FORMY WŁADANIA RZECZAMI
WŁASNOŚĆ
Pojęcie własności
Własność jest funkcją rozwoju stosunków społecznych, politycznych i ekonomicznych.
Na temat początków własności rzymskiej istnieje wiele hipotez, nie wnikając, które z nich są słuszne, należy przypuszczać, że już w okresie ustawy XII tablic prawo własności było wykształcone zarówno w stosunku do rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości. Było też rozumiane jako prawo, w odróżnieniu od władztwa faktycznego tj. posiadania (bo: prawo własności można było nabyć poprzez zasiedzenie na skutek posiadania rzeczy).
Czasy najdawniejsze:
Własność określano w sposób opisowy – rzecz jest moja według prawa Kwirytów. Właściciel – erus (herus).
Okres przedklasyczny (późna republika):
Wykształciły się techniczne terminy na oznaczenie własności – dominium lub proprietas. Właściciel – dominus, proprirtarius, a nawet dominus proprietatis.
Prawo poklasyczne:
Zatarcie różnic między pojęciem władztwa faktycznego – posiadania, a władztwa prawnego – własności.
Rodzaje własności rzymskiej
Własność kwirytalna (dominium ex iure Quiritium):
Przysługiwała tylko obywatelom rzymskim.
Dotyczyła res mancipi i res nec mancipi.
Przy przenoszeniu własności res mancipi należało dokonać formalnych aktów mancipatio lub in iure cessio.
Własność res nec mancipi można było przenieść za pomocą nieformalnej tradito.
Tylko właścicielom kwirytarnym przysługiwała ochrona prawna wg prawa cywilnego: rei vindicatio i actio negatora.
Własność bonitarna (= własność pretorska):
Powstała w wyniku nieformalnego wydania res mancipi nabywcy np. przekazania niewolnika przez tradycję.
W świetle prawa cywilnego właścicielem był nadal zbywca, nabywca miał tylko rzecz
w swoim majątku (in bonis – własność bonitarna).
Rzecz stawała się własnością nabywcy dopiero na skutek zasiedzenia.
Przed upływem czasu potrzebnego do zasiedzenia: ochrona od pretora – actio Publiciana wzorowana na skardze cywilnej.
Przed upływem zasiedzenia – podwójna własność (duplex dominium) – kto inny był właścicielem kwirytarnym, kto inny bonitarnym).
Nieruchomości w prowincjach (praedia provincialia):
Należały bądź do ludu rzymskiego, bądź do cesarza i nie mogły być – w okresie prawa klasycznego – przedmiotem własności indywidualnej.
Praktycznie pozostawały w rękach osób prywatnych, które choć teoretycznie miały tylko „posiadanie i użytkowanie”, to faktycznie zachowywały się jak właściciele i stopniowo uzyskiwały ochronę.
Ich władztwo: dziedziczne, zbywalne, bezwzględne – nie było jednak określane
w źródłach jako własność.
Własność peregrynów:
W świetle rzymskiego ius civile peregryni przebywający na terytorium państwa rzymskiego nie mogli być właścicielami rzeczy.
Władanie peregrynów mogło być chronione jedynie przez pretora lub namiestnika prowincji, którzy mogli udzielić skargi z fikcją w formułce: si civis Romanus esset.
Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia
Najbardziej typowe uprawnienia właściciela wg Digestów:
Możność faktycznego władania, czyli posiadania rzeczy (ius possidendi)
Możność używania rzeczy (ius utendi – teoretycznie aż do zużycia rzeczy tzw. ius abutendi)
Możność pobierania pożytków (ius fruendi)
Możność rozporządzania rzeczą czy to między żyjącymi, czy to na wypadek śmierci (tzw. ius disponendi)
W przypadku utraty rzeczy lub naruszenia jego uprawnień właściciel mógł skorzystać za pomocą actiones in rem z ochrony prawnej, zwanej ochroną petytoryjną.
Własność w prawie rzymskim – nieograniczone prawo do rzeczy
Właściciel może zrobić z rzeczą wszystko co zechce, jeżeli nie istnieje jakiś pozytywny zakaz.
Prawo archaiczne:
Ograniczenia w sferze obyczajowej.
Ustawa XII Tablic:
Ograniczenia wynikające z tzw. prawa sąsiedzkiego. Właściciel był ograniczony w wykonywaniu swego prawa ze względu na interes sąsiada.
Zakaz zmieniania naturalnego spływu wody.
Możność żądania, by drzewa znajdujące się na gruncie sąsiada, rzucające cień, zostały przycięte do wysokości 15 stóp.
Możność żądania od sąsiada, by usunął drzewo, które przerosło granicę.
Możność wchodzenia na cudzy grunt celem zebrania opadłych tam owoców.
Ograniczenia w sferze prawa publicznego miały charakter:
Sanitarny (np. zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie).
Budowlany (przepisy mające na celu zabezpieczenie domów przed dewastacją i ich ochronę przed pożarem np. wolny pas gruntu o szerokości 2,5 stopy dookoła ścian budynku).
Komunikacyjny (np. umożliwienie dostępu do dróg i rzek publicznych).
Administracyjny (ważnym ograniczeniem praw właściciela była możność wywłaszczenia, czyli pozbawienia go przez magistraturę prawa własności).
Ograniczeniem prawa własności były też tzw. ciężary publiczne (munera publicia) np. obowiązek utrzymania w należytym stanie dróg publicznych przez właścicieli nieruchomości leżących
w sąsiedztwie tych dróg lub obowiązek przekazywania poczty, czy też różnego rodzaju podatki.
Coraz większego znaczenia nabierały też ograniczenia wynikające z działań samych właścicieli, powstałe na skutek zawarcia czynności prawnych, a mianowicie przez ustanowienie praw na rzeczy cudzej lub zawarcia umowy (np. najmu).
Prawo własności było jednakże prawem elastycznym, co oznaczało, iż na skutek odpadnięcia jakiegoś ograniczenia (np. wygaśnięcia umowy, służebności osobistej) prawo własności powracało do swych pierwotnych, nieograniczonych rozmiarów.
Prawo własności było także prawem bezwzględnym, co oznacza wyłączenie ingerencji innych osób. Nikomu nie wolno wkraczać w sferę uprawnień właściciela. Środkami ochrony procesowej przysługującymi właścicielowi w razie naruszenia jego własności były skuteczne wobec każdego actiones in rem np. rei vindicatio, actio negatoria.
Przedmiotem prawa własności mogły być rzeczy znajdujące się w obrocie – zarówno ruchomości, jak i nieruchomości.
Współwłasność
Gdy podmiotem własności było wiele osób jednocześnie – współwłasność w częściach idealnych – communio pro indivisio, ponieważ każdy ze współwłaścicieli miał swój udział w części ułamkowej do rzeczy (partes pro indivisio np. był właścicielem 1/3 rzeczy). Swym udziałem mógł swobodnie dysponować (sprzedać, zastawić), natomiast całą rzeczą mogli dysponować jedynie wspólnie wszyscy współwłaściciele.
Najstarsza współwłasność – consortium ercto non cito, które powstawało na skutek dziedziczenia majątku przez sui heredes.
Później: współwłasność powstawała na skutek dziedziczenia przez kilku współdziedziców, z tytułu spółki, czy zmieszania rzeczy jednorodzajowych np. płynów, zboża.
Współwłaściciele mogli w każdej chwili dokonać podziału współwłasności umownie. W przypadku braku porozumienia – actio familiae erciscundae służąca do podziału majątku spadkowego lub actio communi dividundo. Powyższe skargi miały charakter skarg działowych o specjalnej budowie formułki, która zawierała adiudicatio.
POSIADANIE
Pojęcia posiadania
Władztwo prawne – własność.
Władztwo faktyczne – posiadanie (possessio).
Ustawa XII Tablic: ten, kto miał władztwo faktyczne, zwane w ustawie usus, mógł po upływie określonego czasu nabyć władztwo prawne – instytucja zasiedzenia.
Rodzaje posiadania
Wyodrębnione zostały dwa elementy posiadania (possessio):
Obiektywny – „trzymanie rzeczy w swoich rękach” określany jako corpore possidere.
Subiektywny – odzwierciedlający nastawienie władającego do rzeczy, określany jako animus possidendi, lub bardziej precyzyjnie animus rem sibi habendi (czyli wola zatrzymania rzeczy dla siebie).
*Osobami mającymi i corpus, i animus był więc zarówno właściciel, jak i ten, kto nabył rzecz od niewłaściciela, a nawet złodziej.
W przypadku, gdy ktoś miał rzecz, czyli spełniał pierwszy warunek (corpore possidere), ale nie miał woli zatrzymania jej dla siebie → detencja (detentio), czyli dzierżawienie LUB posiadanie naturalne (possessio naturalis). Detentor miał possessio alieno nomine¸ czyli władał rzeczą w cudzym imieniu (miał animus rem alieni habendi).
Posiadaczami naturalnymi byli więc: depozytariusz, komodatariusz, zastawnik, najmobiorca, a także usufrukatriusz i usuariusz, emfiteuta i superficjariusz.
Rozróżnienie między posiadaniem a detencją – zasadnicze znaczenie.
Tylko posiadacz (przy spełnieniu określonych wymogów) mógł nabyć na własność rzecz przez zasiedzenie. Posiadanie prowadzące do zasiedzenia (ad usucapionem) było zwane czasami possessio civilis. Każdy posiadacz miał ochronę interdyktalną (w sferze prawa pretorskiego, nie ius civile). Detentorowi w zasadzie taka ochrona nie przysługiwała (wyjątki!).
Ochrona interdyktalna nie zależała od tytułu posiadania (possessio iusta czy też possessio iniusta), gdyż każdemu posiadaczowi (a więc i złodziejowi) przysługiwały interdykty. Natomiast to, czy występujący z interdyktem wygrał, czy też nie, zależało od tego, czy był on posiadaczem niewadliwym, czy wadliwym.
Possessio vitiosa – posiadanie wadliwe, było to posiadanie nabyte od przeciwnika albo siłą (vi), albo potajemnie (clam), albo prekaryjnie (precario).
Przeciwstawienie possessio vitiosa i non vitiosa różniło się od przeciwstawienia possessio malae fidei, czyli posiadania w złej wierze, i bonae fidei, czyli posiadania w dobrej wierze, w którym posiadający był przekonany o słuszności swego władztwa.