Iwaszkiewicz

1. Jarosław Iwaszkiewicz urodził się w 1894 roku w Kalniku na Ukrainie. Był poetą, prozaikiem, dramaturgiem, eseistą i tłumaczem. Rodzina Iwaszkiewicza, związana więzami pokrewieństwa i stylem życia z kresowym ziemiaństwem, pozbawiona była własnego majątku. Nad jej sytuacją zaciążyły represje za udział w powstaniu styczniowym, jakie dotknęły ojca poety. Po jego śmierci w roku 1902 rodzina wyjechała na kilka lat do Warszawy, później Iwaszkiewicz powrócił na Ukrainę. Nawiązał przyjaźń z kompozytorem K. Szymanowskim; rozpoczął studia prawnicze i muzyczne w Kijowie. Debiutował w roku 1915 sonetem Lilith. Od roku 1918 związał się w Warszawie z grupą skupioną wokół pisma Pro Arte et Studio. Był jednym z członków grupy poetyckiej Skamander, do której należeli także Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Julian Tuwim oraz Kazimierz Wierzyński. W 1919 pojawił się jego pierwszy tom poetycki Oktostychy. Ożenił się z Anną Lilpop, córką zamożnego przemysłowca, która przez całe swoje życie związana była z literaturą w dwojaki sposób - jako tłumaczka i autorka szkiców poświęconych literaturze i muzyce, a także jako osoba obdarzona wyjątkową wrażliwością literacką i muzyczną, posiadająca zdolność inspirowania twórców, z którymi była zaprzyjaźniona. W 1928 roku Iwaszkiewicz zamieszkał w Podkowie Leśnej w domu nazwanym Stawiskiem, gdzie obecnie mieści się muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów. Na początku lat 30. pełnił funkcję sekretarza poselstwa polskiego w Danii, a następnie Belgii. Wiele podróżował, m.in. do Włoch i Francji. Podczas wojny mieszkał z żoną w Stawisku, gdzie prowadzili dom otwarty dla artystów. W 1945 roku został redaktorem tygodnika Nowiny Literackie; a dziesięć lat później objął redakcję Twórczości. Funkcję tę sprawował do śmierci. Zmarł w roku 1980 w Warszawie.

2. Cechy charakterystyczne twórczości

Poezja w dwudziestoleciu międzywojennym
Iwaszkiewicz był poetą, prozaikiem, eseistą, a także tłumaczem. Debiutował tomem poetyckim Oktostychy (1919). Poeta należał do grupy literackiej Skamander, ale jego wczesne wiersze, jak stwierdza Jerzy Kwiatkowski, charakteryzują się dużą niezależnością poetyki i tematyki. Na pierwszy plan wysuwa się tu parnasizm, a więc problem sztuki, a także rozległe związki tej poezji z różnorodnymi kulturowymi kontekstami. Jednocześnie niemal od początku dominuje w twórczości Iwaszkiewicza ton swoistej melancholii, a nawet postrzegania ludzkiego losu w kategoriach tragicznych. Sam Oktostych stanowi zaś na gruncie polskiej poezji nowatorskie rozwiązanie formalne: ośmiowiersz złożony z czterech dystychów.

Kolejne tomy Iwaszkiewicza są nieco bardziej skamandryckie. Dionizje (1922), Kasydy zakończone siedmioma wierszami (1925), Księga dnia i nocy (1929). Dochodzi tu do głosu prozaizacja poetyckiej rzeczywistości i skupienie na tematach prywatnych. Ważną rolę (zwłaszcza w Dionizjach) odgrywa postać boga Dionizosa, występującego w funkcji wieloznacznego symbolu. Wiersze te pod względem poetyki są bardzo bliskie nurtom ekspresjonistycznym, a wyrażane emocje ujmowane są zarówno w formie nostalgicznej elegii, jak i ekstatycznego dytyrambu. W okresie skamandryckiego klasycyzmu Iwaszkiewicz wydaje świetny zbiór Powrót do Europy (1931), w którym objawia się jego wielka artystyczna erudycja. Najważniejszym tematem tej książki jest mit Europy jako kulturowej całości, którą jednak charakteryzuje różnorodność poszczególnych krajów.

Zupełnie odmienną tonację ma natomiast zbiór wydany w 1933 roku – Lato 1932. Można tu odnaleźć cykl nokturnów, w jakich noc zyskuje wymiar niemal metafizycznego symbolu. Ostatni tom Iwaszkiewicza wydany w dwudziestoleciu Inne życie (1939) mieści się w nurcie poezji katastroficznej. W wydaniu poety problematyka ta zyskuje jednak artystyczno-metafizyczną głębię. Sztuka jest tu metodą odkrywania sensów głębszych, również religijnych.

Proza w dwudziestoleciu międzywojennym

Wczesna proza Iwaszkiewicza znajduje się właściwie na pograniczu poezji. Ponadto ma ona wymiar ekspresjonistyczny i eksperymentatorski. Gra z tradycją, temat sztuki i erotyzmu to główne wyróżniki utworów takich, jak: Zenobia Palmura (1920), Demeter (1921), Legendy (1921), Ucieczka do Bagdadu, Siedem bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja (1924).

W latach 30. z kolei Iwaszkiewicz objawia się jako mistrz formy opowiadania. Jego Panny z Wilka (1933), Młyn nad Utratą (1936) oraz Dwa opowiadania (1938) to zbiory przepojone problematyką egzystencjalno-filozoficzną. Widać tu postępujące ściemnienie tonacji emocjonalnej opowiadań pokazujących świat, w którym człowiek nie może osiągnąć szczęścia i spełnienia. W podobnym stylu utrzymana jest też powieść Iwaszkiewicza Pasje błędomierskie (1938). Z kolei Czerwone tarcze to powieść historyczna utrzymana w konwencji wielkiej paraboli. Średniowieczne panowanie wodza Barbarossy jest bowiem antycypacją zapędów Adolfa Hitlera.

Twórczość powojenna

W 1945 roku ukazuje się tom opowiadań Nowa miłość i inne opowiadania zawierający świetne utwory Iwaszkiewicza z czasów wojennych: Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów, Stara cegielnia. Mamy tu do czynienia z opowiadaniami historycznymi, które ujawniają absurd historii i całkowitą bezsilność człowieka w starciu z dziejami. Historia jest postrzegana jako siła fatalna, a jednocześnie kpiąca ze wszystkich humanistycznych wartości.

Proza Iwaszkiewicza jest wiec mocno inspirowana pesymistyczną filozofią Artura Schopenhauera. Podobne akcenty można odnaleźć w późniejszych zbiorach opowiadań: Dziewczyna i gołębie (1955), Tatarak i inne opowiadania (1960), Kochankowie z Marony (1961). Dużą rolę odrywa tu zmysłowe postrzeganie rzeczywistości, erotyzm i motyw śmierci. Z kolei Heidenreich (1964) to zbiór opowiadań o tematyce historycznej, w których Iwaszkiewicz sięga do czasów powstania styczniowego.

Ważnym dziełem powojennym Iwaszkiewicza jest też wielotomowa, epicka powieść Sława i chwała (1956 – 1962), w której, jak pisze Stanisław Burkot, Iwaszkiewicz przedstawił:

(…) dzieje jednego pokolenia, które wchodziło w dojrzałość (…) na początku I wojny światowej, kształtowało swe postawy w Dwudziestoleciu, walczyło i umierało w czasie niemieckiej okupacji.

Inne tomy opowiadań to natomiast Opowiadania muzyczne (1971), Sny. Ogrody. Serenite (1974).  Pierwsze powojenne zbiory poetyckie Iwaszkiewicza zawierają wiersze utrzymane w konwencji socrealistycznej (np. Wiersze z różnych epok (1952), Sprawa pokoju. Wiersze i przemówienia (1952), Warkocz jesieni (1955). Ważniejsze tomy powojenne to natomiast Jutro żniwa (1963) i Krągły rok (1967), w których poeta powraca do tematyki kultury, sztuki, a także przemijania, śmierci i miłości. Podobną wymowę posiadają również książki: Xenie i elegie (1970), Śpiewnik włoski (1974), Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem (1980). W większym stopniu dochodzi tu jednak do głosu tematyka starości i przemijania. Zmienia się tu również poetyka Iwaszkiewicza, która ulega wyraźnemu uproszczeniu.