostu elastycznością popytu

Popyt elastyczny i nieelastyczny

Elastyczność może przyjmować wartości od zera do nieskończoności i na tej podstawie możemy powiedzieć, że popyt jest elastyczny lub nieelastyczny.

Elastyczność popytu wynosi zero, jeżeli wielkość popytu nie zmienia się wraz ze zmianami ceny. Krzywą popytu o zerowej elastyczności jest prosta pionowa. O takim popycie mówimy, że jest doskonale nieelastyczny.

Jeżeli wzrost ceny wywołuje spadek wielkości popytu, to elastyczność jest większa od zera, ale jeżeli procentowa zmiana wielkości popytu jest mniejsza od procentowej zmiany ceny, to elastyczność przyjmuje wielkości ułamkowe mniejsze od jedności.

O popycie, którego elastyczność jest mniejsza od 1 mówimy, że jest nieelastyczny.

Jeżeli procentowa zmiana wielkości popytu jest dokładnie taka sama jak procentowa zmiana ceny, to mamy do czynienia z elastycznością jednostkową.

Jeśli procentowa zmiana wielkości jest natomiast większa od procentowej zmiany ceny, to elastyczność jest większa od jedności i o takim popycie mówimy, że jest elastyczny.

W skrajnym wypadku wielkość popytu może być nieskończenie wrażliwa na zmiany ceny. Przy danej cenie konsumenci kupią dowolną ilość danego dobra, a jeśli cena wzrośnie minimalnie, to popyt spada do zera.

W tym wypadku zmiana ceny bliska zeru powoduje bardzo silną zmianę wielkości popytu, czyli elastyczność popytu dąży do nieskończoności.

Dochodowa elastyczność popytu

Jednym z czynników decydujących o wielkości zakupów jest dochód otrzymany przez gospodarstwa domowe. W związku z tym: w jaki sposób zmienia się popyt na dane dobro wraz ze wzrostem dochodów? Odpowiedź zależy od dochodowej elastyczności popytu.

Dochodowa elastyczność popytu mierzy reakcję wielkości popytu na dobro spowodowaną zmianami dochodów otrzymanych przez gospodarstwa domowe.

Dochodową elastyczność popytu możemy mierzyć wykorzystując formułę:

E=

Podobnie jak cenowa elastyczność popytu, również i elastyczność dochodowa przyjmuje wartości większe od jedności i wtedy mówimy, że popyt jest elastyczny. Może to przyjmować wartości od jedności mniejsze i wtedy mamy do czynienia z popytem nieelastycznym

Mieszana elastyczność popytu

Popyt zgłaszany na jakieś dobro zależy od cen innych dóbr, a zwłaszcza od substytutów i dóbr komplementarnych. Jak zmienia się popyt na dane dobro przy zmianie cen innych dóbr? Odpowiedzi udziela mieszana elastyczność popytu.

Mieszana elastyczność popytu mierzy reakcję wielkości popytu na dane dobro wywołaną zmianami ceny jakiegoś innego dobra.

Mieszaną elastyczność popytu możemy mierzyć za pomocą formuły:

E =

Elastyczność mieszana jest dodatnia dla substytutów. Jeśli np. cena węgla rośnie, to popyt na ropę naftową również rośnie.

Elastyczność mieszana jest natomiast ujemna dla dóbr komplementarnych, co na przykład oznacza, że jeśli cena samochodów rośnie, to popyt na benzynę maleje. Ponadto siła zmian popytu zależy od tego, jak dobrymi substytutami są te dobra. Im łatwiej węgiel może zastąpić ropę naftową, tym większa będzie obliczona dla nich elastyczność mieszana.

Elastyczność podaży

Elastyczność podaży mierzy reakcję wielkości podaży danego dobra spowodowane zmianami ceny tego dobra.

Do mierzenia elastyczności podaży służy formuła:

E =

Podaż elastyczna i nieelastyczna

Krzywe podaży wznoszą się od strony lewej na prawo (mają nachylenie dodatnie). I właśnie dlatego jeśli cena rośnie, to i wielkość podaży rośnie.

Z takiego charakteru zależności wynika, że elastyczność podaży ma znak dodatni. Podaż jest elastyczna, jeżeli procentowa zmiana wielkości podaży jest większa od procentowej zmiany ceny, czyli wtedy, gdy elastyczność podaży jest większa od jedności.

Z podażą nieelastyczną mamy natomiast do czynienia, jeżeli procentowa zmiana wielkości podaży jest mniejsza od procentowej zmiany ceny, czyli wtedy, gdy elastyczność podaży jest mniejsza od jedności.

Możemy wyróżnić dwa skrajne wypadki:

• jeżeli wielkość podaży nie zmienia się w ogóle, mimo zmian ceny, to krzywa podaży jest prostą pionową, a elastyczność wynosi zero, tzn. wzrost ceny nie ma wpływu na wielkość podaży;

• jeżeli przy danej cenie producenci są gotowi sprzedać każdą ilość, jakiej zażądają kupcy, to krzywa podaży jest krzywą poziomą, a elastyczność jest równa nieskończoności, tzn. spadek ceny prowadzi do ograniczenia wielkości podaży z dowolnie dużych rozmiarów do zera.

Zróżnicowanie elastyczności

Z podażą elastyczną mam do czynienia wtedy, gdy firmy mogą szybko dostosować się do zmiennych warunków na rynku – np. zmiany ceny – zwiększając wielkość podaży.

Sytuacja jest odmienna wtedy, gdy firmy nie mogą szybko zareagować na zmianę ceny i wielkość podaży się nie zmienia. Mamy wtedy do czynienia z podażą nieelastyczną.

Przyczyny mające wpływ na elastyczność podaży zależną od czasu potrzebnego firmie na zmianę podaży:

• warunki technologiczne określające produkcję,

• możliwość wykorzystania niezatrudnionych czynników wytwórczych

• istnienie zapasów produktów,

• czas niezbędny do produkcji.

Gospodarstwo domowe i jego funkcje

Gospodarstwo domowe spełnia dwie podstawowe funkcje: konsumpcyjną i produkcyjną.

Ta pierwsza polega na zaspokajaniu potrzeb, a ta druga – na zdobywaniu środków umożliwiających realizację konsumpcji

W warunkach gospodarki naturalnej gospodarstwo samo wytwarza środki zaspokajające jego potrzeby, czyli obie te funkcje były realizowane w obrębie gospodarstwa domowego. Rozwój i coraz większe zróżnicowanie potrzeb oraz dóbr je zaspokajających spowodowały pogłębienie się podziału pracy i specjalizacji w wywarzaniu dóbr.

Procesy te doprowadziły do gospodarki towarowej, a w niej do rozdzielenia funkcji konsumpcyjnej i produkcyjnej. Współczesne środki na realizację konsumpcji uzyskiwane są poza gospodarstwem domowym. Są to przede wszystkim dochody ze sprzedaży pracy oraz dochody z własności pozostałych czynników produkcji, czyli kapitału i ziemi.

Celem działalności gospodarstwa domowego jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycie koszyka dóbr (które może ono nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego Miarą zadowolenia ludzi z konsumpcji jest użyteczność dóbr i usług

Celem działalności gospodarstwa domowego jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycia koszyka dóbr (które może ono nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego. Użyteczność całkowita to satysfakcja, jaką czerpiemy z posiadania produktu.

Krzywa obojętności konsumenta

Ilość dobra Y

6 C

3 B I₂

A

2 I₁

0 2 5 7

Ilość dobra X

Krzywa obojętności obrazuje różne kombinacje dwóch dóbr dające ten sam poziom użyteczności całkowitej. Przesuwając się wzdłuż krzywej konsument zastępuje (substytuuje) jedno dobro drugim, zachowując taki sam poziom zadowolenia ze spożycia tych różnych kombinacji dóbr. Kształt krzywej obojętności (wypukła w kierunku początku układu) wskazuje, że dodatkową ilość jednego dobra uzyskuje się kosztem coraz mniejszej ilości drugiego dobra.

Linia ograniczenia budżetowego

Ilość dobra Y

6. B

4

2

A

0 1 2 3 4

Ilość dobra X

Punkty przecięcia ścieżki cen z układem współrzędnych wyznaczają maksymalną ilość nabywanego jednego dobra przy całkowitej rezygnacji zakupu drugiego dobra.

Między tymi dwoma punktami znajdują się maksymalne ilości jednego dobra, którą konsument jest w stanie kupić przy określonych ilościach zakupu drugiego dobra.

Linia ograniczenia budżetowego (AB), zwana też czasami linią (lub ścieżką) cen, reprezentuje zbiór kombinacji dóbr X i Y osiągalnych dla konsumenta przy danych warunkach brzegowych, tzn. danym dochodzie i danych cenach dóbr. Zatem:

Nachylenie linii ograniczenia budżetowego mierzymy stosunkiem Wielkość 0B otrzymujemy dzieląc dochód konsumenta przez cenę dobra Y a wielkość 0A – dzieląc dochód konsumenta przez cenę dobra X (

Zatem:

Zmiana ceny dobra X lub dobra Y bądź też zmiana cen dóbr równocześnie (w różnym tempie) powoduje zmianę stosunku , czyli zmianę nachylenia linii ograniczenia budżetowego. Możemy to przedstawić graficznie ( patrz rys).

Zmiana nachylenia ograniczenia budżetowego na skutek zmiany ceny dobra X

Ilość dobra Y

B

6

4

2

A₁ A A₂

0 1 2 3 4 5 6

Ilość dobra X

Spadek ceny dobra X powoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego z BA do BA₂, wzrost ceny dobra X – zmianę z BA do BA₁. Linia ograniczenia budżetowego obraca się niczym ramię dźwigu wokół punktu B.

Podobnie w przypadku zmiany ceny dobra Y. Tym razem linia ograniczenia budżetowego obraca się wokół punktu A> Spadek ceny dobra Y powoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego z AB do AB₂, a wzrost ceny dobra Y zmianę z AB do AB₁.

Zmiana nachylenia linii ograniczenia budżetowego na skutek zmiany ceny dobra Y

Ilość dobra Y

8 B₂

7

6 B

4

3 B₁

2

A

0 1 2 3 4 5

Ilość dobra X

Zmiany obu tych czynników (tzn. cen dóbr X i Y oraz dochodów) mogą przebiegać równocześnie. Wtedy może zmieniać się nachylenie i odległość od początku układu linii ograniczenia budżetowego.

Połączmy teraz chęci i możliwości konsumenta na jednym rynku. „Mapa” krzywych obojętności zawiera nieskończenie wiele krzywych obojętności. Linia ograniczenia budżetowego zetknie się więc z możliwie największą położoną krzywą obojętności. Załóżmy, że w naszym przypadku jest to krzywa obojętności oznaczona symbolem O₂.

Optimum konsumenta

Ilość dobra Y

O₄

O₃

O₂

O₁

B

D E

0

C A

Ilość dobra X

Punkt styczności linii ograniczenia budżetowego z możliwą do osiągnięcia krzywą obojętności (punkt E) wyznacza strukturę spożycia, przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą. W naszym przykładzie konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą spożywając dobra X i 0D dobra Y. Sytuacja taka oznacza równowagę konsumenta , jego optimum. Jeśli warunki ograniczające wybór nie zmieniają się, konsument będzie powtarzał swoją strukturę spożycia.

Udowodnijmy, że punkt E wyznacza strukturę spożycia, przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą.

Konsument dokonując wyboru porównuje użyteczność dóbr z ich cenami. Maksimum użyteczności całkowitej osiągnie wówczas, gdy stosunek krańcowych użyteczności tych dóbr zrówna się ze stosunkiem cen tych dóbr.

Czynniki pozadochodowe a konsumpcja

Dochód jest (przy danych cenach) głównym, ale nie jedynym, czynnikiem wpływającym na wielkość i strukturę konsumpcji gospodarstwa domowego. Wpływają na to również czynniki pozadochodowe. Możemy je podzielić na obiektywne i subiektywne . Do obiektywnych zaliczamy strukturę rodziny według płci i wieku oraz czynniki społeczno – kulturowe, jak: wykształcenie, zawód, miejsce zamieszkania, a nawet religia. Czynniki subiektywne sprawiają, że faktyczne wydatki gospodarstw domowych na konsumpcję mogą się różnić od ich możliwości dochodowych. Wydatki na konsumpcję osób przezornych, oszczędnych czy skąpych będą niższe nich ich możliwości dochodowe. Inaczej w przypadku osób rozrzutnych – ich konsumpcja może być nawet wyższa od możliwości dochodowych, oczywiście musi być wtedy finansowana ze źródeł zewnętrznych np. z kredytu.

Równowaga konsumenta przy wyborze czasu wolnego i dochodu z pracy

Dochód z pracy i konsumpcja

Q₁ Q₂ Q₃

C

B E

D

0 A 24

Czas pracy i czas wolny

Punkt równowagi konsumenta zostanie wyznaczony przez punkt styczności linii płac z możliwie najdalej oddaloną od początku układu krzywą obojętności (punkt E na rys).

To, która krzywa będzie dla konsumenta osiągalna, zależy od stawek płac. Wyższe stawki pozwalają osiągnąć krzywe obojętności położone dalej od początku układu współrzędnych.

Dochód a skłonność do konsumpcji

Wielkość dochodu jest głównym, obok cen, czynnikiem wpływającym na poziom konsumpcji gospodarstwa domowego. Na ogół wzrost dochodu powoduje wzrost popytu na poszczególne dobra, a jego spadek powoduje spadek popytu. Ta ogólna zasada nie dotyczy dóbr podrzędnych . Jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają nie zmienione, to rozmiary popytu konsumenta na dobro podrzędne zmniejszają się. Zmiana dochodu implikuje zmianę nie tylko poziomu, ale i struktury wydatków.

Zależność pomiędzy dochodem a poziomem konsumpcji dla dóbr normalnych i podrzędnych możemy przedstawić za pomocą tzw. krzywych dochód – konsumpcja.

Krzywa dochodów – konsumpcja jest geometryczną ilustracją zbioru punktów równowagi konsumenta odpowiadających wszystkim poziomom dochodu konsumenta, przy założeniu niezmienności cen oraz danych preferencyjnych konsumenta.

Zacznijmy od dóbr normalnych. W ich przypadku, gdy wzrasta dochód konsumenta, a cena dóbr pozostaje nie zmieniona, wielkość popytu na te dobra (także ich konsumpcja) wzrasta.

Mapa krzywych obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji

Dochód z pracy i konsumpcja

Q₃

Q₂

Q₁

1. 24

Czas pracy i czas wolny

To jaka krzywa obojętności będzie dla konsumenta osiągalna, zależy od stawek płac. Wyznaczają one nachylenia linii czasu pracy konsumenta (pracownika), inaczej linii płac. Wszystkie możliwe linie płac wychodzą z punktu D

Równowaga konsumenta przy wyborze czasu wolnego i dochodu z pracy

Podstawowe decyzje producenta

Analiza tradycyjnego (klasycznego) modelu przedsiębiorstwa prywatnego opiera się na założeniu, ze celem jego działalności jest maksymalizacja zysku. Dążąc do realizacji tego celu przedsiębiorstwa określają rozmiary produkcji, decydują o jej strukturze asortymentowej, podejmują decyzje inwestycyjne. Zysk całkowity stanowi różnicę utargu całkowitego i kosztu całkowitego. Utarg całkowity ( przychód całkowity) jest to wartość dóbr sprzedanych przez przedsiębiorstwo w pewnym okresie. Koszt całkowity jest to wartość czynników produkcji zużytych w tym okresie

W praktyce gospodarczej nie istniej jeden cel ale wiązka (zbiór celów) Zarządzający przedsiębiorstwem poza osiąganiem dobrych wyników finansowych stawiają sobie np.

- zdobywanie nowych rynków zbytu, umacnianie pozycji na rynku nowego produktu, zaangażowanie się w ochronę środowiska

• Jakie produkty dobra i usługi wytwarzać. Analizując rynek dokonuje wyboru produktu, który chciałby wytwarzać i identyfikuje potencjalnych jego nabywców

• Jakie czynniki produkcji zastosować. Czynniki wytwórcze zaangażowane w konkretnym procesie produkcji nazywamy czynnikami produkcji.

Nakłady pracy Dobra

Nakłady kapitału Usługi

Nakłady ziemi

Przy pomocy jakiej techniki produkować, wytwarzać. Technika produkcji to sposób łączenia i wykorzystania w procesie produkcji, w określonych ilościowo proporcjach (kombinacjach) czynników produkcji w celu wytworzenia pożądanej ilości danego produktu

Produkt krańcowy, koszt krańcowy, przeciętny koszt całkowity

Produkt krańcowy (MP) zmiennego czynnika produkcyjnego jest to przyrost produkcji spowodowany wzrostem zatrudnienia tego czynnika o jednostkę

MP=ΔTP/ΔL

Produkt krańcowy

12

10

8

6

4

2

0

1 2 3 4 5 6 7 8 MP

-2

Nakład pracy TP/L.

(b)

Koszty krańcowe (MC) jest to przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem produkcji o jednostkę

MC= ΔTC/ΔTP

Przeciętne koszty całkowite (ATC) pokazują jaka część całkowitych kosztów została poniesiona na każdą jednostkę produktu

ATC=TC/TP

Prawo malejących przychodów

Prawo malejących przychodów - polega ono na tym, że zwiększenie nakładów czynnika zmiennego (przy założeniu, ze pozostałe czynniki są stałe) zaczyna od pewnego momentu dawać coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność kolejnych jednostek czynnika zmiennego zmniejsza się.

Decyzje producenta w długim okresie

W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne, ponieważ istnieje możliwość zwiększenia ich nakładów w przedsiębiorstwie.

W długim okresie przedsiębiorstwo podejmuje wiele decyzji. Do najważniejszych należą decyzje dotyczące skali prowadzenia działalności gospodarczej (czyli rozmiarów produkcji), lokalizacji oraz wyboru techniki wytwarzania, czyli proporcji użycia czynników wytwórczych w produkcji dobra.

Efekty skali

Zwiększenie nakładów czynników produkcji prowadzi do wzrostu rozmiarów produkcji. Jednakże podwojenie wszystkich czynników produkcji nie musi oznaczać, że produkcja także wzrośnie dwukrotnie. Należy rozgraniczyć trzy możliwości:

1. stałe efekty skali, gdy rozmiary produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji,

2. rosnące efekty skali, gdy procentowy wzrost rozmiarów produkcji jest większy od procentowego wzrostu nakładów czynników produkcji,

3. malejące efekty skali, gdy rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady czynników produkcji.

Efekty skali

Nakłady kapitału Nakłady kapitału

C C

3 3 Q=350

B Q=300 B Q=300

2 Q=250 2 Q=250

A Q=200 A Q=200

1 Q=150 1

Q=100 Q=150

Q=100

0 1 2 3 0 1 2 3

Nakłady pracy Nakłady pracy

(a) stałe efekty skali (b) rosnące efekty skali

Nakłady kapitału

C

3 Q=250

B

2

A Q=200

1

Q=150

Q=100

0 1 2 3

Nakłady pracy

c) malejące efekty skali

• Przykład (a) odzwierciedla stałe efekty skali-produkcja rośnie proporcjonalnie do wzrostu nakładów ze 100 do 150 a następnie 200, 250, 300 jednostek (izokwanty są od siebie jednakowo oddalone).

• Przykład (b) pokazuje rosnące efekty skali – produkcja rośnie więcej niż proporcjonalnie do wzrostu nakładów ze 100 aż do 350 jednostek (odległości między izokwantami maleją).

• Przykład (c) malejące efekty skali przejawiają się tym że produkcja rośnie mniej niż proporcjonalnie do wzrostu nakładów ze 100 do 150, 200 i 250 jednostek (odległości między izokwantami rosną).

Izokoszta, izokwanta

Linia jednakowego kosztu, zwana też izokosztą, przedstawia różne kombinacje czynników produkcji, które przy danych cenach producent może zakupić za posiadaną wielkość środków finansowych (nakładów).

Linie jednakowego kosztu (izokoszty)

Nakłady kapitału

A

I_c1 I_c2 I_c3

0 B

Nakłady pracy

Izokwanta (krzywa jednakowego produktu) jest zbiorem możliwych kombinacji nakładu dwóch czynników produkcji, które pozwalają efektywnie wytworzyć daną wielkość produktu.

Izokwanty swym wyglądem przypominają krzywe obojętności. Istnieje jednak zasadnicza różnica między nimi, gdyż izokwanty są oznaczone ilością produktu, jaka im odpowiada, a nie poziomami użyteczności jak jest w przypadku krzywych obojętności.

Izokwanty charakteryzują się trzema cechami:

• Ponieważ każda z nich odnosi się do różnej wielkości produkcji nie mogą się przecinać między sobą.

• Wszystkie izokwanty mają nachylenie ujemne. Wynika to z faktu, iż każde przedsiębiorstwo dysponując ograniczonymi zasobami czynników produkcji i chcąc wytworzyć daną wielkość produkcji, rozważy zmianę technologii na bardziej kapitałochłonną tylko wówczas gdy pozwoli to na zmniejszenie nakładów pracy i na odwrót.

• Poszczególne izokwanty stopniowo ulegają „spłaszczeniu” w miarę przesuwania się po nich w prawo, co jest efektem angażowania coraz większej dodatkowej ilości kapitału w celu zrównoważenia kolejnych takich samych obniżek nakładów pracy potrzebnych do wytworzenia wciąż takiej samej ilości produktu. 

Przyczyny występowania korzyści skali

Jeżeli koszty całkowite rosną wolniej niż rozmiary produkcji, krzywa długookresowego kosztu przeciętnego (AC) opada – koszty przeciętne obniżają się. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga korzyści skali.

Trzy główne przyczyny występowania korzyści skali:

• Niepodzielność dóbr kapitałowych czyli np. maszyn urządzeń itd. Wielu gałęziach uruchomienie produkcji wymaga poniesienia dużych kosztów. Kidy produkcja rusza koszty te rozkładają się na coraz większą liczbę wytworzonych jednostek dobra. Wynikająca stąd tendencja do zmniejszania się kosztu przeciętnego może przeważać nad tendencją do jego wzrostu, spowodowaną ewentualnym zwiększeniem się jednakowych nakładów innych czynników produkcji.

• Wzrost skali produkcji jest warunkiem wdrożenia postępu organizacyjnego i technicznego, zwiększenia specjalizacji pracy oraz wzrostu wydajności i zmniejszenia się kosztów przeciętnych.

• Stochastyczne korzyści skali – podczas gospodarowania prawdopodobieństwo odchyleń różnych parametrów od normy maleje w miarę wzrostu produkcji.

Źródła korzyści skali

Technologiczne źródła korzyści skali uzasadniane są najczęściej tym, że:

- duże firmy mogą korzystać z efektów specjalizacji i podziału pracy, czyli lepiej mogą wykorzystywać umiejętności i doświadczenia pracowników, co do wzrostu wydajności pracy;

- niektóre czynniki produkcji są niepodzielne i mogą być efektywnie wykorzystane tylko w dużych przedsiębiorstwach;

- względy technologiczne często sprawiają, że nakłady na powiększenie obiektu są relatywnie mniejsze od efektów, jakie to przyniesie;

- w dużych przedsiębiorstwach istnieje możliwość wprowadzenia produkcji wielofazowej bez konieczności przesyłania półfabrykatów z jednej fabryki do drugiej, co obniża koszty transportu, magazynowania i administracyjne;

- przy produkcji na dużą skalę istnieje możliwość bardziej racjonalnego wykorzystania odpadów;

- duże firmy dysponują większymi środkami na prowadzenie prac badawczo – rozwojowych, mogą finansować własne laboratoria i placówki doświadczalne, mogą więc w większym stopniu wprowadzać nowe wyroby i nowe rozwiązania technologiczne, zwiększając konkurencyjność firmy na rynku.

Marketingowe źródła korzyści skali wiążą się z tym, że:

- przy hurtowych zakupach dużej ilości materiałów, półfabrykatów, opakowań itp. można wynegocjować niższe jednostkowe ceny zakupu oraz korzystniejsze warunki płatności;

- koszty pakowania i transportu nie wzrastają proporcjonalnie do ilości zamawianych i sprzedawanych produktów;

- przy dużej skali produkcji opłacalne staje się zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych pracowników zajmujących się zaopatrzeniem i zbytem produktów firmy;

- koszty marketingowe, takie jak utrzymanie działu sprzedaży, rozeznanie sytuacji rynkowej, reklama, z reguły (w przeliczeniu na jednostkę produkcji) są niższe w dużych firmach niż w małych.

Finansowe źródła korzyści skali polegają na tym, że:

- duże firmy mogą łatwiej i na korzystniejszych warunkach uzyskać kredyt bankowy na finansowanie działalności bieżącej oraz na cele rozwojowe;

- duże firmy mogą korzystać z wielu źródeł finansowania swojej działalności; cieszą się one zwykle większym zaufaniem niż stosunkowo częściej bankrutujące małe firmy, co oznacza m.in., że emitowane przez duże firmy papiery wartościowe (np. akcje lub obligacje) są chętniej nabywane.

Wewnętrzne korzyści skali

Spadek przeciętnych kosztów produkcji wynikający ze zwiększenia rozmiarów firmy określamy jako wewnętrzne korzyści skali

Główne wewnętrzne źródła korzyści skali

Zatrudnienie większej liczby osób umożliwia pogłębienie technicznego podziału pracy, a więc wzrost specjalizacji robotników w wykonywaniu określonych czynności, co zwiększa ich wydajność.

Produkcja na wielką skalę pozwala lepiej wykorzystać specjalizację w zarządzaniu. Dotyczy to zarówno niższego szczebla, tzn. mistrzów, jak i najwyższego personelu zarządzającego, tzn. menedżerów

Istnieje możliwość lepszego wykorzystania wiedzy technicznej, co przejawia się w stosowaniu nowoczesnych metod produkcji, nowych i udoskonalonych typów maszyn i urządzeń. Niepodzielność środków pracy  sprawia, że w wielu dziedzinach produkcji drogie maszyny sądostępne tylko w dużych i drogich jednostkach. 

Efektywne ich wykorzystywanie wymaga dużej skali produkcji. Ponadto wiele technologii staje się bardziej 

opłacalnymi przy wzroście skali produkcji

Znaczne oszczędności i korzyści natury technicznej wynikają z integracji. Integracja może polegaćbądź na łączeniu 

zakładów, które wytwarzają surowce lub półprodukty, bądź też na łączeniu zakładów produkujących wyroby o 

większym stopniu przetworzenia. Połączone zakładyrealizują szereg procesów produkcyjnych, osiągając znaczne 

korzyści

Duzi producenci są w lepszej sytuacji, jeśli chodzi o możliwość wykorzystywania swej siłyprzetargowej przy zakupie niektórych surowców i usług. Wielkie przedsiębiorstwo ma możliwość narzucenia wyższych cen swoich wyrobów, 

płacenia niższych cen za surowce i inne czynniki produkcji, o które małe przedsiębiorstwa zaciekle ze sobą konkurują

Cechy monopolu, konkurencji monopolistycznej, konkurencji doskonałej, oligopolu

Charakterystyczne cechy monopolu

1. Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących.

2. Brak bliskich substytutów

3. Cenotwórstwo

4. Zablokowane wejście

Konkurencja monopolistyczna występuje w gałęziach, które charakteryzują się następującymi cechami:

1. Względnie duża liczba sprzedających

2. Zróżnicowanie produktów

3. Konkurencja niecenowa

4. Warunki wejścia na rynek

Oligopol jest kolejną formą niedoskonałej konkurencji. Charakteryzuje się on następującymi cechami:

1. Na rynku występuje niewielka liczba producentów, oraz duża liczba kupujących.

2. Swoboda wejścia na rynek jest ograniczona względami technologicznymi lub ekonomicznymi.

3. Produkty wytwarzane przez oligopol mogą być zarówno jednorodne, jak i zróżnicowane. W praktyce częściej można spotkać oligopole zajmujące się produkcją wyrobów zróżnicowanych, które są dość bliskim substytutami,

4. Producenci i konsumenci mają doskonałą informację o rynku.

Konkurencja doskonała charakteryzuje się tym, że cena produktu równa się przychodom przeciętnym i krańcowym

Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji, przedsiębiorstwo kieruje się kryterium maksymalizacji zysku.

Całkowity zysk przedsiębiorstwa jest to różnica między utargiem całkowitym i kosztami całkowitymi. Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest wielkością niezależną od producenta. Cena jest ukształtowana przez rynek i poszczególni producenci nie mają na nią wpływu. Dążące do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększało rozmiary produkcji dopóty, dopóki utarg krańcowy będzie wyższy od kosztu uzyskania kolejnej jednostki produkcji (czyli kosztu krańcowego).

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne maksymalizuje zysk przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez punkt zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, który równy jest cenie.

Formy monopolizacji

Pool (ring) jest luźnym porozumieniem zawieranym w celu realizacji konkretnych przedsięwzięć, takich jak prowadzenie wspólnej polityki cenowej, określenie rynków zbytu lub tworzenie wspólnych funduszy, np. prowadzenia gry na giełdzie. Porozumienie to ma najczęściej charakter doraźny. Jest dosyć często zawierane w okresie złej koniunktury, a rozwiązywane, gdy pojawiają się oznaki ożywienia w gospodarce.

Kartel, podobnie jak pool, powstaje w celu ograniczenia konkurencji między przedsiębiorstwami należącymi do branży. Porozumienia przedsiębiorstw wytwarzających określony produkt z reguły dotyczą poziomu cen, rozmiarów produkcji i rynków zbytu. Ograniczając produkcję kartel sztucznie winduje cenę, co umożliwia maksymalizację zysku. Zysk monopolowy z reguły dzieli się między uczestników kartelu proporcjonalnie do ustalonych kontyngentów produkcji. Prowadzi to do ostrej walki o limity produkcji, skłania do nieprzestrzegania przyjętych umów, częstych zmian układu sił wewnątrz kartelu oraz narastania konfliktów kończących się często rozwiązaniem kartelu. Kartel jest wiec zazwyczaj porozumieniem monopolistycznym o krótkotrwałym charakterze.

Syndykat jest organizacją przedsiębiorstw zbliżoną do kartelu, powoływaną w tym samym celu. Główna różnica polega na tym, że powstaje wspólne biuro handlowe zrzeszonych firm, które w ich interesie prowadzi politykę cen i zajmuje się zbytem towarów. Zadaniem syndykatu jest również określenie globalnych rozmiarów produkcji oraz wyznaczenie limitów produkcji dla firm wchodzących w jego skład. Syndykat, podobnie jak pool i kartel, jest związkiem samodzielnych przedsiębiorstw. W przypadku konfliktów i nieporozumień łatwo może być rozwiązany.

Trust różni się od wymienionych wyżej porozumień monopolistycznych tym, że zrzeszone w nim przedsiębiorstwa tracą osobowość prawną i niezależność ekonomiczną. Trust powstaje najczęściej w drodze łączenia przez przedsiębiorstwa swoich kapitałów i poddania się wspólnemu kierownictwu lub opanowania jednego przedsiębiorstwa przez inne, np. przez wykup jego akcji. Trustem zarządza rada wykonawcza, która posiadane przez firmy akcje lub udziały zastępuje zaświadczeniami trustowymi, przydzielając je proporcjonalnie do posiadanych uprzednio akcji (udziałów). Zyski przedsiębiorstw wchodzących w skład trustu płyną do wspólnej kasy, a następnie są dzielone proporcjonalnie do posiadanych przez nie udziałów w truście.

Koncern jest związkiem przedsiębiorstw mających osobowość prawną, działających pod wspólnym zarządem jako całość gospodarcza, należąca do jednego właściciela. Silne, dominujące przedsiębiorstwo przez wykup akcji innych przedsiębiorstw, w drodze fuzji organizacyjnych lub w inny sposób uzyskuje kontrolę nad pozostałymi przedsiębiorstwami. Formalnie prowadzą one nadal samodzielną działalność gospodarczą. Jest ona jednak silnie podporządkowana interesom centrali, która określa długookresową strategię rozwoju, politykę i rynki zbytu. Wszelkie formy konkurencji między tymi przedsiębiorstwami podlegają likwidacji. Koncerny mogą rozwijać się w oparciu o powiązania pionowe (obejmujące przedsiębiorstwa z pokrewnych lub uzupełniających się gałęzi przemysłu, np. w skład koncernu samochodowego wchodzą przedsiębiorstwa metalurgiczne, chemiczne, elektryczne)lub powiązania poziome (obejmujące firmy tej samej branży).

Konglomerat jest szczególnym typem porozumienia monopolistycznego, które pod jednym kierownictwem skupia, obok podstawowej działalności produkcyjnej, także inne niezwiązane z nią formy aktywności gospodarczej (produkcyjnej, handlowej lub usługowej). Konglomeraty zaczęły rozwijać się po drugiej wojnie światowej w wyniku ekspansji dużych koncernów. Zaczęły one poszukiwać możliwości lokowania kapitału poza podstawową sferą działalności. Motywem powstawania konglomeratów jest m.in. chęć rozłożenia ryzyka i zabezpieczenie się przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne.

Holding jest zwykle spółką akcyjną, która posiada akcje różnych przedsiębiorstw, najczęściej należących do jednej gałęzi przemysłu, w ilościach zapewniających jej sprawowanie kontroli nad ich działalnością. Zazwyczaj holding popowstaje w wyniku wymiany akcji przedsiębiorstwa na akcje holdingu lub przez rynkowy wykup akcji przedsiębiorstwa. Tworzeniem holdingów zainteresowane są często wielkie przedsiębiorstwa lub banki, które chcą uzyskać kontrolę nad powiązanymi z nimi w jakiś sposób firmami.

Struktury monopolistyczne utrwalają się we współczesnej gospodarce rynkowej z powodu korzyści, jakie dzięki temu mogą uzyskać przedsiębiorstwa. Wymienić należy przede wszystkim:

- korzyści skali uzyskiwane dzięki koncentracji produkcji,

- możliwość osiągnięcia zysku monopolistycznego (przez ograniczenie produkcji i podnoszenie cen) wyższego niż możliwy do uzyskania w warunkach konkurencji doskonałej,

- możliwość obniżki kosztów dzięki nakładom na prace badawczo – rozwojowe oraz inwestycje (wysokie zyski osiągane przez monopole zapewniają środki na te cele).