WYKŁAD 6: SAMOTNI RODZICE. CYKL ŻYCIA RODZINY

Proces stawania się rodzicem samotnie wychowującym dzieci:

Trzy główne obszary, w których mogą pojawić się problemy:

1. Pieniądze

   • Kto do tej pory był finansową głową rodziny?

2. Rodzicielstwo

   • Konieczność wspierania dzieci po rozwodzie i jednoczesna potrzeba przeżycia własnej straty

   • W jakiej fazie cyklu życia rodzinnego nastąpiło rozstanie rodziców? (małe dzieci – opieka, nastolatki – bunt)

3. Relacje społeczne

   • Izolacja społeczna (ze strony starych znajomych lub na własne życzenie)

   • Przedwczesne ponowne związki

Proces stawania się rodzicem samotnie wychowującym dzieci - FAZY:

1. Faza I – następstwa separacji / rozwodu (aftermath)

2. Faza II – osiągnięcie równowagi (realignment)

3. Faza III – stabilizacja (stabilization)

Faza I – następstwa separacji / rozwodu (aftermath)

1. Przekonanie, że rozwód fizyczny to również pożegnanie emocj. (a dzieci? – ciągłe zaangażowanie)

2. Myślenie o małżeństwie jako zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa; kobiety – ojciec, mąż, teraz po raz pierwszy w życiu same

3. Zmiany w rodzinach poszerzonych

4. Negatywne zmiany – początkiem trudności:

   • wprowadzenie się samotnej matki do rodziców,

   • odcięcie się z obawy przed krytyką od rodziny pochodzenia

Interwencje terapeutyczne:

1. Prowokowanie pozytywnych wyborów: praca, wsparcie znajomych (dbanie o sieć relacji) → wzrost autonomii

2. Wsparcie w negocjowaniu spraw zw. z rozwodem i finansami – edukacja, inni specjaliści

3. Wspierać kompetencje matki/ojca w byciu samotnym rodzicem (zatrudnienie pomocy domowej czy proszenie np. babci o pomoc)

Faza II – osiągnięcie równowagi (realignment)

1. Przejście od stanu kryzysu do stanu przemian

2. 2-3 lata potrzebne dla zmian zw. z tym co na zewnątrz rodziny jak i z tym co w środku

3. Związek małżeński zakończony emocjonalnie (???)

4. Zaakceptowanie własnych błędów, win zw. z nieudanym związkiem

Jakie problemy rozwiązał rozwód, a jakich nie?

Interwencje terapeutyczne

1. Ujawniają się wzorce niefunkcjonalnych trójkątów: luka po partnerze uzupełniona dzieckiem, babcią, dziadkiem … → symptomy;

   1. Jaka jest hierarchia w rodzinie? Kto podejmuje decyzje?

   2. Kto przejął kontrolę nad systemem?

Procesy triangulacji!!!

1. Relacje społeczne – pomoc w tworzeniu zdrowej sieci wsparcia (eks-partner, rodzice eks-partnera)

2. Zachęta do szukania wsparcia rówieśników

Faza III – stabilizacja (stabilization)

1. Pozór możliwości osiągnięcia tej fazy bez rozwiązania problemów wcześniejszych (niezagojone rany)

2. Wtrójkątowanie dziecka w pozycję partnera – problem w przypadku ponownego małżeństwa, problem, gdy dziecko jako młody dorosły powinno odchodzić

3. Idealnie: dzieci nie mają poczucia winy, gdy przebywają z jednym tylko rodzicem, dzieci czują, że jako osoby dorosłe mogą wyprowadzić się, ekspartnerzy mogą kontaktować się „bez emocji”, akceptują swoje kolejne związki

Interwencje terapeutyczne:

1. Gdy faza osiągnięta – raczej nie są potrzebne

2. Problemy związane z opuszczaniem przez dzieci gniazda rodzinnego

Co trzyma dziecko w domu? Jak sobie wyobrażają zmiany po wyprowadzce? Dla kogo jest to najtrudniejsze?

i: Zaangażowanie członków rodziny w aktywności poza domem

1. Włączanie dzieci w sprawy zwykle omawiane przez dorosłych

2. Opuszczenie domu przez dziecko – odnowienie przeżywania straty

Wskazówki do pracy terapeutycznej

• 3-5 lat – proces stawania się rodzicem samotnie wychowującym dzieci

• Luka po partnerze → zamknięcie systemu → poszukiwanie osoby na wakat spośród członków rodziny → procesy triangulacji

• Zmiany w rodzinie → zmiana wizji nowej rodziny → nowy sposób zarządzania rodziną (jak korzystać z pomocy innych – tak, aby oni nie przejęli kontroli nad rodziną)

  • terapeuta w pułapce!!! – terapeuta-kobieta → przyjaciółka; terapeuta- mężczyzna → ojciec, partner

Wspierać rozwój wizji bycia rodzicem samotnie kierującym domem

Co może zrobić by poczuł się kompetentny, pewny siebie jako głowa rodziny?

• Psychoedukacja: Trening umiejętności wychowawczych dla rodzica – odwołanie do jego rodziny pochodzenia, aby uświadomić przekazy:

Jakim rodzicem jestem i po kim to mam? co akceptuję, a co chcę zmienić?

• Wspierać dbanie o sieć relacji z rówieśnikami, znajomymi, przyjaciółmi, rodzina poszerzoną – profilaktyka przeciw izolacji społ.

WYKŁAD 7: RODZINY ADOPCYJNE

Cykl życia rodziny adopcyjnej

• Młode małżeństwo – bezpłodność?

• Decyzja o adopcji

• Nowy członek rodziny

• Pierwszy rok w rodzinie – „miesiąc miodowy”

• Wczesne dzieciństwo

• Rodzina z adolescentem

• Rodzina z młodym dorosłym

• Lata późniejsze

Młode małżeństwo

• Konieczność zaakceptowania bezpłodności: niemożność przedłużenia biolog. rodziny, potrzeba przeżycia żałoby po stracie

• Poczucie bycia ukaranym (za coś …), niedoskonałym mężem (żoną), oszukanym przez partnera

• Potrzeba rozróżnienia między płodnością a byciem rodzicem: wiele rodzin porzuca możliwość zostania rodzicem

Decyzja o adopcji

• Informacja o niemożności posiadania dziecka ￫ żałoba ￫ rozważanie decyzji o adopcji

• Motywacja: „z braku” czy „z nadmiaru”

• Oczekiwania i reakcje rodziny pochodzenia

  • Zdystansowanie się od szerszej rodziny

  • Odrzucenie dziecka jako nie „z tej samej krwi”

• Adoptowane dziecko – ciągłe przypomnienie, że małżeństwo nie może mieć swoich dzieci

Nowy członek rodziny

• Szok – para nagle staje się parą rodziców; dziecko w domu u nieznanych ludzi; niewiadoma – jakie dziecko?

• Powódź emocji w momencie pierwszego spotkania

• Odpowiedzialność za cudze dziecko

• Wraz z dzieckiem akceptacja jego przeszłości i rodziny pochodzenia

• Rozczarowanie dzieckiem … (wygląd, zdrowie)

• Obawy – jakimi będziemy rodzicami?

• Trud budowania zaufania – dziecko może odczuwać stratę, być zalęknione, przestraszone separacją od opiekunów

• Czas konieczny do zaakceptowania wszystkich nowości

Pierwszy rok w rodzinie – „miesiąc miodowy”

• Okres preadopcyjny – brak witaminy „M” – opóźnienia w rozwoju

• Wiele zachowań obserwowanych w pierwszym okresie: lęki nocne, nadruchliwość, przywiązanie do zabawek, zaburzenia koncentracji uwagi

• Dziecko może testować nowych rodziców, ich uczucia i swoje poczucie bezpieczeństwa

• Gwałtowny rozwój

Wczesne dzieciństwo

• Dziecko zaczyna budować swoje poczucie wartości – przywiązanie może gasnąć – dziecko chce się separować – rodzice mogą to odczytać jako chęć oddalenia (opuszczenia) – zachowania trudne dziecka często tłumaczone „genami”

• Czy i kiedy powiedzieć dziecku o adopcji

  • Pytania dziecka: Czemu rodz. biol. oddali? Czy nowi rodzice też oddadzą? Jacy są rodzice biologiczni?

• Obawy ze strony dziecka o ponowne opuszczenie przy każdym rozstaniu …

• Rodzice adopcyjni często bezradni wobec „zachowań testujących” stają się zbyt permisywni lub zbyt restrykcyjni

Rodzina z adolescentem

• W przypadku rodziny adopcyjnej dodatkowe stresory!!!

• Początek poszukiwań genealogicznych – rodzice mogą czuć się zranieni, potrzeba separacji interpretowana jako chęć powrotu do r. biol.

• Adoptowany – potrzeba identyfikacji: Kim jestem? Do kogo należę?

• Adoptowany – oskarżanie siebie o bycie niechcianym

• Idealizowanie rodziców biologicznych

• Dojrzewanie seksualne – dzieci biologiczne a dzieci adopcyjne w jednej rodzinie

• Ciąża u nastolatki adoptowanej – powtórzona historia matki ???

• Rodzice adopcyjni – chęć rozwiązania adopcji!!!

Rodzina z młodym dorosłym

• Dziecko adoptowane zakłada własną rodzinę – odzywają więzi i pytania:

  • Jakie geny przekażę swoim dzieciom?

  • Jakie dziedzictwo?

• Potrzeba zebrania informacji …

• Rodzice adopcyjni – przypomnienie, że to nie ich geny będą przekazane dalej …

Późniejsze lata …

• Rodzice adopcyjni starzeją się i wymagają opieki – mogą obawiać się prosić o pomoc dzieci adoptowane (nie są biologicznie zobligowane)

• Dzieci adopcyjne mogą opóźniać decyzję o poszukiwaniu r. biol. i informacji o swoim pochodzeniu do momentu śmierci r.adopc. (zwolnieni z lojalności)

Krytyczne momenty w życiu rodziny adopcyjnej

• Okres oczekiwania na dziecko

• Przyjęcie dziecka

• Odkrycie faktu adopcji przed dzieckiem

• Oddzielenie od rodziny zw. z pójściem do przedszkola/szkoły

• Okres adolescencji – poszukiwanie identyfikacji

Co umożliwia adopcję z sukcesem?

• Pogodzenie się z niemożnością posiadania własnych dzieci

• Odróżnienie rodzicielstwa biologicznego od adopcyjnego

• Otwartość faktu adoptowania dziecka

• Akceptacja pochodzenia dziecka i jego dziedzictwa oraz rodziców biologicznych

Kiedy powiedzieć dziecku, że jest adoptowane?

Większość specjalistów od adopcji zaleca wczesne mówienie o niej dziecku – co to daje?

• Zachęta do otwartości

• Budowanie gruntu dla szczerości później

• Więcej czasu na przyzwyczajenie się do mówienia na ten temat

• Uniknięcie niedomówień i tajemnic w przyszłości

• Oszczędzenie ewentualnego poczucia wstydu w przyszłości

• Uniknięcie poznania prawdy przez dziecko od osób postronnych

Co powiedzieć dziecku?

• Fakty z jego życia, szczególnie zmiany i punkty zwrotne (np. kiedy się urodziło, jak pojawiło się w rodzinie adopcyjnej).

• Ważne jest poznanie powodów, interpretacja faktów, która pozwoli dziecku na zrozumienie istoty adopcji i uniknięcie etykietowania rodziców (np. rodzice biologiczni jako źli i nieodpowiedzialni).

• Rodzice powinni być niezwykle delikatni i umiejętnie przekazywać informacje; wyśrodkować pomiędzy poszanowaniem dla rodziców biologicznych a wskazaniem na pewne trudności, ograniczenia oraz biedę.

• Poznanie luk z własnej przeszłości jest pierwszym krokiem na drodze do poznania własnej tożsamości.

Problemy rodzin z adoptowanym dzieckiem

• Włączenie nowego członka rodziny – konflikty wewnątrzrodzinne, rodzina a szerszy kontekst społ.

• Poczucie straty, oderwania przez niektórych członków rodziny a dążenie do zaspokojenia bezpieczeństwa, ustalenia nowych granic i struktury przez innych

• Zmiana systemu odpowiedzialnego za wychowanie i opiekę nad dzieckiem (ustanowiona prawnie) → potencjalne konflikty: od decydowania do tajemnicy adopcji

• Otwarta adopcja (jawna) w USA → niebezpieczeństwo trójkąta: rodzice biologiczni – rodzice adopcyjni – dziecko (dwie matki!!!)

WYKŁAD 8: RODZINA ZASTĘPCZA

Definicja

• Rodzina zastępcza, to forma prawnej opieki nad dzieckiem (sierotą lub sierotą społeczną).

• w odróżnieniu od adopcji, w przypadku rodziny zastępczej nie jest konieczne pozbawienie praw rodzicielskich rodziców biologicznych.

• dziecko zamieszkuje z rodziną, która staje się za nie w pełni odpowiedzialna, ale jednocześnie ma obowiązek utrzymywania kontaktów z rodzicami biologicznymi.

adopcja	rodzinna opieka zastępcza
Dotyczy naturalnych sierot oraz gdy rodzice biologiczni zrzekli się lub zostali pozbawieni praw rodzicielskich	Dotyczy sierot naturalnych oraz społecznych (rodzice są pozbawieni praw rodzicielskich trwale lub tymczasowo)
Jest zawiązywana na całe życie	Jest zawiązywana na określony czas – do momentu powrotu do rodziny biologicznej lub usamodzielnienia się
Dziecko adoptowane ma takie same prawa jak dziecko naturalne	Nie powoduje więzi rodzinno-prawnej pomiędzy opiekunami a dzieckiem
Dziecko jest na całkowitym utrzymaniu rodziny adopcyjnej	Opiekun otrzymuje częściowy zwrot kosztów utrzymania dziecka
Sporządzany jest nowy akt urodzenia dziecka (nowe nazwisko, możliwość zmiany imienia)	Akt urodzenia nie ulega zmianie (istnieje możliwość zmiany nazwiska dziecka na drodze administracyjnej)
Dziecko jest całkowicie pozbawione kontaktu z rodziną biologiczną – jego jedyną rodziną staje się rodzina adopcyjna	Opiekun ma obowiązek umożliwiania dziecku kontaktu z jego rodziną biologiczną
Rodzice nie są zatrudniani z tytułu opieki nad dzieckiem	Opiekunowie w niektórych typach opieki podpisują umowę zlecenia lub umowę o pracę, wtedy otrzymują wynagrodzenie za swoją pracę

Podstawy prawne

• Konwencja o prawach dziecka

• Kodeks rodzinny i opiekuńczy

• Ustawa o pomocy społecznej

konwencja o prawach dziecka

• ... dziecko, dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia ...

• ... dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub w przypadku, gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa: tego rodzaju opieka może obejmować, między innymi umieszczenie w rodzinie zastępczej, adopcję...

kodeks rodzinny i opiekuńczy – 16.12.1999

• Art. 112. Pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód lub unieważnienie małżeństwa.

  • Art. 112_1. Jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad osobą małoletniego umieszczonego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jego wychowania oraz reprezentowania w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania należą do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo-wychowawczej. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców małoletniego.

  • Art. 112_2. Sprawy doboru rodzin zastępczych oraz współdziałania sądów opiekuńczych z organami administracji państwowej w tych sprawach, a także zakresu i form pomocy Państwa na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych i zasady odpłatności rodziców za pobyt ich dzieci w tych rodzinach oraz postępowanie w tych sprawach - regulują odrębne przepisy.

• Art. 113. 

  • § 1. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy zakaże rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem.

  • § 2. W wyjątkowych wypadkach sąd opiekuńczy może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem rodziców, których władza rodzicielska została ograniczona, przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Ustawa z dnia 12.03.2004 r. o Pomocy Społecznej

Art. 72. 

• 1. Dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej zapewnia się opiekę i wychowanie w rodzinie zastępczej.

• 2. Rodzina zastępcza może być ustanowiona również dla dziecka niedostosowanego społecznie.

• 3. Rodzina zastępcza w wypełnianiu swoich funkcji kieruje się dobrem przyjętego dziecka i poszanowaniem jego praw.

• 4. Rodzina zastępcza sprawuje opiekę nad powierzonym dzieckiem osobiście, z wyjątkiem przypadków gdy osoba pełniąca funkcję rodziny zastępczej okresowo nie może z powodów zdrowotnych lub losowych sprawować opieki osobiście albo gdy dziecko okresowo przebywa w szczególności w sanatorium, szpitalu, domu pomocy społecznej, specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub w innej placówce zapewniającej opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.

• 5. Rodzina zastępcza zapewnia dziecku warunki rozwoju i wychowania odpowiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju, w tym:

  •   1)   odpowiednie warunki bytowe;

  •   2)   możliwości rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego;

  •   3)   możliwości zaspokojenia indywidualnych potrzeb dziecka;

  •   4)   możliwość właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań;

  •   5)   odpowiednie warunki do wypoczynku i organizacji czasu wolnego.

Art. 72 - cd

• 6. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu. Przy umieszczaniu kolejnego dziecka w istniejącej już rodzinie zastępczej sąd zasięga opinii powiatowego centrum pomocy rodzinie właściwego ze względu na miejsce zamieszkania rodziny zastępczej.

• 7. W przypadku pilnej konieczności zapewnienia dziecku opieki zastępczej umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej jest możliwe na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej między rodziną zastępczą a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny. O zawartej umowie starosta zawiadamia niezwłocznie sąd.

• 8. Z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądu regulującego sytuację dziecka umowa, o której mowa w ust. 7, wygasa.

• 9. Obowiązek opieki nad dzieckiem i jego wychowania rodzina zastępcza podejmuje z dniem umieszczenia dziecka w tej rodzinie w wykonaniu orzeczenia sądu albo umowy, o której mowa w ust. 7.

• 10. Pełnienie funkcji rodziny zastępczej z mocy prawa ustaje z dniem osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, z zastrzeżeniem art. 78 ust. 5.

Art. 73. 

• 1. Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, jeżeli osoby te spełniają następujące warunki:

  •   1)   dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej;

  •   2)   mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

  •   3)   korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich;

  •   4)   nie są lub nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, nie są ograniczone we władzy rodzicielskiej ani też władza rodzicielska nie została im zawieszona;

  •   5)   wywiązują się z obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, gdy ciąży na nich taki obowiązek z mocy prawa lub orzeczenia sądu;

  •   6)   nie są chore na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim;

  •   7)   mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania;

  •   8)   uzyskały pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania.

Art. 73. - cd

• 2. Pełnienia funkcji niespokrewnionej z dzieckiem oraz zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodziny zastępczej nie można łączyć z prowadzeniem placówki rodzinnej.

• 3. Przy doborze rodziny zastępczej dla dziecka uwzględnia się:

  •   1)   osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka;

  •   2)   przygotowanie kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej;

  •   3)   odpowiednią różnicę wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej a dzieckiem;

  •   4)   poziom rozwoju i sprawności dziecka, wymagania w zakresie pomocy profilaktyczno-wychowawczej lub resocjalizacyjnej oraz możliwości zaspokajania potrzeb dziecka;

  •   5)   zasadę nierozłączania rodzeństwa;

  •   6)   w miarę możliwości opinię wyrażoną przez dziecko.

• 4. W przypadku gdy rodzina zastępcza nie wypełnia swoich funkcji, starosta zawiadamia sąd o konieczności jej rozwiązania.

Art. 77. 

• 1. Rodziny zastępcze uczestniczą w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub, na jego zlecenie, przez ośrodek adopcyjno-opiekuńczy lub inny podmiot.

• 2. Szkolenie spokrewnionych rodzin zastępczych prowadzi się według indywidualnego planu szkolenia, w zależności od potrzeb rodziny.

• 3. Szkolenie niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych oraz zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych prowadzi się według programów szkolenia zatwierdzonych przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Zakres programu szkolenia dla niespokrewnionych z dzieckiem zawodowych rodzin zastępczych uwzględnia specyfikę zadań opieki i wychowania stojących przed tymi rodzinami.

• 4. Program szkolenia rodzin zastępczych zatwierdza minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego na wniosek powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka adopcyjno-opiekuńczego lub innego podmiotu prowadzącego szkolenie.

• 5. Zatwierdzenie lub odmowa zatwierdzenia programu szkolenia rodzin zastępczych następuje w drodze decyzji administracyjnej.

typy rodzin – podział

• z uwagi na spokrewnienie opiekunów i dzieci

  • rodzinę zastępczą spokrewnioną

  • rodzinę zastępczą niespokrewnioną

• z uwagi na ilość przyjętych dzieci:

  • rodzinę zastępczą zawodową (opieka nad co najmniej trójką dzieci)

  • rodzinę zastępczą niezawodową (opieka nad jednym lub dwójką dzieci).

• Powyższe mogą się nawzajem łączyć np. w rodzinę zastępczą spokrewnioną zawodową (oznacza to, że rodzinie została sądownie przyznana opieka nad co najmniej trójką dzieci, które są spokrewnione z jednym z opiekunów). W przypadku opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi (tzw. specjalistyczna rodzina zastępcza) lub opieki doraźnej (rodzinne pogotowie opiekuńcze), rodzina zastępcza zawodowa zajmuje się mniejszą ilością dzieci (maksimum troje)

typy rodzin – formy opieki

• rodziny zastępcze spokrewnione

  • mogą ją utworzyć osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka

• rodziny zastępcze niespokrewnione

  • rodzina "obca", która tymczasowo bądź na stałe opiekuje się i wychowuje dzieci; rodzina taka pełni funkcję rodziców zastępczych bez zrywania więzi z rodziną biologiczną dziecka

• rodziny zastępcze zawodowe wielodzietne

  • umieszcza się w niej w tym samym czasie nie mniej niż troje i nie więcej niż sześcioro dzieci; w przypadku konieczności umieszczenia w rodzinie licznego rodzeństwa liczba dzieci może być większa

• rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne

  • umieszcza się w niej dzieci niedostosowane społecznie albo dzieci z różnymi dysfunkcjami, problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji; w rodzinie tej może wychowywać się w tym samym czasie nie więcej niż troje dzieci.

• rodziny zastępcze o charakterze pogotowia rodzinnego

  • umieszcza się w niej nie więcej niż 3 dzieci na pobyt okresowy do czasu unormowania sytuacji życiowej dziecka, nie dłużej niż na 12 miesięcy; w szczególnie uzasadnionych przypadkach pobyt dziecka może być przedłużony, jednak nie więcej niż o kolejne 3 miesiące.

• rodzinny dom dziecka (RDD)

  • RDD tworzy jedną, wielodzietną rodzinę dla dzieci w różnym wieku umożliwiając opiekę nad licznym rodzeństwem w warunkach zbliżonych do domu rodzinnego. W placówce rodzinnej przebywać może od 4 do 8 dzieci jednakże w szczególnie uzasadnionych przypadkach liczba dzieci może ulec zmniejszeniu lub zwiększeniu. Dzieci pozostają w niej do czasu powrotu do rodziny, umieszczenia w rodzinie adopcyjnej lub usamodzielnienia.

rodzina zastępcza …

• jest wszechstronną opieką nad dzieckiem które nie ma właściwej opieki rodziców

• dzieci potrzebują opieki zastępczej, ponieważ zostały pozbawione opieki rodzicielskiej z powodu wystąpienia w ich rodzinach różnego rodzaju sytuacji kryzysowych, jak:

  • sieroctwo,

  • ubóstwo,

  • złe warunki mieszkaniowe,

  • brak pracy,

  • alkoholizm i inne uzależnienia,

  • ciężkie choroby

  • niezaradność w sprawach opiekuńczo- wychowawczych,

  • skutki przedwczesnego macierzyństwa.

Więź pierwotna

• Podstawą wszelkich związków tworzonych przez dzieci w kolejnych latach

• „Więź bezpieczna” – podstawą najbardziej optymalnego rozwoju dziecka

• „Więź pozabezpieczna” – może dać dziecku silę do rozwoju, chociaż w niektórych sferach może on ulec zaburzeniu (sfera emocjonalna i społeczna); więź ta pozwoli budować osobowość dziecka

• Nawet w sytuacji zaniedbania, maltretowania, krzywdzenia dziecka trudno je wyrwać z domu – początek deprywacji emocjonalnej

Jak zapobiegać skutkom deprywacji emocjonalnej?

• Nie zrywać życiodajnej nici z opiekunem podstawowym dziecka

• Zapewniać dziecku więź zastępczą, która, choć wtórna, jest jedynym lekarstwem

  • J. J. Robertsonowie – opis sytuacji małego Johna, który w wieku 17 m-cy został umieszczony w szpitalu zakaźnym; przez 9 dni nie miał kontaktu z matką

  • nie leczona deprywacja prowadzi do zaniku zdolności do więzi, skrajnego obniżenia poczucia własnej wartości, zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń o charakterze socjopatycznym

Czasami nie mamy wyjścia i musimy separować dziecko od rodziców, jednakże w tej sytuacji nie możemy dopuścić do ich deprywacji.

Zadanie opiekunów, wychowawców, rodziców zastępczych …

• Jakiej jakości więź była zapewniona dziecku?

• Jakie wzorce więzi ma wpojone?

• Jak dalej postępować z dzieckiem? Z pomocy jakich specjalistów korzystać?

• Jak postępować z dziećmi ulegającymi deprywacji emocjonalnej?

  • badania Robertsonów (lata 70-te) – dzieci odseparowane od rodziców mogą utrzymywać zdolność do więzi, jeśli w trakcie opieki poza domem podtrzymywane będą kontakty z rodzicami i środowiskiem, z którego wyszły dzieci

  • zaakceptować i utrzymywać rytm dnia, zwyczaje dzieci, sposoby zabawy, zainteresowania

  • Jak najwięcej więzi i jak najmniej zmian

Prywacja

• Dzieci, które nigdy nie doświadczyły więzi (od niemowlęctwa odseparowane od rodziców) i nie zapewniono im opieki zastępczej

  • badania J. Hodges i B. Tizard: dzieci te nigdy nie odzyskiwały pełni kompetencji społecznych, osiągały niższe wyniki w nauce i w pracy

  • badania M. Ruttera – efekty prywacji mogą być odwrócone tylko wówczas, gdy zapewni się więź zastępczą stosunkowo szybko, bardzo intensywnie i w jak najmłodszym wieku

Praca z rodziną dziecka – informacje

• Jak wyglądało dzieciństwo dziecka w rodzinie?

• Jaki typ więzi łączył dziecko z rodzicem?

• Jak długo trwał okres zaniedbań?

• Jakiego typu to były zaniedbania?

• Jakie są przyczyny kryzysu w rodzinie?

• Jakie jest samo dziecko?

  • wywiad środowiskowy

  • diagnoza – zadanie zespołu: opiekun, psycholog, pracownik socjalny

  • diagnoza pozytywna – co chroni dziecko przed skutkami deprywacji: temperament, więzi siostrzano-braterskie, IQ, poziom zdrowia

  • zebrane informacje – podstawa planu pomocy dziecku i rodzinie

Etap wstępny: przygotowanie pracy z rodziną zagrożoną odebraniem dzieci

Zebranie informacji:

• Charakter kryzysu i analiza jego przyczyn

• System rodzinny: struktura, dynamika, wzorce relacji. Historia relacji rodziców dziecka (wzorce więzi).

• Systemy wzmacniające. W sytuacji kryzysowej istnieją trzy podstawowe możliwości:

  • Rodzina posiada system społecznego wsparcia w pełni sprawny do udzielenia

jej koniecznej pomocy

• System wsparcia istnieje, jednakże musi być uaktywniony i staje się to

jednym z zadań interwencji kryzysowej

• System wsparcia nie istnieje i musi być dopiero zbudowany: W takiej

sytuacji ośrodek pomocy społecznej (interwencji kryzysowej lub np. placówka opiekuńczo-wychowawcza) staje się przejściowo jedynym systemem wsparcia, którego zadaniem jest odtworzenie systemów wsparcia lub zbudowanie nowych.

• Analiza mocnych stron i potrzeb dziecka

Zebranie informacji:

• Analiza mocnych stron i potrzeb rodziców lub innych bezpośrednich opiekunów

dziecka

• Historie poprzednich interwencji i ich efektywność

• Podstawowe informacje na temat rodziny, szkoły, zachowania i inne ważne

informacje na temat dziecka

• Inne ważne informacje dotyczące dziecka, które mogą wpłynąć na wybór miejsca

umieszczenia dziecka, takie jak diagnozy psychologiczne, karty zdrowia,

świadectwa szkolne i informacje od nauczycieli

• Ewentualne oczekiwania rodziców związane z umieszczeniem dziecka w instytucji i ich odniesienie do celów pracy z rodziną z punktu widzenia pracownika socjalnego i PCPR

• Długoterminowy plan pracy z rodziną opracowany przez pracownika socjalnego

koordynującego pomoc dla danej rodziny

• Mechanizmy współpracy instytucji opiekuńczej ze służbami pomocy społecznej na poziomie gminnym i powiatowym w celu koordynacji działań na rzecz dziecka i

rodziny, podstawowe dane i propozycje form współpracy. Ewentualne ustalenie

koordynatora współpracy z placówką oraz służbami powiatowymi.

Etap I: przygotowanie do realizacji planu pomocy przez pracowników instytucji o-w

1. a/ Przekazanie przez gminne służby wszystkich zebranych danych o rodzinie służbom powiatowym.

2. b/ Skierowanie dziecka (dzieci) przez powiatowe centrum pomocy rodzinie do placówki, przesłanie zebranych dokumentów i informacji.

3. c/ Zebranie informacji o dziecku przez pracownika socjalnego placówki. W przypadku wykonania pracy zawartej w etapie wstępnym przez gminne służby pomocy społecznej, ośrodek interwencji kryzysowej lub służby kuratorskie – przekazanie tych informacji opiekunowi (wychowawcy), który ma objąć opieką dziecko lub dzieci.

4. d/ Wykonanie przez opiekuna i pracownika socjalnego wstępnego rozeznania sytuacji, w tym szczególnie ustalenia, czy rodzina będzie współpracować (lub przynajmniej nie przeszkadzać) w momencie odbierania dzieci, czy też będzie to sytuacja konfliktowa. Informacje te pracownik socjalny uzyska od służb powiatowych, gminnych lub bezpośrednio – z własnych kontaktów lub wiadomości o danej rodzinie.

Etap II: przygotowanie przejęcia opieki nad dzieckiem

• W przypadku rodziny współpracującej – za wszelką cenę unikanie obecności zbyt wielu osób, w tym szczególnie Policji

• W przypadku rodziny odmawiającej współpracy – przygotowanie pierwszego spotkania i momentu odebrania dzieci oraz zapewnienie bezpieczeństwa pracownikom instytucji i dzieciom – może być konieczna pomoc służb porządkowych

Etap III: pierwsze spotkanie z rodziną, realizacja postanowienia sądu

• Rodzina współpracująca

  • Przedstawienie się

  • Wysłuchanie, życzliwość, potwierdzenie emocji i uczuć rodziców i dzieci

  • Pierwsze informacje od rodziny

  • Obserwacja więzi

  • Ustalenie świadomości kryzysu

  • Ustalenie wzajemnych oczekiwań, form kontaktu

  • Opisanie miejsca pobytu dzieci

  • Zapewnienie o pomocy

  • Ustalenie kolejnego spotkania

• Rodzina niewspółpracująca

  • Wizyta opiekuna w asyście policji lub innych osób (kurator)

  • Złagodzenie konfliktu, przekonanie do współpracy

  • Łagodne zabranie dziecka i zapowiedź kolejnego kontaktu

  • Umożliwienie dziecku skontaktowania się z rodziną po przybyciu do placówki

  • Umówienie się na pierwszy kontakt z dzieckiem (o ile widzenia nie są zabronione przez sąd)

Etap IV: podróż do domu dla dzieci

• Potwierdzanie emocji dzieci

• Zapewnienie im maksimum informacji na temat celu podróży, możliwości kontaktu

z rodzicami i innymi krewnymi

• W miarę potrzeb współczująca rozmowa

• Zdobywanie zaufania dzieci niezbędnego do realizacji kolejnych etapów pracy z rodziną

Etap V: 1 tydzień pracy z dzieckiem i rodziną – wstępny plan pomocy

Zadania opiekuna:

• Wobec dziecka: przedstawienie dziecka domownikom, przygotowanie miejsca dla dziecka, uzupełnienie braków wyposażenia, zapisanie do szkoły, wzajemne zapoznanie się (początek budowy więzi)

• Wobec rodziny współpracującej: zorganizować spotkanie, rozmowa przygotowująca do kontraktu, określenie co kto może robić (co jest w stanie zrobić)

• Dokumentacja: genogram rodziny dziecka, analiza mocnych stron rodziny, analiza przyczyn kryzysu, przygotowanie arkusza kontaktów z rodziną

Etap VI: spotkanie kontraktowe

Rozmowa na następujące tematy:

• Potencjał rodziny, który może być wykorzystany dla DOBRA dziecka.

• Określenie wspólnego celu, jakim jest DOBRO dziecka.

• Nazwanie problemu i wpływu kryzysu na dziecko – W czasie tej rozmowy unikamy oceniania i oskarżania rodziców, mówimy tylko o faktach. Po reakcji rodzica ocenimy, czy zdaje on sobie sprawę z problemu. Po wysłuchaniu rodzica powinniśmy również sami przedstawić nasze zdanie na temat zaistniałej sytuacji. Tu opiekun powinien powiedzieć, że według niego konieczna jest zmiana zaistniałej sytuacji i przyjęcie oferowanej pomocy. Zazwyczaj problemy rodziców przekraczają kompetencje wychowawców, dlatego rozmawiając o problemie opiekun powinien potrafić nakierować rodzica na odpowiednie zasoby pomocy. Jeśli jednak rodzice lub inne osoby w poważny sposób maltretowali dziecko i wychowawca zamierza skierować sprawę do odpowiednich służb, to należy poinformować o tym rodziców, aby mieli szansę na dokonanie zmiany.

• Ustalenie planu dalszych kontaktów, wzajemnych oczekiwań, form kontaktów z dziećmi.

• Podpisanie kontraktu

• Jeśli rodzina jest gotowa i zmotywowana do pracy sporządzamy kontrakt, który obejmuje pewne zobowiązania zarówno ze strony rodziny jak i opiekuna reprezentującego dziecko i placówkę. Czasem to będą drobne z naszego punku widzenia zadania, np. napisanie pisma.

• Kontrakt powinien być konkretny, realny i zawierać ściśle określone ramy czasowe. Nie możemy wymagać więcej, niż rodzice są w stanie zrobić. Planujemy przecież ich sukces. Istotne jest, aby nie występować w roli urzędnika i nie narzucać rodzicom określonych wymagań. Kontrakt spisujemy w dwóch jednakowych egzemplarzach. Po upływie określonego kontraktem czasu następuje wzajemne rozliczenie.

• Zadaniem opiekuna jest sprawienie, aby poczucie winy, strach przed oceną i obawa przed niepowodzeniem zostały stopniowo zastąpione wiarą w kompetencje rodzicielskie i wzajemnym zaufaniem rodziców, dziecka i zespołu wspierającego rodzinę.

• Chociaż odpowiedzialność za realizację kontraktu obejmuje tylko dorosłych, dziecko powinno wiedzieć, że też może pomóc, np. chodząc regularnie do szkoły.

Etap V i VI – rodzina nie współpracująca

• Analizować genogram i ekomapę dziecka w poszukiwaniu innych mocnych stron rodziny. Każde wsparcie z wewnątrz systemu rodzinnego będzie tu cenne.

• Urealniać sytuacje wobec dzieci, które powinny o tych faktach wiedzieć, przy czym należy unikać oceniania rodziców. W takich przypadkach niezbędna jest najczęściej fachowa pomoc psychologa dla dziecka, jak również dużo czasu poświęconego przez opiekuna. W niektórych przypadkach pomóc może np. telefon do rodzica, aby dziecko usłyszało, dlaczego rodzic nie przyjechał, z jednoczesnym wsparciem emocjonalnym opiekuna, który pomoże dziecku odreagować usłyszaną prawdę. Czasami trzeba przejąć inicjatywę i zamiast przyjazdu rodzica, opiekun musi zorganizować wyjazd razem z dzieckiem do rodzica, by poznać przyczyny braku kontaktu.

• Podjąć próbę zmodyfikowania kontraktu. Być może zadania okazały się za trudne dla rodziców, lub zmieniły się okoliczności czy ich możliwości

• Analizować przyczyny kryzysu rodziny i wzmacniać rodziców po zadaniach, które byli jednak w stanie wykonać.

Etap VII – miesiąc 1 i 2 pobytu dziecka w instytucji

• Cele opieki zastępczej:

  • powrót do domu

  • więź zastępcza

  • proces usamodzielnienia

  • w przypadku pozytywnej realizacji pierwszych kontraktów – celem pracy jest pojednanie rodziny i powrót dziecka do domu

Etap VII – warunki przywrócenia pełni praw rodzicielskich

• Zdolność do więzi, właściwe relacje rodzic-dziecko

• Zdrowie fizyczne i psychiczne

• Dochód

• Odpowiednie warunki mieszkaniowe

• Pozytywny wpływ wychowawczy

• Właściwe relacje wewnątrzrodzinne – małżeńskie

Etap VII – rodzina niewspółpracująca

• rozmowa z rodzicami (i dzieckiem) o tym, co wydarzyło się do tej pory i zapytanie ich, jak dalej widzą los dziecka, próba pokazania ewentualnych innych rozwiązań, np. umieszczenia dziecka w rodzinie adopcyjnej, jako lepszego rozwiązania niż pobyt w domu dziecka (być może w obecności psychologa). W rezultacie zmiana celu długoterminowego na opiekę zastępczą lub plan usamodzielnienia (szczególnie w przypadku starszych dzieci)

• propozycja napisania wniosku o przymusowe leczenie odwykowe dla rodziców – przedstawienie argumentów

• propozycja wystąpienia do sądu o całkowite odebranie władzy rodzicielskiej – przedstawienie argumentów

Etap VIII – 3 – 15 m-c pobytu

• Wobec dziecka: informowanie o wszystkim, co dotyczy jego rodziców, przekierowania w ważnych kwestiach do rodziców (odbudowa autorytetu)

• Wobec rodziny: praca w oparciu o kontrakt, podsumowanie dotychczasowych ustaleń i ich realizacji, zwiększanie kompetencji rodzica (zlecanie kolejnych zadań, trening opiekuńczy), odwiedziny w domu rodzinnym podczas pobytu tam dzieci

Etap VIII – 3 – 15 m-c pobytu – rodzina niewspółpracująca

Możliwe rozwiązania:

• rozmowa z rodzicami (i dzieckiem) o tym, co wydarzyło się do tej pory, co zrobili rodzice a co opiekunowie, poinformowanie o przyjętym innym rozwiązaniu dla dziecka: umieszczeniu dziecka w rodzinie adopcyjnej

• poinformowanie o wystąpieniu do sądu o całkowite odebranie władzy rodzicielskiej

• sprawdzenie czy rodzice poddadzą się leczeniu zgodnie z wyrokiem sądu

Etap IX i X

• Kontrakt końcowy

  • określenie ostatecznych warunków, których spełnienie oznaczać będzie skierowanie wniosku do sądu o przywrócenie dzieci do domu

  • Zakończenie „usługi”

Rodziny zastępcze – ocena efektywności

• Eileen Pasztor (1985)

  • postulat: rodzina zastępcza powinna być częścią „stałego planu”, czyli konieczności dojścia do stałego rozwiązania

  • po 12 m-cach pobytu w r. zastępczej „przesłuchanie na okoliczność rozwiązania – efektem decyzja o powrocie dziecka do domu rodziców, o adopcji, o długoterminowej rodzinie zastępczej

  • Przeciwdziałać „dryfowaniu” dzieci w niepewności – „nic nie wiadomo” (cytat: „Czas niepewności. O dzieciach w rodzinach zastępczych”)

• Schlonsky i Berrick (2001)

  • od rodzin zastępczych wymaga się więcej niż od naturalnych

  • powodem założenie przyjęcia odpowiedzialności za „cudze” dzieci

  • wymóg zaistnienia precyzyjnego systemu warunków, które muszą spełnić kandydaci

Standardy dotyczące programów kandydatów na rodziców zastępczych

Narodowa Komisja Rodzinnej Opieki Zastępczej + CWLA (Child Welfare League of America) – program PRIDE:

• umiejętności związane z opieką i zapewnieniem bezpieczeństwa

• zaspakajanie potrzeb rozwojowych

• wzmacnianie więzi z rodziną naturalną

• wzmacnianie trwałych, pozytywnych związków

• praca w profesjonalnych zespołach

Potrzeby dzieci a kryteria dla rodzin zastępczych

1. Zapewnienie bezpiecznego środowiska

   • Objawy przemocy w rodzinie, objawy zaniedbań

Davies (2002): w 22% przypadki stosowania przemocy, 4% nadużycia wobec dzieci

• Fizyczne bezpieczeństwo mieszkania – uzgadnianie z rodziną „planu rozwoju rodziny”

• Bezpieczeństwo emocjonalne

(Davies, 2002): wpływ wcześniejszych doświadczeń urazowych dzieci i ich związana z nimi nadwrażliwość na przejawy agresji słownej i fizycznej a radzenie sobie dorosłych ze złością i znajomość technik reagowania na zachowania agresywne

2. Akceptacja i więzi

• Uczucie akceptacji, troski i świadomość więzi z opiekunami – wskaźnik pozytywnego rozwoju dziecka

Buehler (2003): dla dzieci z rodzin zastępczych kluczowe jest poczucie akceptacji i troski ze względu na traumę odrzucenia przez rodziców biologicznych

• Warunki wchodzenia w relacje emocjonalne z dzieckiem: tolerancja wobec inności dziecka, jego wymagań wobec nowych, często wyidealizowanych opiekunów, wobec często rozczarowującego zachowania dziecka

• Pomoc dzieciom w radzeniu sobie z uczuciami straty, jak również z dobrymi i traumatycznymi doświadczeniami z pobytu w domu rodzinnym czy domu dziecka

• Tworzenie pozytywnego emocjonalnie środowiska z wykorzystaniem możliwości nawiązywania więzi przez dziecko z członkami rodziny pochodzenia i rodziny zastępczej – analiza EKOMAPY

3. Zapewnienie rozwoju edukacyjnego

• Wiele zagrożeń dla dzieci z rodzin zastępczych w dziedzinie rozwoju szkolnego i poczucia rówieśniczej akceptacji

Shlonsky i Berrick (2002), doświadczenia polskie: braki edukacyjne, społeczne + niskie poczucie własnej wartości

• Polski system pomocy społecznej i system szkolny – słabo przygotowane do pomocy dzieciom z opóźnieniami i niskim poczuciem własnej wartości

• Rodziny zastępcze – borykanie się z fobią szkolną i budzeniem aspiracji

Winogrodzka (2006): badani z rodzin zastępczych nie są uznawani za atrakcyjnych towarzyszy zabaw, ani dobrych współpracowników przy realizacji zadań; większość dzieci izolowana w nieformalnej strukturze grupy – mniejsze szanse nawiązania pozytywnych relacji z rówieśnikami

4. Zaspokajanie potrzeb w zakresie zdrowia fizycznego i psychicznego

Browne (2002), doświadczenia polskie: dużo większe potrzeby zdrowotne dzieci umieszczanych w rodzinach zastępczych niż u rówieśników, mniejsza aktywność mózgów niż u przeciętnych dzieci

• Konieczność diagnozowania genetycznych uwarunkowań zdrowotnych, szczególnie syndromów poalkoholowych (FAS)

Benedict i in. (1996): 40% dzieci pod opieką państwa przejawia zaburzenia zachowania

Stone i Stone (1983): trudności w radzeniu sobie z problemami dzieci przyczyną

rozwiązywania rodzin zastępczych

5. Rozwój społeczny i emocjonalny

Kools (1997): zaburzenie poczucia tożsamości dzieci trafiających do rodzin zastępczych

• Wraz z niskim poczuciem własnej wartości przyczyną izolacji społecznej i opóźnień w rozwoju społ.

• Celem pracy z dzieckiem pomoc w osiągnięciu autonomii osobowej, stabilnego obrazu własnego „ja”, poczucia kompetencji

• Konieczna wiedza rodziców zastępczych o etapach rozwoju psychospołecznego i związanych z nimi specyficznych potrzebach dziecka

6. Respektowanie tożsamości dziecka i jego rodziny, zaspokajanie potrzeb kulturowych

Kolankiewicz (2005): wzrastająca tendencja w opiece nad dziećmi niepolskimi w rodzinach zastępczych

• Potrzeba indywidualnego przygotowania rodzin zastępczych, które decydują się na objęcie opieką dzieci pochodzących z obszaru innych kultur

7. Realizacja „stałego rozwiązania”

AFCARS (1999): 44% dzieci – pojednanie z rodziną, 18% - adopcja, 7% opieka krewnych, 5,5% - usamodzielnienie, 7% - długoterminowa opieka zastępcza, 19% - brak ustaleń w trakcie badań

Polska: stałe rozwiązanie to głównie długoterminowa opieka zastępcza

• PRIDE: wzmacnianie więzi z rodziną naturalną, konieczna współpraca z rodziną dziecka

8. Pomoc w przeżyciu straty

• Rodzina zastępcza: strata dotychczasowego stylu życia, typu relacji, negatywny wpływ opieki zastępczej na rozwój dzieci biolog. rodziców zastępczych, ryzyko konfliktów małżeńskich (Danto, Minty, 1987)

• Dziecko: strata rodziny własnej, zdrowia, poczucia wartości, tożsamości

• Przygotowanie na powrót dziecka do domu - strata

9. Wzmacnianie więzi między dziećmi i ich rodzinami

• Problemy emocjonalne i praktyczne w organizowaniu kontaktów z rodzicami naturalnymi: „kontakty są dla dzieci stresujące”

• Głosy, że „najwłaściwsza będzie adopcja”

• Brak systemu wsparcia dla rodzin zastępczych i „caseworkerów”, czyli specjalistów organizujących pracę systemu w stosunku do danego kryzysu w rodzinie

10. Praca zespołowa

• Zespół: opiekunowie, rodzice naturalni, pracownicy ośrodka, pracownicy socjalni

Stone (1983): właściwe i stałe relacje między pracownikiem a opiekunami zastępczymi jednym z głównych warunków realizacji planu „stałego rozwiązania”

• Konieczność współpracy z nauczycielami, terapeutami, sądami rodzinnymi

• Ważne budowanie poczucia własnej wartości opiekunów zastępczych i podkreślanie ich roli w procesie pomocy dzieciom i ich rodzinom

• Brak odpowiedniej liczby specjalistów prowadzi do frustracji opiekunów zastępczych, związanej z poczuciem osamotnienia w ich trudnej pracy

Dzieci – przyczyny trudności adaptacyjnych w rodzinie zastępczej

1. Nawyki

   • W domu dziecka, w placówce dobrze widziane wulgaryzmy i zachowanie agresywne, które służy zdobyciu pozycji w hierarchii rówieśników; w rodzinie zastępczej – brak akceptacji

   • Trudność w radzeniu sobie z emocjami po umieszczeniu w nowym miejscu, często kolejna zmiana w krótkim przedziale czasu – nieadekwatne reagowanie, zaburzenia zachowania

2. Oczekiwania opiekunów

• Placówka – łatwo „zniknąć w tłumie”; normalne w warunkach rodziny zasady i zachowania są czymś nowym dla dziecka

• Konieczność ustalania godzin powrotów do domu, codzienne chodzenie do szkoły, odrabianie lekcji – często ogromny problem dla dziecka zaniedbanego

• Ogromny natłok zmian jest źródłem stresu dla dziecka

3. „Dwa światy”

• Różnice między rodziną naturalną a zastępczą

• Bliski kontakt z troską o dziecko – nowe, bliski kontakt przy karceniu – stare

• Dzieci jak „wolne ptaki” – stare, nadzór i zasady – nowe

• Brak akceptacji dla separacji + konieczność bycia posłusznym wobec kogoś, kto nie jest rodzicem - BUNT

4. Indywidualność dziecka

• Indywidualna historia i konstrukcja psychiczna dziecka

• Problem „nadaktywności” rodziców zastępczych pełnych zapału po szkoleniu

• Potrzeba większej autonomii u dziecka, czasu na „oswojenie”

• Nie jest właściwe ignorowanie dziecka, ale bycie nachalnym też nie przyniesie korzyści

• Bunt dziecka, agresja, nadmierne pobudzenie – nadmiar emocji i oczekiwania wobec innych

• Reakcja opiekuna – spowodowanie zaprzestania zachowania i zapewnienie bezpieczeństwa dziecku i innym

5. Indywidualność rodziny zastępczej

• Troska o poczucie bezpieczeństwa i samopoczucie własnych dzieci

• Relacje między dziećmi własnymi a umieszczonymi w opiece zastępczej – trudne do przewidzenia, najczęstsze przyczyny niepowodzeń

• Mądrość i rozsądek opiekunów, bystra obserwacja świata dziecka, słuszne decyzje wychowawcze

Rodzice zastępczy – obawy

• Czego ewentualni kandydaci na rodziców zastępczych obawiają się i co ich powstrzymuje od podjęcia decyzji?

1. nie poradzimy sobie z trudnościami wychowawczymi;

2. nie będziemy potrafili wziąć odpowiedzialności za tzw. „usamodzielnienie” – jest bardzo duża obawa, przed koniecznością utrzymywania dorosłych wychowanków, gdy nie będzie już pomocy finansowej, a dorosłe dzieci nie będą miały pracy. Szczególnie dotyczy to opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi;

3. obawiamy się kontaktów z rodzicami biologicznymi dzieci, jest zgoda na takie kontakty, ale pod warunkiem że będą one w 100% bezpieczne dla dziecka i rodziny zastępczej;

4. obawiamy się „wykluczenia” z towarzystwa z uwagi na „dziwne zajęcie”;

5. wiemy, że sytuacja finansowa rodzin zastępczych nie jest stabilna, obawiamy się kłopotów finansowych, załamania się budżetu domowego a nawet ubóstwa;

6. powiedziano nam, że wsparcie i zrozumienie dla rodzinnej opieki zastępczej ze strony państwa, władz samorządowych, powiatowych czy miejskich ośrodków pomocy społecznej jest niewystarczające.

problemy rodzicielstwa zastępczego w Polsce

• Opieszałość sądów w sprawach związanych z uregulowaniem sytuacji prawnej dziecka.

Chodzi o długie oczekiwanie na decyzje skierowania dziecka do rodziny

zastępczej lub rodziny adopcyjnej, co niepotrzebnie przedłuża pobyt dziecka poza nową rodziną. Zdarza się też tak, że dziecko już przebywa w rodzinie zastępczej a decyzja sądu zapada dopiero po kilku miesiącach. Może to np. owocować tym, że dana rodzina zastępcza utrzymuje dziecko na własny koszt gdyż dofinansowanie przysługuje dopiero po uprawomocnieniu się decyzji sądu.

„Wniosek do sądu o ustanowienie nas rodziną zastępczą złożyliśmy w maju,

dopiero w lipcu otrzymaliśmy postanowienie tymczasowe, a w październiku

ostateczną decyzję sądu. Pomijając już, że trwało to tak długo, to za każdym razem

odnosiliśmy wrażenie, że traktowani jesteśmy jak cała rzesza ludzi z marginesu

społecznego…”

„Ogólnie sprawy sądowe ciągnęły się przez prawie pięć miesięcy i w tym

czasie czworo dzieci były na całkowitym utrzymaniu zawodowej rodziny zastępczej

(okres ten obejmował 1 września – wyprawka do szkoły), a z domu dziecka dzieci

przyszły bez wyposażenia.”

• Sporym problemem jest proces usamodzielniania wychowanków.

  • Z jednej strony są już pełnoletnimi obywatelami, z drugiej pozostają jednak tylko osiemnastoletnimi młodymi ludźmi rzuconymi w dorosłe, samodzielne życie. Wskazane byłoby stworzenie programu opieki nad nimi, tak by dotychczasowa praca jaka została z nimi przeprowadzona miała ciągłość – byłby to choćby minimalny odpowiednik naturalnej opieki jaką ma młody człowiek ze strony naturalnej rodziny podczas wkraczania w samodzielne funkcjonowanie.

• Ogrom obowiązków spoczywa na jednej osobie zatrudnionej na jednym etacie

  • „Opiekujemy się dziewięciorgiem dzieci, w tym trójką z orzeczeniem o niepełnosprawności, przez cały czas wypłacają nam za jeden etat.”

  • „Aktualnie jesteśmy zawodową rodziną zastępczą wychowując 10 dzieci – w tym 4 z orzeczeniem o niepełnosprawności (dzieci trafiły do nas jako "zdrowe").”

  • „Mamy 14 dzieci, w tym 4 biologicznych.”

• Brak jest zrozumienia i badań dla istnienia zjawiska szybkiego wypalania się zawodowego osób podejmujących się roli rodzica zastępczego.

• „Wyczerpanie psychiczne opiekunów jest tak duże, że może wywoływać agresję... tymczasem my nie mamy urlopów i godzin wolnych.”

• Brak profesjonalnej, celnej diagnozy dzieci trafiających do rodziny zastępczej. A co za tym idzie brak doboru dziecka do odpowiedniej rodziny zastępczej lub adopcyjnej.

• „My znaliśmy Anię dwa lata zanim zostaliśmy jej rodziną zastępczą( byliśmy jej rodziną zaprzyjaźnioną) a okazało się, że wielu problemów, które wydawały się nam do pokonania były nie do rozwiązania( przerosły nas), gdyż wynikały nie tylko z zaniedbań wychowawczych, ale z trwałych upośledzeń( przypuszczamy, że Ania jest obarczona nie tylko obniżonym poziomem inteligencji, ale również problemem FAS”.

• Brak jest psychologów i psychoterapeutów specjalizujących się w pracy z dziećmi przebywającymi w opiece zastępczej jak też specjalizujących się w pracy z prowadzącymi tę opiekę. Brak też tzw. polityki wsparcia.

• „Być może stały kontakt z psychologiem pozwoliłby nam na uniknięcie takiej eskalacji problemów, które doprowadziły do rozwiązania rodziny zastępczej. Nie jesteśmy z wykształcenia psychologami i nie potrafiliśmy sami odpowiednio wcześnie zauważyć pewnych symptomów.”

• „Problem tkwi w tym, że dzieci kierowane do rodzin zastępczych pochodzą z rodzin patologicznych- niewydolnych wychowawczo, z problemem alkoholowym, z przemocy. Dzieci te potrzebują opieki i wsparcia, ale działania te muszą być bardzo profesjonalne. W jaki sposób pomagać dzieciom, oprócz gotowania jedzenia i prania, często sama intuicja nie wystarcza. Dlatego opiekunowie powinni się spotykać, wymieniać doświadczenia i konfrontować je z wiedzą pedagogiczną i psychologiczną. Uważam, że organizowanie takich spotkań raz na kwartał powinno być obligatoryjne. Rodziny zgłaszające jakieś problemy powinny mieć pomoc terapeutyczną- już indywidualnie, na terenie domu. Tak, aby o ile to możliwe nie nawarstwiać problemów i trudności, jakie się pojawiają.”

WYKŁAD 9: CYKL ŻYCIA RODZINY

Fazy życia rodziny (podział wg Duvall)

• narzeczeństwo (niezwiązany młody dorosły)

• młode małżeństwo

• rodzina z małym dzieckiem (do 3 r.ż. dziecka)

• rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym

• rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym

• rodzina z adolescentem

• rodzina z dzieckiem opuszczającym dom

• puste gniazdo

• starzejący się rodzice, emerytura

(patrz: W1)

WYKŁAD 10a: RODZINA Z CHOROBĄ

Systemowy Model Rodzina-Choroba J.S.Rolland

Psychospołeczne typy chorób i niepełnosprawności – wyznaczniki

• Początek choroby

• Przebieg

• Zakończenie choroby - prognozy

• Stopień niezdolności, niepełnosprawności chorego

+ Poziom niepewności dotyczący przebiegu choroby

Początek choroby

• Gwałtowny początek choroby

  • Zmiany dotyczące wszystkich członków rodziny wprowadzane w krótkim czasie

  • Wymaga gwałtownej mobilizacji umiejętności rodziny radzenia sobie z kryzysem

  • Wsparcie dla rodziny: elastyczna zmiana ról, efektywne rozwiązywanie problemów, umiejętność korzystania z zewnętrznych źródeł pomocy

• Stopniowy rozwój choroby

  • Więcej czasu na przygotowanie do zmian i ich wprowadzenie

Przebieg choroby

• Choroba postępująca

  • Ciągła potrzeba zmian ról i rytmu życia rodziny

  • Niebezpieczeństwo wyczerpania, wypalenia u opiekunów

  • Pojawianie się nowych zadań dla opiekuna

• Stan stabilny w chorobie

  • Okres powrotu do zdrowia – czas na wprowadzenie koniecznych zmian

• Epizodyczne objawy choroby

  • Dwie formy organizacji życia rodzinnego: z symptomami i bez

  • Obciążenie: Kiedy pojawi się kolejny kryzys? (częstość pojawiania się objawów)

Prognozy dotyczące zakończenie choroby

• Choroby, które nie wpływają na długość życia

• Choroby zagrażające życiu

  • Krótsze życie

  • Nagła śmierć

    • Perspektywa straty: chory - rodzina

    • Rodzina z chorym: potrzeba intymności a chęć „używania życia”

    • Zwalnianie chorego z obowiązków, wyręczanie, izolowanie od innych trudności, problemów: psychologiczna alienacja – wpływ na przebieg choroby

Stopień niepełnosprawności chorego

• Niepełnosprawność jako początek choroby

• Stopniowa utrata sprawności

  • Sprawność członka rodziny a role pełnione przez niego przed chorobą

Fazy rozwoju choroby

• Faza kryzysu

• Faza chronicznego stanu chorobowego

• Faza terminalna

  • Choroba jako proces

  • Zadania rozwojowe w każdej fazie

  • Rodzina: potrzeba wprowadzania zmian w zależności od fazy choroby

Faza kryzysu – zadania dla rodziny

• Żałoba po utracie zdrowia

• Akceptacja trwałości pewnych stanów chorobowych

• Przeorganizowanie życia rodzinnego

• Nauczenie się życia z chorobą, objawami i opieką nad chorym

• Współpraca z instytucjami medycznymi i lekarzami

  • Wpływ lekarzy i terapeutów na poczucie kompetencji i umiejętności poradzenia sobie rodziny z sytuacją

  • Zachowanie lekarzy – wzorcem postępowania z chorym

(np. kto jest przy rozmowie o chorobie)

Faza chronicznego stanu chorobowego – zadania dla rodziny

• Ochrona przed wypaleniem opiekuna/ów

• Przebudowanie relacji między chorym a pozostałymi członkami rodziny

• Przedefiniowanie celów rodziny i poszczególnych członków rodziny

• Dbałość o intymność w obliczu możliwej straty

Faza terminalna – zadania dla rodziny

• Nieuchronność śmierci dominuje życie rodzinne - akceptacja

• Radzenie sobie z problemem separacji, śmierci, żałoby, zmian po utracie członka rodziny

• Cenny czas spędzony razem

• Czas na pożegnania, zamknięcie spraw …

• Początek reorganizacji życia rodzinnego

System przekonań rodzinnych dotyczących zdrowia i choroby

• Pojęcie normy

• Relacje (związek) umysł – ciało

• Poczucie kontroli i kompetencji

• Optymizm / pesymizm

• Komunikacja w rodzinie

• Znaczenia nadawane chorobie, symptomom, bólowi związane z rodziną pochodzenia, kulturą, tradycją, religią, grupą etniczną

• Przypuszczenia co spowodowało chorobę i co może mieć wpływ na jej przebieg

• Międzygeneracyjne skrypty, które budują pojęcie zdrowia i odpowiedź na chorobę

• Oczekiwania dotyczące ról i zachowań członków rodziny

• Rytuały rodziny związane z leczeniem

• Reakcje na konieczność zmiany przekonań dotyczących zdrowia i choroby

WYKŁAD 10b: RODZINA Z CHOROBĄ.ADHD a cykl życia rodziny.

Pięć faz w cyklu życia rodziny z dzieckiem z ADHD (Everett, Everett)

1. Okres niemowlęcy i poniemowlęcy

2. Okres wczesnego dzieciństwa

3. Okres wczesnoszkolny

4. Okres wczesnej adolescencji

5. Okres późnej adolescencji

Okres niemowlęcy i poniemowlęcy

• Doświadczenia dziecka:

  • Bioneurologiczna etiologia

  • Brak uchwytnych dla lekarzy cech patologii u noworodka; opóźnienia rozwoju mowy u 36% niemowląt (deficyt uwagi i impulsywność jako przeszkody)

• Reakcje rodziców:

  • „inne”, „zepsute” dziecko

  • Nietypowe przywiązanie

  • Zmaganie z akceptacją otoczenia

  • odrzucenie

• Reakcje rodzeństwa:

  • Świadomość „inności” rodzeństwa z ADHD

• Reakcje diady małżeńskiej

  • Wzrost stresu w diadzie

  • Obwinianie siebie nawzajem

Okres wczesnego dzieciństwa

• Doświadczenia dziecka:

  • Impulsywność, hiperaktywność, problemy z uwagą, konfrontacje z rodzicami

  • Częściej niż u rówieśników występują problemy zdrowotne i urazy – rodzice skupiają się jeszcze bardziej

• Reakcje rodziców

  • problemy z organizacją

  • Uczucia bezradności i frustracji

  • Ograniczony czas dla innych dzieci

• Reakcje rodzeństwa:

  • Wczesne konflikty w podsystemie rodzeństwa

  • Rywalizacja i zazdrość

  • Ograniczony czas ze strony rodziców

• Reakcje diady małżeńskiej

  • Komunikacja i intymność ograniczone z powodu wzrostu stresu

  • Ograniczony czas „dla siebie”

  • „Rozmywanie się” granic diady

Okres wczesnoszkolny

• Doświadczenia dziecka:

  • Problemy z kształtowaniem ego (samoocena)

  • Problemy z samodyscypliną i organizacją

  • Frustracje związane z niepowodzeniami lub opóźnieniami w nauce

  • Osłabione umiejętności społeczne, wzrost zachowań antyspołecznych

• Reakcje rodziców

  • Zniechęcenie i utrata nadziei

  • Ambiwalencja dotycząca „dawania miłości” i opieki

  • Wzrost problemu z organizacją

  • Początek postaw rodziców „protektora” lub „krytykanta”

• Reakcje rodzeństwa:

  • Złość

  • Odrzucenie i izolowanie rodzeństwa

• Reakcje diady małżeńskiej

  • Pogarszanie się komunikacji i malejąca intymność

  • Wzrost stresu

  • Wycofanie się ze wzajemnego wsparcia

Okres wczesnej adolescencji

• Doświadczenia dziecka:

  • Trudności w domu i w szkole

  • Współwystępujące symptomy: niepokój, depresja, zachowania opozycyjne

  • Wzrost problemów edukacyjnych

• Reakcje rodziców

  • Złość i tendencja do karania

  • Dziecko z ADHD jako „kozioł ofiarny” lub potencjalna ofiara przemocy

  • Bezradność wychowawcza

• Reakcje rodzeństwa:

  • Alienacja i wycofanie się z relacji z rodzeństwem i rodziną

  • Fizyczna konfrontacja z rodzeństwem z ADHD

• Reakcje diady małżeńskiej

  • Konflikty wzrastające i przenoszone z pola „bycia rodzicem” na codzienne interakcje

  • Wzrost dystansu i pogarszająca się komunikacja

Okres późnej adolescencji

• Doświadczenia dziecka:

  • Niepowodzenia w szkole, powtarzanie klas, wagary

  • Nadużywanie substancji

  • Konflikty społeczne

  • Ucieczki z domu

• Reakcje rodziców

  • Naciski ze strony szkoły, społeczeństwa, sądu

  • Wstyd w społeczności i wobec rodziny generacyjnej

  • Poczucie niepowodzenia w roli rodzica

  • „kozioł ofiarny” – kontynuacja

  • Wycofanie się z opieki i troski

• Reakcje rodzeństwa:

  • Zachowania acting-out

  • Opuszczenie rodziny

• Reakcje diady małżeńskiej

  • Niepowodzenie w małżeństwie

  • Depresja

  • Alienacja

  • Ryzyko separacji lub rozwodu

Struktura rodziny z dzieckiem z ADHD (Pawlak 2013)

• 50 zbadanych rodzin:

  • Rodziny pełne tradycyjne – 48%

  • Rodziny niepełne – 12% (rozpad małżeństwa – 6%; śmierć rodzica – 4%)

  • Rodziny zrekonstruowane – 40%

• Ważna nie STRUKTURA a RELACJE w rodzinie

Fazy życia rodziny NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Z PERSPEKTYWY DOROSŁEGO DZIECKA Z WADĄ WZROKU

• narzeczeństwo (niezwiązany młody dorosły)

• młode małżeństwo

• rodzina z małym dzieckiem (do 3 r.ż. dziecka)

• rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym

• rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym

• rodzina z adolescentem

• rodzina z dzieckiem opuszczającym dom

• puste gniazdo

• starzejący się rodzice, emerytura