WYKŁAD 1: RODZINA

Zasada ekwifinalności: przyczyny -> skutek

Zasada ekwipotencjalności: przyczyna -> skutki

Rodzina – dążenie do równowagi za pomocą zawiązanych trwałych koalicji lub tymczasowych sojuszy oraz sekwencji rodzinnych (system stwarza problem) w celu wyeliminowania nieprzewidywalnych i przypadkowych zdarzeń z życia rodzinnego

Zachowania wytworzone w celu utrzymania równowagi = objawy:

• zachowania funkcjonalne

• zachowania pozornie „nienormalne”, patologiczne:

– objawy nerwicowe i psychosomatyczne: lęki, bezsenność, migreny, łysienie plackowate, kołatanie serca, wrzody

– zaburzenia zachowania, szczególnie u dzieci: trudności wychowawcze, wzmożona agresja, nawyki patologiczne: obgryzanie paznokci, tiki

– objawy psychotyczne: urojenia, halucynacje

Czym jest objaw?

• nie jest przypadkowym złym czynnikiem bezsensownym

• ma sens, bo jest sposobem na przystosowanie się jednostki do jej środowiska i szeroko rozumianej sytuacji życiowej – jak gorączka!!!

• Skoro jest sposobem na przystosowanie się, trzeba znaleźć odpowiedzi na pytania pozornie paradoksalne:

– Do czego potrzebna panu X migrena?

– Jaką funkcję w życiu pana Y pełnia jego lęki przed samotnym wyjściem na ulicę?

– Do czego przystosowuje się 6-letnia Kasia swoimi napadami złości? A Kasia jako element systemu rodzinnego: Do czego potrzebne są rodzicom Kasi jej napady złości?

Osoby, które produkują objaw są prawdopodobnie najsłabszym ogniwem systemu (jak narząd, który najszybciej reaguje na osłabienie organizmu); objaw pozwala rodzinie skupić się na chorobie i uciec od sytuacji rodzącej napięcia związane z przeżywanym przez członków systemu kryzysem;

Ustala się nowa równowaga z objawem rozładowującym napięcia – mechanizm homeostatyczny.

Objaw jest potrzebny wszystkim członkom rodziny; póki on istnieje, nic się nie zmieni; nie będzie bolesnych przesileń kryzysu i wyczerpującej walki o nową równowagę; to co jest, jest znajome i

bezpieczne; rodzina podejmie „leczenie”, aby tak pozostało, tym samym utwierdzając chorego w jego roli – leczenie jest z reguły długie i bezskuteczne; domownicy pilnują chorego, by przypadkiem

nie wyzdrowiał.

Działania wynikające z wypartych, pozaświadomych, osobistych motywów

Kategorie do diagnozy rodziny

1. Struktura rodziny, preferowane wzory transakcji i możliwe alternatywy

2. Elastyczność systemu – zdolność do restrukturalizacji; koalicje, subsystemy i ich reakcje na zmiany

3. Rezonans – wrażliwość rodziny na działania jej członków

4. Kontekst rodziny – źródła wsparcia i stresu

5. Etap rozwoju – adekwatność realizowanych zadań do fazy rozwoju rodziny

6. Funkcja symptomów – jak symptom wykorzystany jest do utrzymania preferowanych wzorów transakcji

Parasole kontaktu terapeutycznego (Minuchin)

• terapeuta wie, co jest dysfunkcją rodziny i co należy zmienić – T>R

• pozycja autorytarna, aktywna, dominująca, z dystansem

• terapeuta posiada wiedzę o tym, jaka ma być rodzina

• terapeuta dyskutuje z rodziną o konsekwencjach zmiany – T=R

• kontakt o charakterze przymierza terapeutycznego z poszanowaniem zdania rodziny

• terapeuta zaciekawiony

• pytania cyrkularne – uwzględnienie zdania członków rodziny

• terapeuta jest partnerem dialogu, uczestnikiem tworzenia nowej narracji – T<R

• rodzina przynosi swoją opowieść (narrację)

• terapeuta słucha i pobudza do refleksji – pytania refleksyjne

• terapeuta przystępuje do dialogu bez koncepcji, jaka zmiana jest dobra dla rodziny

Fazy życia rodziny (podział wg Duvall)

• narzeczeństwo (niezwiązany młody dorosły)

• młode małżeństwo

• rodzina z małym dzieckiem (do 3 r.ż. dziecka)

• rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym

• rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym

• rodzina z adolescentem

• rodzina z dzieckiem opuszczającym dom

• puste gniazdo

• starzejący się rodzice, emerytura

Narzeczeństwo

1. początek

• miłość

• ucieczka

• ciąża

2. zadania

– decyzja o trwałym związku

– dopasowanie się

– początek separacji od rodzin pochodzenia

3. zmiany

– odpowiedzialność za drugą osobę

– wspólne plany

– akceptacja (?) rodziców

4. problemy

– negatywne postawy rodziców

– brak niezależności finansowej

– różne wzorce rodzin pochodzenia

– różne style życia, potrzeby, poglądy

Młode małżeństwo

1. początek

– ślub

2. zadania

– zdobycie autonomii

– „dotarcie się”

– wspólne cele

– przygotowanie do roli rodziców

3. zmiany

– nowe role

– nowa rodzina nuklearna

– nowy styl życia

4. problemy

– skonfrontowanie rzeczywistości z wyobrażeniami o wspólnym życiu

– nie zakończony proces separacji z rodziną pochodzenia

– konflikty interesów

– ujawnione tajemnice

– niepłodność

– problemy finansowe i lokalowe

Rodzina z małym dzieckiem

1. początek

– narodziny dziecka

2/3. zadania i zmiany

– podział ról i odnalezienie się w nich – rodzic (szkoła rodzenia, teściowie)

– zmiana relacji w małżeństwie (dziecko w centrum uwagi)

– uporządkowanie codziennych czynności i rytuałów

– włączenie rodziny pochodzenia do opieki nad dzieckiem

4. problemy

– finanse

– natłok obowiązków, konflikty związane z podziałem obowiązków

– poczucie odrzucenia u męża

– wtrącający się dziadkowie

– częste choroby dziecka

– lęk o dziecko, nadopiekuńczość rodziców

– porównywanie dziecka z rówieśnikami

– problemy seksualne

Rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym

1. początek

– pierwszy dzień w przedszkolu (kupowanie kapci i farbek)

2/3. zadania i zmiany

– rozstawanie się z dzieckiem i z rodzicami

– nauka samodzielności

– powrót matki do aktywności zawodowej (opieka – pomoc dziadków)

– dziecko wśród obcych (przywiązanie do pani w przedszkolu)

4. problemy

– problemy finansowe

– separacja matki i dziecka

– niedostosowanie się do przedszkola (trudności z dostosowaniem się do grupy rówieśniczej, nieakceptacja przedszkolanki)

– częste choroby dziecka

– drugie dziecko

– moczenie wtórne

– mniejszy kontakt dziecka z rodziną

– Bardziej świadomy kontakt dziecka z dziadkami

Rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym (do 15 r.ż.)

1. początek

– pierwszy dzień w szkole (kupowanie tornistra)

2/3. zadania i zmiany

– nowy podział obowiązków (dostosowanie swoich zajęć do planu zajęć dziecka)

– potrzeba zainteresowania obowiązkami szkolnymi i pomoc w nich

– dojrzewanie płciowe

– uświadamianie zagrożeń

4. problemy

– finanse

– zmiana autorytetu (rodzice-nauczyciel i rówieśnicy)

– fobie szkolne, problemy z nauką

– nadmierne wymagania w stosunku do dziecka

– rodzeństwo

– problemy małżeńskie (długi staż, wzajemne obwinianie się o problemy dziecka)

– brak akceptacji dla dojrzewania i dorastania dziecka

Rodzina z adolescentem

1. początek

– dojrzewanie dziecka

– dążenie do niezależności dziecka

– bunt

2/3. zadania i zmiany

– zmiana sposobu myślenia o dziecku i swojej roli rodzica

– jak zobaczyć w dziecku człowieka samodzielnego, z prawem do podejmowania decyzji i do popełniania błędów?

– potrzeba wypracowania kompromisu pomiędzy rodzicami i adolescentem

– „adolescent jak kot”

– Poszukiwanie autorytetów przez dziecko (dziadek? babcia?)

4. problemy

– narkotyki, alkohol, sekty

– izolowanie się dziecka, ucieczki

– brak akceptacji ze strony rodziny bliższej i dalszej

– dziadkowie – „krecia robota”

– nadmierna kontrola dziecka

– zaburzenia jedzenia

– problemy w szkole

Rodzina z dzieckiem opuszczającym dom

1. początek

– podjęcie pracy przez młodego dorosłego (finansowa niezależność)

– podjęcie studiów przez dziecko

– wyjazd do innego miasta

2/3. zadania i zmiany

– zmiana rozkładu ról w rodzinie

– powrót do diady małżeńskiej

– ułatwienie dziecku wyjścia z domu

– akceptacja wyborów dziecka

– pomoc dziecku

4. problemy

– krytyka dziecka, brak akceptacji dla jego wyborów

– świadome i nieświadome próby ściągnięcia dziecka do domu

– nadmierne kontrolowanie dziecka

Puste gniazdo

1. początek

– usamodzielnienie się dziecka (finansowe, założenie własnej rodziny, wyprowadzenie się z domu rodzinnego)

2/3. zadania i zmiany

– wypełnianie czasu dotychczas poświęconego dzieciom

– ponowne zbliżenie się do siebie małżonków

– radzenie sobie z tęsknotą za dziećmi

– odnowienie kontaktów towarzyskich

– akceptacja współmałżonków dzieci

– pozwolenie dziecku na niezależność

4. problemy

– samotność, poczucie odrzucenia

– pustka w życiu

– rozpad małżeństwa

– przywiązanie do siebie dziecka

– odmładzanie się nowym życiem dziecka

Emerytura

– akceptacja starości i chorób

– wypełnianie wolnego czasu, nowe hobby

– pogodzenie się ze śmiercią znajomych

– poczucie bycia niepotrzebnym

– problemy komunikacyjne z młodym pokoleniem

– nadopiekuńczość w stosunku do wnuków

– poczucie utraty sensu życia

– niska emerytura

– bilans życia

– wciąganie dziadków w koalicje międzypokoleniowe

– sprzeciw wobec starzenia się

Częste przejścia między etapami cyklu

Wzajemne przywiązanie

Małżeństwo

Wykształcenie ról rodzicielskich

Rodzina wychowująca dzieci

Zaakceptowanie osobowości dziecka

Dzieci w wieku przedszkolnym

Wprowadzenie dziecka do instytucji

Dzieci w szkole

Zaakceptowanie okresu dojrzewania

Nastolatki

Eksperymentowanie z niezależnością

Wypuszczenie dzieci w świat

Zaakceptowanie niezależnej roli dorosłego dziecka

Rodzice w średnim wieku

Pozwolenie na odejście

Starzejący się członkowie rodziny

Zaakceptowanie starości

Sekwencje rozwojowe w rodzinach alternatywnych

• Rodzina w sytuacji rozwodu

• Rodzina z jednym rodzicem

• Rodziny adopcyjne

• Rodziny zastępcze

• Rodziny zrekonstruowane

• Rodziny, w których dzieci wychowywane są przez pary homoseksualne

WYKŁAD 2: ROZWÓD

Goldsmith (1982) zapoczątkował trend uznający rodzinę po rozwodzie jako „normalną jednostkę”. Twierdzi, że w świetle współczesnych zmian należy to podejście intensyfikować i rozwijać.

CZYNNIKI STOJĄCE ZA PRZEJŚCIEM OD SMIERCI DO ROZWODU:

• Wzrost średniej długości życia w zachodniej cywilizacji.

  • 1900-2000 r. – średnia życia wzrosła o ponad 25 lat u białychludzi i 30 lat u innych grup etnicznych w USA i zachodniej Europie

  • Średni czas trwania małżeństwa się nie zmienił, zmieniły się czynniki warunkujące tę średnią.

• Zmiana bio-psycho-społecznej roli kobiety.

  • Kobieta decyduje o liczbie i czasie posiadania dzieci (1970 -wzrost używania środków antykoncepcyjnych).

  • Kobieta nie jest zależna finansowo od męża (wzrost zarobków i zatrudnienia kobiet). Badania Backer’a i Michael’a:

    • Posiadanie dziecka między 5-15 rokiem małżeństwa zmniejsza ryzyko rozwodu o ok. 30%.

    • Dwoje dzieci zmniejsza to ryzyko o kolejne 30 %.

• Zmiana wartości prawnych i społecznych.

  • Zmiany prawne, które nastąpiły w drugiej połowie XX wieku odzwierciedlają zmianę wartości społecznych:

    • Rozwód jest łatwiej otrzymać.

    • Rozwód nie jest napiętnowany społecznie.

    • Zmniejszenie psychospołecznej traumy związanej z rozwodem.

    • Feminizm – zmiana ról mężczyzny i kobiety; odejście od patriarchalnego modelu rodziny, krytyka instytucji małżeństwa

STABILIZACJA LICZBY ROZWODÓW PO 1980 ROKU.

Hipoteza wyjaśniająca to zjawisko:

• Średnia długość trwania małżeństwa jest stała. Wzrost rozwodów utrzymał tę średnią (20lat) w obliczu rosnącej długości ludzkiego życia.

• Po 1980 roku liczba rozwodów się ustabilizowała pomimo iż zatrudnienie i zarobki kobiet nadal rosły (czynnik korelujący z liczbą rozwodów).

ZDOLNOŚĆ ŁĄCZENIA SIĘ W PARY JAKO ZBIÓR CZYNNIKÓW INDYWIDUALNYCH

Ta zdolność prawdopodobnie ma rozkład normalny; składa się z następujących cech:

• Umiejętność wybrania właściwego partnera.

• Zdolność do poświęcenia się dla intymnego związku.

• Zdolność do przywiązania się do drugiego człowieka.

• Zdolność do podtrzymania pewnego poziomu osobistej integralności, moralności i odpowiedzialności

• Umiejętność regulowania emocji i impulsów

• Umiejętność dogadywania się z drugą osobą w ciągu dłuższego okresu

• Umiejętność kochania innej osoby.

Te wszystkie zdolności pozostają pod wpływem czynników genetycznych, osobowościowych i społecznych.

• Poziomy osobowości wg Mc Adams’a:

  • I poziom genetyczny

  • II poziom osobistych „problemów”, jest wynikiem wczesnych doświadczeń w rodzinie

  • III poziom odnosi się do tożsamości i wynika z czynników środowiskowych, rodziny pochodzenia i ogólnych doświadczeń życiowych.

• Sternberg odniósł III poziom do par małżeńskich. Para jest udana, gdy ich narracje są dopasowane, partnerzy generują podobne punkty widzenia i poglądy (podejście narracyjne).

PERSPEKTYWA SYSTEMOWA

• To czy małżeństwo zakończy się rozwodem czy nie, zależy nie tylko od indywidualnych cech jednostki, ale głównie od charakterystyki pary, obejmującej cechy jednostek w odniesieniu do siebie nawzajem.

• Hipoteza homofiliczna – jednostki podobne z p-ktu widzenia demograficznego (wiek, religia status społ.), ze względu na postawy (nastawienie, wierzenia, wartości) mają wyższe prawdopodobieństwo pozostać w trwałym związku.

GOTTMANN: jeśli para ma 4 określone cechy interakcyjne to na 100% rozwiedzie się w ciągu 4 lat.

• 4 JEŹDŹCÓW APOKALIPSY:

  • Krytyka

  • Obronność

  • Pogarda

  • Kamienna ściana

• Obecnie wiemy, że łączenie się w pary wynika ze zbioru czynników bio-psychologicznych, z których nie wszystkie są jeszcze znane nauce.

SKŁONNOŚĆ DO POZOSTAWANIA W ZWIĄZKU/ ZDOLNOŚĆ DO ROZWODZENIA SIĘ.

• Umiejętność do podjęcia decyzji o rozwodzie w odpowiednim czasie można uznać za cechę pozytywną.

• Baker i Michael- człowiek ocenia korzyści i straty, decyzja o rozwodzie może być uznana za świadomą racjonalną decyzję.

• Skłonność do rozwodu – złożone zjawisko, czynniki determinujące jak jednostka postrzega rozwód w odpowiednich okolicznościach

Czynniki składające się na skłonność do rozwodu:

• Stopień przekonań religijnych.

• Przekonanie odnośnie świętości małżeństwa i poświęcania się związkowi.

• Poczucie o prawie do szczęścia w związku.

• Historia rodzinnych rozwodów.

• Kontekst społeczny.

• Postrzeganie szkód jakie rozwód może przysporzyć bliskim.

ROZWÓJ OSÓB DOROSŁYCH I STABILNOŚĆ MAŁŻEŃSTWA

• W ciągu życia ludzie rozwijają i zmieniają wartości, cele oraz przekonania co może prowadzić do niezgodności.

• Partner ma w perspektywie życie przez 40- 50 lat w dobrym zdrowiu w tym samym związku, a nie jak kiedyś 10-15 lat.

ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI ELASTYCZNEGO WIĄZANIA SIĘ W PARY.

• SERYJNA MONOGAMIA- to cecha charakterystyczna dla gatunku ludzkiego, faworyzowana na drodze doboru naturalnego.

WPŁYW PRZEJŚCIA OD ŚMIERCI DO ROZWODU.

• H: Wzrost liczby rozwodów w drugiej połowie XX wieku, a szczególnie podwojenie ich liczby w latach 1960-1980 miał głęboki, jeśli nie traumatyczny wpływ na dzieci, których rodzice rozwiedli się w tym czasie.

• Spowodowało to wykształcenie nowych wzorców łączenia się w pary, które pojawiły się w ostatnich 25latach XX wieku i które prawdopodobnie pozostaną póki istnieją ku temu sprzyjające warunki.

• Ok. ½ dzieci ur. po 1960 r. przechodziła rozwód rodziców.

• Brak psycho-społecznych udogodnień i wsparcia, poczucie wstydu i izolacji.

• Spowodowało to niechęć wobec małżeństwa i poszukiwanie alternatywnych form wiązania się w pary; rozkwit nastąpił na początku XXI w.; oprócz niechęci wpływał też na to wzrost wartości feministycznych, wiara w prawo jednostki do szczęścia i zwiększone wymagania wobec intymnych związków.

REDEFINIOWANIE MAŁŻEŃSTWA, KOHABITACJA, I WSPÓŁRODZICIELSTWO

• Po 1960 r. wzrosła liczba konkubinatów i nieślubnych narodzin (mimo dostępu do antykoncepcji i aborcji)

• Nastąpiło rozdzielenie: kohabitacja (mieszkanie razem), małżeństwo, posiadanie dzieci.

Badania:

• Konkubinat to często dla pary krok w kierunku przyszłego małżeństwa.

• Dla wielu kobiet decyzja o posiadaniu dziecka stała się oddalona od decyzji o ślubie (ale nie niezwiązana).

• Powstała nowa sekwencja wiązania się w pary, a co za tym idzie nowe niezależne zobowiązania: ko habitacja (wspólne życie) potem małżeństwo (bycie życiowymi partnerami) potem dzieci (wspólne rodzicielstwo) lub odwrotnie: dzieci potem małżeństwo

• dość dużo białych kobiet i jeszcze więcej czarnoskórych decyduje się na samotne rodzicielstwo.

Pytania na przyszłość:

• Czy małżeństwa poprzedzone kohabitacją będą trwalsze? (pierwsze badania dowodzą, że jest odwrotnie)

• Czy kolejne pokolenia, które doświadczają rozwodów w bardziej wspierających warunkach będą kontynuować współczesne trendy wiązania się w pary?

KONSEKWECJE PRZEJŚCIA OD ŚMIERCI DO ROZWODU

• Większość modeli polityki społecznej, prawnych, praktyki badawczej i interwencji klinicznej nie jest dostosowana do obecnych zmian.

W STRONĘ NOWEGO WZORU WIĄZANIA SIĘ W PARY W CYWILIZACJI ZACHODNIEJ

• Reguły, które mogą stać się podwaliną pod przyszłe nowe wzorce wiązania się w pary:

  • Teoria małżeńska musi stać się teorią wiązania się w pary , uznając inne możliwości jak np. konkubinat z dziećmi lub bez, starsze wiązanie się w pary; należy odejść od dychotomii małżeństwo-samotność.

  • Istnienie i możliwość istnienia wielu układów wiązania się w pary musi być uznane i trzeba się do niego odnieść (odnosi się do p-ktu 1.).

  • Wejście w jakąkolwiek strukturę związania się w parę wymaga wyraźnego i usankcjonowanego procesu decyzyjnego (różne decyzje i różne zobowiązania).

  • Młodzi dorośli rozważający związanie się powinni móc rozważyć różne opcje związania się, które odpowiadałyby ich przekonaniom kulturowym, osobistym preferencjom i celom, jeśli chodzi o związek .

POLITYKA SPOŁECZNA

• Skandynawia: rozwijanie i wprowadzanie przepisów socjalnych wspierających podjęte przez ludzi decyzje.

• USA: ambiwalencja w stosunku do decyzji odbiegających od standardowego wzorca.

• Przepisy społeczne powinny na równi traktować i szanować każdą decyzję człowieka dotyczącą formy, kształtu lub braku związku.

PRAWO

• System prawny próbuje nadążyć za zmianami, ale nadal nie współgra ze współczesnymi realiami.

• Należałoby zdefiniować rodzinę jako jednostkę zamierzoną, a nie złożoną tylko z więzów krwi i prokreacji.

• System prawny powinien uwzględniać i regulować wszelkie formy łączenia się w pary i każdej strukturze przyznawać najbardziej sensowny dla niej system praw i obowiązków.

• Należy stworzyć system nie-traumatycznych procesów rozwodowych.

NAUKI SPOŁECZNE

• Należy odstąpić od osądzającego podejścia do rozwodu: „W większości sytuacji dobry rozwód jest lepszy niż złe małżeństwo”.

• Należy odejść od negatywnego podejścia do kohabitacji.

• Należy prowadzić badania sekwencji ścieżek obieranych przez pary.

• Należy rozwinąć badania nad długością trwania małżeństwa i przyczynami jego końca.

USŁUGI W DZIEDZINIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO

• Stworzenie usług terapeutycznych pomagających parom zarówno wziąć rozwód jak i pozostać razem.

• Nauczenie osób, które planują kohabitację poprzedzającą ślub jak konstruktywnie i świadomie z tego skorzystać.

• Wspieranie dzieci z rodzin rozwiedzionych i dzieci „nieślubnych”.

• Programy terapeutyczne dostosowane do każdego typu związku.

Bo jednak „rodzina jest podstawową komórką społeczną” …

„Stwierdzono, że w każdej społeczności ludzkiej, która była podmiotem naukowego badania, nawet u Pigmejów i innych ludów niezmiernie prymitywnych, rodzina jest jednostką podstawową. Czasami fakt ten jest zawoalowany zwyczajami i na tej podstawie badacze stwierdzali bezład płciowy, małżeństwo grupowe i wspólne wychowywanie dzieci. […] u podstaw nawet najdziwaczniejszych odchyleń życia seksualnego

leży rzeczywista rodzina w naszym rozumieniu.” (Firth, 1965)

Definicja rodziny

• Jaką grupę ludzi uważać będę za rodzinę?

• Co jest wyznacznikiem?

Definicja rodziny …

• „Rodzina to struktura tworzona przez dwie lub więcej związane ze sobą osoby, które łączy wspólna przeszłość, aktualna rzeczywistość i które oczekują, że będą na siebie wpływać w przyszłości.” Galvin i Brommel, 2000

  • Dwoje rodziców (różnej lub jednakowej płci) i ich dzieci (biologiczne bądź adoptowane)

  • Para (w związku formalnym lub nie, heteroseksualna lub nie) razem mieszkająca i będąca w zaangażowanym związku

  • Rodzic (nie będący wcześniej w związku małżeńskim, rozwiedziony), który mieszka ze swoim biologicznym lub adoptowanym dzieckiem

  • Dwie osoby dorosłe i dzieci, spośród których żadne, niektóre lub wszystkie są potomstwem z aktualnego związku

  • Grupa krewnych lub spowinowaconych osób, które mieszkają razem lub blisko siebie

Rodzina w NSP 2002

• W ostatnim spisie (NSP 2002) rodzina została zdefiniowana „jako dwie lub większa liczba osób, które są związane jako mąż i żona, wspólnie żyjący partnerzy (kohabitanci) – osoby płci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko. Tak więc, rodzina obejmuje parę bez dzieci lub parę z jednym lub większą liczbą dzieci, albo też samotnego rodzica z jednym bądź większą liczbą dzieci”

Rodzina w NSP 2002

• Daje się zauważyć postępujący proces nuklearyzacji rodzin.

• W wielu polskich rodzinach rozszerzonych (szczególnie miejskich) pozycja ekonomiczna starszego pokolenia jest silniejsza od pozycji młodszych generacji. Niewykluczone nawet, że główny ciężar utrzymania rodziny spoczywa na barkach ludzi starszych.

• W środowisku wiejskim nadal występują bardziej tradycyjne niż w miastach wzory życia rodzinnego, oparte na rozbudowanej sieci powiązań między wspólnie zamieszkałymi krewnymi i powinowatymi.

• Dominującym typem rodziny nadal pozostają małżeństwa z dziećmi, aczkolwiek zauważalny jest spadek ich udziału w ogólnej liczbie rodzin przy jednoczesnym wzroście udziału małżeństw bez dzieci oraz rodzin niepełnych.

Rodzina w NSP 2002

• Wzrasta liczba osób żyjących w związkach partnerskich, w szczególności wśród ludzi młodych.

• Spada udział rodzin z trojgiem i więcej dzieci, natomiast wzrasta odsetek rodzin z jednym dzieckiem.

• Spada odsetek rodzin młodych.

• Rodziny zrekonstruowane - większość z nich powstaje na bazie formalnych związków małżeńskich i charakteryzuje się wyższą przeciętną liczbą dzieci od występującej w rodzinach biologicznych.

• Wyraźnie spada odsetek rodzin utrzymujących się z pracy, przy jednoczesnym istotnym wzroście odsetka utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, w szczególności w grupie rodzin niepełnych.

Nowa arytmetyka rodzinna

• 1+1+1

• 2+0

• 1+1

• 2+1-ślub

• single

• związki partnerskie

• monorodzicielstwo

• rodzinne patchworki

• DINKS-y (double-income-nokids)

• LAT (living-apart-together)

• rodzina nomadyczna (dojazdowa)

• rodziny homoseksualne

Pojedynczo … ???

• Samotni, zapracowani jedynacy „Mam psa Fila, który zawsze na mnie czeka. Pomaga mi znosić samotność.”

• „Bye family size” – rynek gotowy sprostać wymaganiom osób żyjących w pojedynkę „Kuchnia dla singli”

• Elita społeczna

• Poszukiwacze adrenaliny

• Enter i escape – nowy styl życia towarzyskiego

• Polski singiel tymczasowy

• Piotruś Pan + Pani Piotrusiowa = ???

Struktura podsystemu rodzeństwa

• „Grozi nam społeczeństwo jedynaków”

• Nie znalazły w badaniach potwierdzenia poglądy dotyczące wpisanej w jedynactwo psychopatologii

• Jedynactwo jako zmienna pośrednicząca – wpływ rodziców na dziecko staje się wyraźnie silniejszy niż w rodzinach z większą ilością dzieci

• Jedynak w sytuacji kryzysu rodzinnego?

• Jakie przekonania towarzyszyć mogą jedynakowi – pozytywne (zasoby), zbliżające do psychopatologii

Pary homoseksualne a adopcja dzieci

• Czy PARY homoseksualne powinny mieć prawo do adopcji dzieci: 79% - NIE, 10% TAK, 11% - NIE WIEM(2010 R.)

• Adopcja przez pary osób tej samej płci jest legalna w Andorze, Argentynie, Belgii, Brazylii, Danii, Francji, Guamie, Hiszpanii, Holandii, Islandii, Kanadzie, Norwegii, Nowej Zelandii, Republice Południowej Afryki, Szwecji, Urugwaju, Wielkiej Brytanii oraz w niektórych regionach Australii, USA i Meksyku.

• W Finlandii, Niemczech, Grenlandii i Izraelu dozwolona jest adopcja dziecka partnera partycypującego w związku partnerskim.

Przemiany wewnętrznej struktury rodziny (Adamski, 2002)

• Zmieniająca się rola małżonków i słabnąca więź małżeństwa

  • demokratyzacja stosunków wewnątrzrodzinnych (demokratyzacja w szerszych systemach społecznych)

  • zmiana pozycji kobiety → zmiana pozycji społecznej, zmiana w systemie rodzinnym, ta sama ranga kobiety w rodzinie → zmiana pozycji społecznej mężczyzny

  • rewizja norm i praktyk w zakresie życia seksualnego (świadome kierowanie płodnością)

  • upowszechnienie zjawiska poligamii sukcesywnej (R.Hill – drugi związek zbiera owoce pierwszego)

  • odformalizowanie stosunków małżeńskich (miłość)

  • maskulinizacja kobiety, feminizacja mężczyzny

  • matriarchat ery industrialnej

• Rosnąca pozycja dziecka w rodzinie i społeczeństwie

  • intensyfikacja więzi łączących dziecko z rodzicem

  • przedłużenie czasu zależności dziecka od rodziny pochodzenia

  • zmiana pojmowania rodzicielstwa

  • wzrost wagi dzieciństwa w życiu człowieka

  • rodzina dla dziecka!

• Indywidualizacja rodziny i autonomizacja jednostki w rodzinie

  • proces indywidualizacji: 1. zjawisko izolacji rodziny od szerszych społ., 2. Procesy autonomizacji członków rodziny

  • rodzina ograniczona w swych funkcjach staje się coraz bardziej zamknięta na szersze wpływy społ.

  • wspólne zamieszkiwanie, osobne gospodarstwa domowe

  • czas spędzany z rodziną zredukowany do minimum

  • jedność duchowa – niezależni, ale czują bliskość

100 lat …

• Wszystkie szczesliwe rodziny sa takie same; każda nieszczesliwa rodzina jest nieszczesliwa na swój sposób. TOŁSTOJ

• Szczesliwe rodziny mniej lub bardziej róznia się miedzy soba; wszystkie nieszczesliwe rodziny sa mniej wiecej podobne do siebie. NABOKOV

WYKŁAD 3: TEORIA WIĘZI

Kontekst powstania teorii przywiązania

• Własne doświadczenia i obserwacje na polu pracy klinicznej

• Wyniki szeregu badań przeprowadzonych w latach 40-tych i 50-tych XX wieku w USA i w Europie, dotyczących negatywnego wpływu, jaki wywiera na rozwój małego dziecka utrata opieki ze strony matki i w wyniku takich zdarzeń, jak: długotrwałe przebywanie w szpitalu, częste zmiany osoby opiekuna, śmierć matki, oddzielenie od matki, odrzucenie lub utrata miłości matki wywołane urodzeniem rodzeństwa lub jej depresją (Aubry, 1955, Bender, 1947, Bielicka, Olechnowicz, 1963, Bowlby, 1940, A. Freud, 1944, Goldfarb, 1943, Spitz, 1945, 1946)

• Wyniki badań etologów, które udowodniły, że potomstwo niektórych gatunków zwierząt może rozwinąć silną więź wobec konkretnej postaci pełniącej funkcję matki bez pośrednictwa zaspokajania głodu (Harlow, Lorenz)

Badania Harlowa (1957) - METODA

• sieroty małp rezusów

• imitacja matki – z drutu lub miękkiego materiału

EKSPERYMENTY:

1. Kojący dotyk

2. Lęk i szukanie pocieszenia u matki

3. Eksplorowanie – otwarte badanie terenowe

4. Reakcja na rozdzielenie

Badania Harlowa – WYNIKI 1

• Wszystkie małpy wolały matkę szmacianą

• Zaspokajanie podstawowych potrzeb takich jak głód i ciepło nie miało prawie żadnego wpływu na wybór matki

• Nawet małpy przyjmujące pokarm od matki drucianej, opuszczały towarzystwo matki szmacianej tylko na czas karmienia

• Chociaż obie grupy jadły tyle samo i równo przybierały na wadze, to dzieci druciane miały problemy z trawieniem mleka

Badania Harlowa – WYNIKI 2

• Małpki, gdy napotykały na coś, co je przerażało, uciekały do matki szmacianej i przywierały, szukając pocieszenia i ochrony (nie miało znaczenia to, która matka „karmiła”)

• Wraz z wiekiem reakcja ta stawała się nawet silniejsza

Badania Harlowa – WYNIKI 3

• Kiedy małpki umieszczono w nowym dla nich pomieszczeniu, wszystkie pobiegły do matki szmacianej; „zaczęły traktować zastępczą matkę jako źródło poczucia bezpieczeństwa, bezpieczną bazę. […] Badały i dotykały przedmioty-bodźce, a potem wracały do matki, aby znowu wyruszyć w nieznany nowy świat” (H. Harlow)

Badania Harlowa – WYNIKI 4

• Małpki, które przeszły na pokarm stały (5-6 m-c życia) oddzielano od matki

• Po dłuższej rozłące (30 dni), kiedy małpki zobaczyły szmacianą matkę w sytuacji podobnej do otwartych badań terenowych, przywierały do nich

• Potem bawiły się z zastępczą matka, ale tez gryzły i rwały pokrywającą je tkaninę

• Nie opuszczały matki, by eksplorować

Badania Harlowa – WNIOSKI

• „podstawową funkcją karmienia jako zmiennej uczuciowej jest zapewnienie częstego i bliskiego kontaktu między ciałem niemowlęcia i matki. Z pewnością nie samym mlekiem człowiek żyje” (H. Harlow)

• Obecność opiekuna podczas karmienia jest niezbędna dla prawidłowego rozwoju dziecka i wykształcenia więzi

• Ponieważ kluczem do udanego rodzicielstwa jest kojący dotyk, a nie zdolność kobiety do karmienia, to mężczyzna może w równym stopniu brać udział w wychowywaniu małych dzieci – 1957 rok REWOLUCJA!!!

Badania Harlowa – WĄTPLIWOŚCI I KRYTYKA

• Czy procesy kształtowania więzi u małp i człowieka są takie same? – czas kształtowania się więzi u ludzi dużo powolniejszy

• Zarzuty natury etycznej – Jaka jest społeczna korzyść z przeprowadzenia badania?

– Placówki opiekuńczo-wychowawcze

– Jakość opieki

– Opieka macierzyńska

– Zwiększenie szans na adopcję

– Zrozumienie przywiązania w przypadku przemocy

– Kangurowanie wcześniaków

– Ustalenie reguł właściwego kontaktu dotykowego w psychoterapii

„Teraz już wiem, co jest ze mną nie tak! Jestem po prostu drucianą matką!”

Badania Lorenza – imprinting (1903 – 1989)

OKRESY KRYTYCZNE I SENSYTYWNE

Teoria przywiązania – John Bowlby (1907-1990)

Teoria przywiązania – podstawowe pojęcia

• Przywiązanie – stan, w którym dana jednostka odczuwa silną tendencję do szukania bliskości innej konkretnej jednostki, zwanej postacią przywiązania, szczególnie w sytuacjach stresu, trudności lub zagrożenia

  • KOMPONENT PSYCHODYNAMICZNY

• Zachowania związane z przywiązaniem – wszelkiego typu zachowania, które jednostka podejmuje, aby znaleźć się w bliskości postaci przywiązania w celu otrzymania od niej ochrony i pociechy

  • KOMPONENT BEHAWIORALNY

• System przywiązania – wewnętrzne struktury psychologiczne, wyznaczają model zachowania zwany stylem przywiązania

  • KOMPONENT POZNAWCZY

Systemy behawioralne pozostające w relacji systemu przywiązania

• zachowania opiekuńcze (caregiving system)

– ze strony postaci przywiązania

- rodzice do dziecka, dorosły do dorosłego

- funkcją ochrona i pomoc w trudności

• zachowania eksploracyjne (exploratory behavioral system)

– ze strony osoby przywiązanej

- dziecko przy matce

• RELACJA NIESYMETRYCZNA

Relacja przywiązaniowa - symetria

• „Rodzic, który poszukuje bezpieczeństwa u dziecka, najprawdopodobniej manifestuje inne oznaki zaburzeń psychicznych i wywołuje w ten sposób zaburzenia u dziecka” Fonagy, 2001, s.10

Organizacja działania systemu przywiązania

1. Bliskość obiektu (proximity maintenance) – w procesie tworzenia się przywiązania zaznacza się silna tendencja do pozostawania w bliskiej relacji z „obiektem przywiązania”. Odseparowanie od owego obiektu wiąże się z poczuciem zagrożenia i ze strony dziecka najczęściej kończy protestem.

2. Opiekun lub partner, z którym jesteśmy związani traktowany jest jako bezpieczne schronienie (safe haven) w sytuacji choroby, zagrożenia, niebezpieczeństwa. Obiekt przywiązania stanowi źródło ochrony i wsparcia.

3. „Obiekt przywiązania” jest bazą (secure base), dzięki której wzrasta nasza ufność i pewność siebie w poznawaniu świata i eksplorowaniu nowego.

Procedura Obcej Sytuacji (Ainsworth)

pozwala na pomiar siły i jakości relacji pomiędzy matką i dzieckiem

Organizacja działania systemu przywiązania

Znajomi, sąsiedzi, przyjaciele drugoplanowe obiekty więzi rodzice

rozwój przywiązania (Bowlby)

• faza 1: 1-2 m.ż. niesprecyzowane ustosunkowanie się i sygnalizacja

  • wrodzone zachowania wywołujące bliskość (płacz, kontakt wzrokowy, tulenie się); CECHY DZIECKA

  • nieskierowane do konkretnej osoby, wysyłane w eter

• faza 2: 3-6 m.ż. skupienie się na jednej lub większej liczbie osób

  • zawężenie pola działania zachowań przywiązaniowych (częstsze uśmiechanie się do osób znanych)

  • wciąż jest to grupa osób, a nie jedna osoba

• faza 3: od 6 m.ż. zachowania oparte na bezpiecznej bazie

  • przywiązanie do jednej osoby – „bezpiecznej bazy”

Ontogeneza przywiązania – fazy rozwoju w 1 r.ż.

OKRESY KRYTYCZNE/SENSYTYWNE

• 6 do 18-24 MIESIĄCA

– ostrożność wobec obcych kształtuje się w tym okresie

– Następuje ograniczenie liczby osób dorosłych, których reakcje i zachowania aktywować będą lub hamować zachowania przywiązaniowe dziecka (Bowlby, 1969/1982)

– Dziecko zbliża się do znajomego opiekuna i oddala od nieznajomych osób (dla wielu gatunków to okres sensytywny, Bateson, 1976)

• 1 ROK

– Zdolność do szybkiego przywiązania się

– Dzieci adoptowane po 12 miesiącu częściej odrzucały opiekunów (Dozier, Rutter, 2008)

– Dzieci adoptowane po 6 miesiącu oceniane jako przywiązane pozytywnie, ale wieku 4-6 lat także zachowania przywiązaniowe wobec obcych

Wewnętrzne modele operacyjne przywiązania

• odpowiedzialne za funkcjonowanie całego systemu przywiązania

• struktury poznawcze, na które składają się dwa komplementarne elementy:

  • model osoby, do której jest się przywiązanym (model postaci przywiązania): Kim jest osoba? Gdzie jest? Jak reaguje na prośby?

  • model samego siebie (model Ja): Czy jako osoba jestem warta akceptacji?

  • formułują się na bazie doświadczeń z bliskimi w pierwszych okresach rozwojowych

  • funkcją ich jest przewidywanie zachowania osoby, do której jest się przywiązanym: Czy jest dostępna i gotowa udzielić mi pomocy?

  • przekonania generalizują się na relacje ze wszystkimi ludźmi: „Jest prawdopodobne, że dziecko, które nie było chciane, nie tylko czuje się niechciane przez rodziców, ale myśli, że […] jest ono niechciane przez nikogo. I na odwrót, dziecko bardzo kochane, będzie dorastało prawdopodobnie nie tylko mając ufność w miłość rodziców, ale i z przekonaniem, że jest ono godne miłości ze strony wszystkich innych ludzi.” (Bowlby)

  • struktury wewnętrzne przewidują zachowania różnych postaci przywiązania (figura pierwszorzędna i inne)

  • praktyka kliniczna – zaburzenia wynikające z posiadania niezgodnych modeli wewnętrznych ukształtowanych w relacji z tą samą postacią przywiązania w różnych okresach życia

  • wewnętrzne modele raz uformowane z trudem ulegają zmianie – dlaczego?

Jeffrey Young – TERAPIA SCHEMATÓW (Schema Therapy)

Typy przywiązania wg Ainsworth

Typ przywiązania	Reakcja na rozłąkę	Reakcja na powrót
Bezpieczne (ufne)	Dziecko przeżywa emocje negatywne	Entuzjazm, poszukiwanie kontaktu, łatwość pocieszenia
Lękowo-unikające	Dziecko nie przeżywa emocji negatywnych	Unikanie kontaktu, dziecko nie wchodzi w interakcję
Lękowo-ambiwalentne	Dziecko przeżywa silne emocje negatywne	Dziecko pragnie bliskości, ale nie chce być pocieszane i odpycha (reaguje gniewem, agresją)

Typy przywiązania wg Bowlby’ego

Typ przywiązania	Sposób reagowania w przyszłości
Bezpieczne ufne)	Kiedy jestem w niebezpieczeństwie mogę ufać, że rodzice mnie ochronią
Lękowo-unikające	Kiedy jestem w niebezpieczeństwie, muszę być ostrożny i liczyć na siebie.
Lękowo-ambiwalentne	Kiedy jestem w niebezpieczeństwie, jestem zły, bo nie mogę liczyć na pomoc rodziców, muszę więc być silny.

Ontogeneza przywiązania – 4 faza rozwoju 2-5 r.ż.

• Interakcje z członkami rodziny oparte na zasadzie partnerstwa – pierwsze interakcje na bazie zachowań przywiązaniowych

• ZMIANY (Marvin, 1977, Marvin, Greenberg, 1982):

• PONIEMOWLĘCTWO - Zdolność do powstrzymywania zachowań przwiązaniowych i uwzględnienia planu dorosłego w swoim własnym przez dziecko – wyłaniające się „partnerstwo”

• WIEK PRZEDSZKOLNY – dokonywanie operacji na wewnętrznych modelach siebie i innych jednocześnie, rozumienie relacji przyczynowo skutkowej zachowań dorosłego, umiejętność korygowania celu – PARTNERSTWO

Psychologiczne i społeczne determinanty

Daniel Stern

• Punkt dostępu do systemu jest to zagadnienie o którym uczestnicy procesu terapeutycznego głównie mówią i nad czym pracują.

• 5 punktów dostępu do systemu:

• Relacja rodzic - dziecko

• Działanie na reprezentacje rodziców

• Zachowanie dziecka

• Zachowanie matki

• Cała rodzina

Psychologiczne i społeczne determinanty OSOBOWOŚĆ RODZICÓW I ICH ZASOBY PSYCHOLOGICZNE

• Zdrowie psychiczne rodziców i ich odczuwana jakość życia mają wpływ na jakość opieki (opr. Belsky, Jaffee, 2006)

• Niższe wyniki w skalach dot. agresji, wyższe w skalach dot. autonomii, niezależności, umiejętności przystosowywania się, poczucia własnej wartości u matek, których dzieci były bezpiecznie przywiązane (Maslin, Bates, 1983; O’Connor, 1997)

• Lęk w okresie ciąży wyższy u matek, których dzieci później wykazywały pozabezpieczane przywiązanie

• Wrażliwość matczyna jako predykator bezpiecznego przywiązania (dziecko jako indywidualna osoba, a nie istota z potrzebami) (Meins i in., 2001)

• Depresja u matek czynnikiem ryzyka dla pozabezpiecznego i zdezorganizowanego przywiązania (Atkinson, 2000, Martin, Gaffan, 2000, Belsky, Jaffee, 2006)

Salma Freiberg: Duchy znad kołyski

• pytanie: dlaczego jedni rodzice potrafią "napełnić" swoje dzieci radością, optymizmem i nadzieją, a inni potrafią jedynie nauczyć je smutku, bezradności i rozpaczy?

• hipoteza: rodzice, którzy w dzieciństwie doświadczyli cierpienia, bólu i odrzucenia oraz którzy odizolowali te uczucia od siebie za pomocą nieprzystosowawczych mechanizmów obronnych, nie potrafią pozytywnie patrzeć na swoje dziecko, nie potrafią adekwatnie ustosunkować się do jego potrzeb

Duchy znad kołyski – PRZYKŁADY:

• Matka, która niechętnie nosi na rękach swoje dziecko, w przeszłości była wykorzystywana i boi się, że teraz straci kontrolę nad sobą w stosunku do swojego dziecka.

• Rodzic, który nie może nakarmić swojego dziecka matce przypomina się jej własna historia; to, jak była zaniedbywana przez swoją matkę z powodu jej depresji poporodowej; teraz odbiera płacz swojego dziecka jako bezzasadny i nie reaguje na niego, tak jak na jej płacz nie reagowała jej własna matka.

• Rodzic, który nie potrafi uspokoić swojego dziecka i często znika z domu, sam był porzucony przez swoją zaburzoną matkę i w sytuacji, gdy jego dziecko płacze, wracają do niego wspomnienia z dzieciństwa i nieprzyjemne stany emocjonalne z nimi związane.

Duchy znad kołyski - Czego brakuje w relacjach takich osób?

• Umiejętności budowania relacji opartych na zaufaniu (zaufanie vs brak zaufania).

• Zdolności do regulowania emocji

• Sprawności w używaniu słów w celu złagodzenia cierpienia i doświadczenia ulgi (przy pomocy słów dzielimy się swoimi problemami z innymi i dokonujemy wglądu w samego siebie)

• Rodzice z takimi negatywnymi doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa w późniejszym życiu wykazują ubogą historię relacji z obiektami- najpierw z rodzicami, później z rówieśnikami, nauczycielami, partnerami i w końcu z własnymi dziećmi.

Psychologiczne i społeczne determinanty – RELACJA MAŁŻEŃSKA/PARTNERSKA RODZICÓW

• Wspieranie się wzajemne partnerów sprzyja kształtowaniu się bezpiecznego stylu przywiązania (Tarabulsy i in. 2005, Tomlinson, 2005, Grych, 2002) – związek pośredni, mediatorem jakość opieki rodzicielskiej

• Konflikt małżeński – bezpośredni związek z pozabezpiecznym przywiązaniem (Owen, Cox, 1997); cichy konflikt

• Wysoka jakość życia małżeńskiego sprzyja bezpiecznemu stylowi przywiązania dziecka (m.in.. Jacobson, Frye, 1991)

• Agresja ojca wobec matki w związku z pozabezpiecznym stylem przywiązania dziecka do matki (Sims i in., 1996)

• Związek między wysoką oceną pozytywną relacji partnerskiej i satysfakcji z małżeństwa z wyższymi wynikami dziecka w zakresie bezpiecznego stylu potwierdzony w badaniach długoterminowych (m.in. Howes, Markman, 1989, Teti i in., 1995)

• Nie wszystkie badania wskazują na korelacje między przywiązaniem dziecka a jakością relacji partnerskiej

• Grupa matek japońskich w USA: wyższa jakość życia małżeńskiego w związku z niższymi wynikami dot. bezpiecznego stylu u dzieci (Nakasawa i in., 1992) ???

Psychologiczne i społeczne determinanty – SPOŁECZNE WSPARCIE

• Ilość i natura relacji matek z osobami dla nich znaczącymi pozostaje w związku z jakością ich interakcji z dzieckiem (Belsky, 1984, Cochran, Niego, 2002)

• Wsparcie w okresie ciąży sprzyja wrażliwości matek w kontaktach z 3-mcznymi dziećmi (Goldstein i in., 1996)

• Kobiety, które uzyskiwały pomoc materialną od przyjaciół i krewnych angażowały się bardziej w interakcje bezpośrednie i z dystansu z dzieckiem (Feiring i in., 1987)

• Wsparcie społeczne osoby innej niż partner pozytywnie związane z bezpiecznym stylem przywiązania dziecka

• Brak wsparcia społecznego sprzyjał pozabezpiecznemu stylowi przywiązania dzieci, ale jedynie tych, które przejawiały wysoki poziom rozdrażnienia (wysoko reaktywne) (Crockenberg, 1981)

• Pośredni związek: wysoki poziom wsparcia społecznego sprzyja wysokiej satysfakcji matek z pełnienia roli, co wpływa na jakość opieki macierzyńskiej i bezpiecznemu stylowi przywiązania (Isabella, 1994)

Natura przywiązania w średnim dzieciństwie

• Zmiana z potrzeby utrzymywania bliskości (proximity) na dostępność (availability) figury przywiązania

• Brak lub spadek ilości zachowań przywiązaniowych typowych dla wczesnego dzieciństwa

• Zmiany związane ze wzrostem samodzielności dziecka (poleganie na sobie) i oczekiwaniami od rodziców jego większej autonomii (Kerns i in., 2006, Marvin, Britner, 1999) – związane z dłuższymi okresami separacji

• Zmiany w konstelacji ważnych osób (figur przywiązania)

• Wyniki badań wskazują na rodziców jako ważniejsze osoby niż rówieśników – dzieci 11-12-letnie (Kerns i in., 2006)

• Dzieci „używają” różnych figur przywiązaniowych w różnych sytuacjach (Mayseless, 2005)

• Ważnymi osobami stają się również dziadkowie i rodzeństwo (secondary attachment figures)

Przywiązanie w średnim dzieciństwie – związek z rozwojem kompetencji poznawczych

• Związek bezpiecznego stylu przywiązania dziecka z jego lepszymi kompetencjami akademickimi i większą motywacją do nauki (Kerns i in., 1996, Moos, 2001) oraz szybszym przystosowaniem do oczekiwań i wymogów szkoły (Easterbrooks, Aeles, 2001, Granot, Mayseless, 2001)

• Niespójne wyniki dotyczące związku pomiędzy stylem przywiązania i IQ

• Jest (Easterbrooks i in., 1993, Jacobsen i in., 1994)

• Nie ma (Granot, Mayseless, 2001, Target i in., 2003)

• Dzieci z pozabezpiecznym i zdezorganizowanym stylem przywiązania w grupie ryzyka zw. z nabywaniem kompetencji poznawczych (Jacobsen i in., 1994)

• Mediująca rola postaw rodzicielskich (Moss, 2005)

Przywiązanie w średnim dzieciństwie – związek z rozwojem obrazu siebie

• Dzieci bezpiecznie przywiązane

• przejawiają wyższą samoocenę (Cassidy, 2003, Doyle, 2000, Verschueren, Marcoen, 2002, 2005) – samoocena (self-report questionnaire)

• są bardziej pewne siebie (Jackobsen, Hofmann, 1997) – ocena nauczyciela

• Dzieci bezpiecznie przywiązane selekcjonują informacje społeczne posługując się „pozytywnym doborem” informacji (positive bias) o innych i o sobie (Ziv, 2003, Cassidy, 2004)

Przywiązanie w średnim dzieciństwie – związek z rozwojem kompetencji a relacjach z rówieśnikami

• Jeden z lepiej przebadanych obszarów

• Dzieci bezpiecznie przywiązane chętnie poszukują innych relacji, także z rówieśnikami; bardziej zmotywowane do angażowania się w te relacje; uczą się społecznych interakcji od wrażliwego opiekuna (Kerns, 1996, Sroufe, 1999)

• Przywiązanie związane z jakością (wsparcie, towarzyszenie, wrażliwość), ale nie ilością relacji przyjacielskich (Howes, Tonyan, 2000)

• Przywiązanie nie jest związane z pozycją dziecka w klasie, nie wpływa na popularność (Schneider, 2001)

Badanie przywiązania w średnim dzieciństwie

• Kwestionariusze wypełniane przez dziecko

• Wywiady z dzieckiem oparte na opowiadaniu historyjek

  • The Manchester Child Attachment Story Task (Green i in., 2000)

• Analizy rysunków rodziny

• Wywiady narracyjne dotyczące wydarzeń autobiograficznych

• Obserwacja zachowań – paradygmat rozdzielenie połączenie

The Manchester Child Attachment Story Task (Green i in., 2000) – wersja komputerowa

• Sytuacje trudne: stłuczone kolano, złe samopoczucie (choroba), nocny koszmar, zakupy – „co się wydarzyło potem …?”

• Kodowanie wypowiedzi dzieci i diagnoza stylu przywiązania:

• – B – bezpiecznie przywiązane dzieci – dziecko jest reprezentantem rodzica, który pomaga w problemie

• – A – unikowo przywiązane dziecko – dziecko-lalka próbuje rozwiązać problem bez odnoszenia się do matki-lalki

• – C – lękowo przywiązane dziecko – mama-lalka pomaga, ale stres jest zbyt silny i nie udaje się zmniejszyć jego nasilenia

• – D – zdezorganizowane przywiązanie – dziecko-lalka nie ma jednej spójnej strategii rozwiązania problemu

Badanie przywiązania w średnim dzieciństwie – Rysunek rodziny – specyficzne markery

Przywiązanie w średnim dzieciństwie – ciągłość czy zmiana?

• Zmiany:

• – częstsze unikanie kontaktów z rodzicami (Ammaniti, 2000, Kerns, 2006)

• – rzadsze poleganie na ważnej osobie w sytuacji problemowej (Kerns, 2006, Lieberman, 1999)

• Brak zmian:

• – dostępność ważnej osoby (Kerns, 2006, Lieberman, 1999)

• Brak spójności w wynikach badań dotyczących stabilności wzorca przywiązania – potrzeba dalszych badań!!!

Przywiązanie w średnim dzieciństwie – związek z zachowaniami trudnymi i symptomami klinicznymi

• Bezpieczne przywiązanie związane z mniej nasilonymi zaburzeniami zachowania (Davis i in., 2004, Harold i in., 2004) i emocji (Bohlin, 2000, Davis i in., 2002)

• Zaburzenia emocji związane z unikowym, ambiwalentnym i zdezorganizowanym stylem przywiązania (Finnegan, 1996, Yunger, 2005, Graham, Easterbrooks, 2000)

• Unikowy styl przywiązania związany z zaburzeniami zachowania (zewnętrzne przejawy) w ocenie nauczycieli i rówieśników (Easterbrooks, Abeles, 2000, Yunger i in., 2005)

• Dzieci z ADD i ADHD w stosunku do zdrowych – więcej dzieci z pozabezpiecznym stylem przywiązania (Clarke i in., 2002)

Termin więź zdezorganizowana wprowadziły Mary Main i Judith Solomon (1990)

Wyróżniły 7 kategorii zachowań, które świadczą o więzi zdezorganizowanej:

• Następujące po sobie sprzeczne zachowania lub wzorce zachowań,

• Równoczesne pojawianie się zachowań sprzecznych,

• Źle ukierunkowane, niepełne i przerywane ruchy lub miny,

• Stereotypowe, niesymetryczne i źle skoordynowane czasowo ruchy, nietypowa postawa ciała,

• Nieruchomienie, zastyganie, spowolniałe ruchy i spłycona ekspresja emocji,

• Bezpośrednie oznaki obawy, lęku przed rodzicami,

• Bezpośrednie oznaki dezorganizacji i dezorientacji.

• Dane dotyczące rozpowszechnienia więzi zdezorganizowanej w ogólnej populacji bardzo się różnią – ok. kilku do nawet 14%.

• Wyniki badań wykazują na znacznie częstsze pojawianie się tego wzorca przywiązania w rodzinach o niskim statusie socjoekonomicznym – ok. 24%, a przede wszystkim w „rodzinach ryzyka” – 13- 82%.

Więź zdezorganizowana: Uwarunkowania rodzinne

• Przemoc (82% maltretowanych niemowląt- więź zdezorganizowana)

• Rodzic budzący strach

• Rodzic przestraszony

• Trauma utraty rodzica w dzieciństwie

• Zaburzenia afektywne opiekuna

Wczesne oznaki więzi zdezorganizowanej:

• Zorientowanie dziecka na otoczenie oraz niewielkie zaangażowanie wzrokowe dziecka w interakcji z rodzicami.

• Płacz, bez utrzymywania kontaktu wzrokowego. Dzieci nie dają się łato ukoić. Płacz nie łączy się z poszukiwaniem rodziców.

• Matki przejawiają znacznie więcej emocji negatywnych, a ojcowie pozostają wycofani i niewiele komunikują się z żonami.

• Niemowlęta o więzi zdezorganizowanej są w większym stopniu skupione na próbach odczytania stanu wewnętrznego opiekuna, aby móc przewidywać jego zachowanie. Odbywa się to kosztem refleksji nad własnymi odczuciami, myślami, pragnieniami.

• Jeśli rodzice nie odzwierciedlają emocji dziecka i nie dążą do zrozumienia jego stanu wewnętrznego dziecko jest pozbawione możliwości nadawania znaczenia własnym odczuciom. Odczucia płynące z ciała dziecka pozostają bez reprezentacji umysłowej ich znaczenia, zostają sprowadzone do poziomu samego zachowania.

• Niemowlęta o więzi zdezorganizowanej wyrastają na dzieci o kontrolujących zachowaniach w relacji z opiekunami, są mniej kompetentnymi partnerami w zabawie z innymi dziećmi, gorzej radzą sobie w sytuacji frustracji, mają mniejsze umiejętności rozwiązywania konfliktów i zachowują się mniej spójnie podczas interakcji z rówieśnikami. Przywiązanie zdezorganizowane uważa się za silny czynnik ryzyka patologii w późniejszym życiu.

Więź zdezorganizowana

• Osoby o przywiązaniu zdezorganizowanym czują lecz często nie wiedzą co czują!

• Więź zdezorganizowana stanowi ryzyko podwyższonego poziomu agresji oraz zaburzeń w wieku przedszkolnym, szkolnym i w wieku dojrzewania, a w okresie dorosłości sprzyja zaburzeniom osobowości.

• Więź zdezorganizowana stanowi także czynnik ryzyka rozwinięcia osobowości z pogranicza.

Podobieństwa osób z osobowością typu borderline i osób z więzią zdezorganizowaną:

• Niestabilne poczucie siebie,

• Impulsywność,

• Niestabilność emocjonalna i rozdrażnienie,

• Lęk przed porzuceniem,

• Próby samobójcze i zachowania autodestrukcyjne,

• Rozszczepienie,

• Poczucie wewnętrznej pustki.

System więzi w okresie adolescencji: Rozwojowa transformacja 1

• Przejście od relacji przywiązaniowej do zgeneralizowanych stanów umysłu dotyczących wiązania się

Rozwojowa transformacja 1

• Czym jest relacja i przywiązanie? – możliwość myślenia abstrakcyjnego i konceptualizowania doświadczeń

• Konstrukcja i integracja wcześniejszych doświadczeń – generalizacja relacji przywiązaniowych z różnymi figurami

• Bardziej spójny obraz siebie umożliwia separację, a dzięki dystansowaniu się od rodziców – ich deidealizację (zalety i wady rodziców)

• Przywiązanie nie jest jeszcze dojrzałym konstruktem intrapsychicznym, ale też nie opiera się tylko na jednostkowych relacjach – system przywiązania zawiera oba elementy

System więzi w okresie adolescencji: Rozwojowa transformacja 2

• Osiągnięcie niezależności od figur przywiązaniowych jako cel rozwoju

Rozwojowa transformacja 2

• Adolescenci w mniejszym stopniu polegają na rodzicach. W większym stopniu potrafią renegocjować wspólny cel relacji.

• Potrzeba więzi vs potrzeba eksploracji

• Rodzice nadal stanowią „secure base” w silnym stresie w okresie adolescencji (Steinberg, 1990) i wczesnej dorosłości (Fraley, Davies, 1997)

• Poznawcza i emocjonalna niezależność (wolność) daje przestrzeń do rozpoznawania i oceniania rodziców jako figur przywiązania bardziej obiektywnie

System więzi w okresie adolescencji:

Rozwojowa transformacja 3

• Rozszerzenie relacji przywiązaniowej: wyjście poza relację dziecko – opiekun

Rozwojowa transformacja 3

• Proces transferu zależności z rodziców na rówieśników

• Rówieśnicy ważnym punktem odniesienia i źródłem funkcji istotnych dla rozwoju:

  • Intymność

  • Informacje zwrotne o zachowaniach społecznych

  • Społeczny wpływ

  • Relacje seksualne

  • Związki na całe życie (intymne, przyjacielskie)

• Zmiany w kierunku nabywania kompetencji bycia w związku intymnym, w którym wspiera się drugą osobę

System więzi w okresie adolescencji:

Rozwojowa transformacja 4

• Przejście od relacji przywiązaniowej do procesu wiązania się w relacjach

Rozwojowa transformacja 4

• Kiedy relacje rówieśnicze przekształcają się w przywiązaniowe?

• Ainsworth (1989):

  • Poszukiwanie bliskości

  • Stres i gwałtowna reakcja na rozłąkę

  • Radość z połączenia

  • Żałoba po stracie relacji

  • Komfort psychiczny i swobodna eksploracja w obecności figury

• Kobak, Serwik (2005): Osoba musi postrzegać figurę przywiązania jako trwale zaangażowaną w relację i dostępną, niezależnie od zmiany kontekstu

• Rówieśnik w adolescencji: przyjaciel, partner romantyczny

System więzi w okresie adolescencji:

Rozwojowa transformacja 5

• Konflikt: autonomia czy przywiązanie? w przypadku adolescentów z bezpiecznym stylem przywiązania pozytywne rozwiązanie

Rozwojowa transformacja 5

• Napięcie: przywiązanie vs potrzeba autonomii

• Trudniejsze do zniesienia dla pozabezpiecznie przywiązanych – odbierane jako zagrożenie dla relacji, ze względu na wcześniejsze doświadczenia odrzucenia

• Bezpiecznie przywiązani – rozwiązanie konfliktu poprzez konstruktywne dyskusje z rodzicami i twórcze rozwiązywanie problemów, w którym jest zachowana równowaga między dążeniem do autonomii i podtrzymaniem relacji z rodzicami

• Unikowo przywiązani – przejawiają najmniej zachowań, których funkcją jest pozyskiwanie autonomii; rodzice mniej wrażliwi i czujni na potrzeby adolescenta

• Zaabsorbowani – zaangażowani w konflikt rodzicielski, co utrudnia im separację; w późniejszym życiu – trudności w rozwiązywaniu konfliktów, unikania ich lub wycofywania się z nich

System więzi w okresie adolescencji:

Rozwojowa transformacja 6

• Relacje rówieśnicze: ujawnienie się różnic indywidualnych dotyczących stylu przywiązania i procesu wiązania się

Rozwojowa transformacja 6

• Bezpieczne przywiązanie – dobra komunikacja i relacje rówieśnicze

• Pozabezpieczne przywiązanie – trudności w kontaktach:

  • Unikowi – odrzucanie rówieśników, zwłaszcza tych, którzy dążą do relacji przyjacielskiej

  • Lękowo- ambiwaletni – podatni na wrogość ze strony innych (syndrom ofiary)

• Aktywność seksualna:

  • Styl pozabezpieczny w związku z większą ilością partnerów i rzadszym stosowaniem antykoncepcji

  • Interakcja zaabsorbowanego stylu przywiązania i koncentracji matek na własnej (a nie dziecka) autonomii predykatorem wczesnej inicjacji seksualnej

Przywiązanie w adolescencji a

zdrowie psychiczne

• Lękowo- ambiwaletne przywiązanie:

• związane z depresją, lękami

• W interakcji z niekorzystnym niestabilnym środowiskiem powoduje nasilenie objawów – samobójstwa (Adam i in., 1996)

• W interakcji z pasywną postawą matki – depresja (Marsh i in., 2003)

• W interakcji z matką silnie autonomiczną – uzależnienie od narkotyków, wczesna inicjacja seksualna (Allen i in., 1998)

• W interakcji z ubóstwem – zachowania przestępcze (Allen i in., 1998)

• W interakcji z pozytywnymi relacjami społecznymi, wsparciem, przyjaźnią – mniejsze ryzyko zachowań przestępczych (McElhaney i in., 2006)

• W interakcji z efektywnymi strategiami kontroli rodzicielskiej matki – mniej zachowań przestępczych w stosunku do adolescentów przywiązanych unikowo (Allen i in., 1998)

• Unikowe przywiązanie:

• Związane z zaburzeniami eksternalizacyjnymi (Rosenstein, Horowitz, 1996, Allen, 2007) – uzależnienia, zaburzenia zachowania, zachowaniami przestępczymi

• Wycofanie się z relacji społecznych, spadek kompetencji społecznych i mniej efektywne sposoby radzenia sobie (Larose, Bernier, 2001; Allen, Marsh, 2002, Seiffge-Krenke, Beyers, 2005)

• Związek z zaburzeniami jedzenia (Cole-Detke, Kobak, 1996)

• Mniejsza wrażliwość na zachowania rodziców i ich postawy (Allen i in., 1998)

Rozwój bliskich więzi w okresie dorosłości

• Romantyczna więź jako proces przywiązaniowy, w którym występują podobne rodzaje indywidualnych zróżnicowań jak w przywiązaniu między niemowlęciem a opiekunem (Hazan, Shaver, 1994)

Model stylów przywiązania Bartholomew

• „Łatwo jest mi zbliżyć się do innych. Czuję się komfortowo, gdy mogę prosić innych o pomoc, lub gdy inni proszą mnie. Nie obawiam się samotności lub braku akceptacji innych”

bezpieczny styl

• „Nie czuję się komfortowo, kiedy zbliżam się do innych. Pragnę być blisko z innymi, ale też nie do końca potrafię zaufać lub polegać na ich wsparciu. Obawiam się zranienia, gdybym za bardzo się zbliżył.”

lękowy styl

• „Chcę być bardzo blisko w relacjach intymnych z innymi, ale mam poczucie, że inni mnie odrzucają, nie chcą być tak blisko, jak ja chciałbym. Czuję się niekomfortowo, gdy nie mam bliskiej osoby, ale obawiam się, że inni nie cenią mnie tak, jak ja ich”

zaabsorbowany styl

• „Czuję się komfortowo, gdy nie jestem w bliskiej relacji. Ważne jest dla mnie, aby być niezależnym i samowystarczalnym. Wolę, gdy ja nie musze polegać na innychi inni nie polegają na mnie.”

oddalający styl

Przywiązanie a rozwód

• Teoria przywiązania: dwa kryteria zdrowego funkcjonowania:

1. Obecność i dostępność osoby, której ufamy – „bezpieczna baza” i „bezpieczny port”

2. Umiejętność rozpoznania osoby godnej zaufania i podtrzymywania z nią relacji satysfakcjonującej dla obu partnerów relacji

• Gdy brakuje jednego lub obu kryteriów zdrowego związku – dla jednego lub obu partnerów – pojawia się baza dla separacji lub rozwodu

• Partnerzy mogą wzmacniać swoje lękowe lub unikowe przywiązanie poprzez brak czujności na potrzeby, zachowania odrzucające, grożenie odejściem (sposób kontrolowania partnera), brak dostępności

• W porównaniu do małżeństw zadowolonych i małżonków po rozwodzie, partnerzy w stałych, ale nieszczęśliwych związkach cechował najwyższy poziom pozabezpiecznego przywiązania na początku i w trakcie trwania relacji (Davila, Bradbury, 2001)

Przywiązanie a rozwód

• Zdrowie kobiet po rozwodzie jest ściśle związane ze stresem w diadzie małżeńskiej, natomiast zdrowie mężczyzn pośrednio poprzez poczucie osamotnienia jest związane ze stresem w diadzie (Gottman, 1994).

• Po rozwodzie, „mieszanina” pozytywnych i negatywnych silnych emocji jest związana z nadal istniejącą więzią z partnerem, nawet gdy małżonkowie rozstają się. Badania wskazują na istnienie przywiązania do byłego małżonka (np. Berman, 1988) niezależnie od długości trwania związku. Oznaczać to może, że przywiązanie kształtuje się szybko, a więź słabnie wolno (m.in. Kitson, 1982). – trudności w podjęciu WSPÓŁPRACY RODZICIELSKIEJ, gdy związek nie jest zakończony emocjonalnie

• Partnerzy nie w pełni zdają sobie sprawę z siły więzi ich łączącej, gdyż jest ona ukryta pod brakiem satysfakcji z małżeństwa. – wyjaśnienie powrotu do siebie małżonków; zbliżeń fizycznych, gdy spotykają się, by ustalać kwestie dzieci; żałowania decyzji o rozstaniu z małżonkiem

• Proces adaptacji do rozwodu cechuje walka wewnętrzna pomiędzy potrzebą bycia blisko partnera i jednoczesną chęcią „odcięcia” więzi z nim (Mikulincer, Florian, 1996).

Przywiązanie a rozwód i opieka nad dziećmi

• Dla par rozwodzących się z dziećmi ustanie więzi między byłymi małżonkami jest praktycznie niemożliwe, a jej podtrzymanie może być wykorzystane do efektywnej współpracy rodzicielskiej (Reibstein, 1998; Madden-Derdich, Arditti, 1999).

• Warsztaty dla rodziców rozwodzących się znacznie podnoszą jakość ich współpracy w opiece i wychowaniu dzieci (Vareschi, Bursik, 2005).

• Zamieszkiwanie oddzielne rodziców zaburza poczucie bezpieczeństwa dziecka z powodu braku dostępności przynajmniej jednego rodzica w sposób ciągły (Page, Bretherton, 2001).

• Jakość opieki rodzicielskiej i relacji rodzic – dziecko jest kluczowym mediatorem pomiędzy rozwodem a przystosowaniem dziecka do życia w rodzinie po rozwodzie (Amato, 2000; Amato, Sobolewski, 2001). Ważnymi czynnikami, od których zależy utrzymanie bezpiecznej więzi jest także spostrzeganie przez dziecko przyczyny rozstania rodziców, stopień zaangażowania w konflikt rodziców, płeć dziecka (kobiety i kobiecy mężczyźni – większe ryzyko utraty bezpieczeństwa w obliczu rozwodu).

Teoria więzi … skąd ponowne zainteresowanie …?

• Znaczenie realnego zdarzenia traumatycznego w zaburzeniach

  • Depresja: negatywne wydarzenia życiowe, przede wszystkim związane z utratą i upokorzeniem powodują wzrost sekrecji kortyzolu (Dudek i in., 2007)

  • Borderline: 37-64% pacjentów doświadczyło wczesnej straty lub separacji, 60% - czynnikiem etiologicznym jest nadużycie seksualne, 25% pacjentów było nadużywanych seksualnie w obrębie rodziny (Gabbard, 2005)

• Trauma wczesnodziecięca znacząca w powstawaniu różnorodnych zaburzeń psychicznych

• DSM V (maj 2013) – „zaburzenia więzi” także u dorosłych

• Psychoterapia psychodynamiczna – większa elastyczność poznawcza niż klasyczna psychoanaliza i teoria relacji z obiektem

• Teorie wyjaśniające intrapsychiczne funkcjonowanie człowieka: psychologia Ego Freuda, Teoria relacji z obiektem Klein, psychologia self Kohuta, koncepcja separacji-indywiduacji Mahler, koncepcja intersubiektywności Sterna, teoria więzi Bowlby’ego (Gabard, 2005)

• Paradygmat kognitywno-behawioralny: ważny sposób przetwarzania informacji o interakcji i związane z nią odczuwanie emocji oraz pojawiające się myśli, a w rezultacie sposób odnoszenia się do drugiej osoby (prace Sullivana, wzorce Ja-Ty)

• Terapeuci systemowi – kryzys podejścia klasycznego …

• Włączenie teorii więzi do podejścia postmodernistycznego w pracy z rodzinami – konstrukcjonizm społeczny, znaczenie indywidualnej narracji

• Konflikt z prądem feministycznym w terapii rodzin – samorealizacja i emancypacja matek z perspektywy losów dzieci

• Wymienność ról opiekuńczych – pierwotnym opiekunem może być ojciec, dziadkowie, inne osoby …

• Teoria więzi jako rama dla alternatywnego Rodzicielstwa

Teoria więzi … wyniki badań …

• Wyniki z kilku wieloletnich, prospektywnych projektów badawczych, oceniających powiązanie między typami więzi a rozwojem psychicznym

• Schematy więzi stabilne w czasie

• Bezpieczna więź koresponduje z brakiem zaburzeń psychicznych

• Zaburzenia więzi łączą się z występowaniem psychopatologii

• Brak jednoznacznych danych dotyczących związku typów przywiązania z określonymi zaburzeniami

• Cechy więzi mogą wpływać na sposób przeżywania występujących w późniejszym okresie życia stresów i traum oraz na dojrzałość mechanizmów obronnych (Sroufe, 2005, Hagekull i Bohlin, 2003, Stams i in., 2002, Lyons-Ruth, 2003; Massie i Szajnberg, 2006)

WYKŁAD 4: ROZWÓD. DZIECI PO ROZSTANIU RODZICÓW. CYKL ŻYCIA RODZINY

RODZICE ROZWODZĄCY SIĘ: Rozwód jako proces

1. Sytuacja przed decyzją o rozwodzie

2. Sytuacja okołorozwodowa [ROZWÓD PRAWNY lub SEPARACJA FIZYCZNA]

3. Sytuacja po rozwodzie

Konsekwencje rozwodu wynikają nie tylko z samego rozstania, ale także z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny sprzed rozwodu i/lub trudnych warunków życia oraz konfliktów po rozwodzie (m.in. na płaszczyźnie współpracy rodzicielskiej) (Morrison, Cherlin, 1995, Furstenberg, Kiernan, 2001, Velez i in., 2011)

Rozwód jako proces – 1.

• Mówienie o rozwodzie jako gra małżeńska

  • Polaryzacja – komplementarność: gdy jeden z partnerów mówi, że odchodzi, to drugi zaczyna robić wszystko, żeby utrzymać związek (zamiana pozycji) → znak, że groźby rozwodem pozwalają zachować parze odpowiedni dystans psychologiczny

Jak dzieci rozumieją te groźby !

• Cichy konflikt (Silent conflict) (Cummings, Davis, 2010)

• Nasilenie konfliktu pomiędzy rodzicami lepszym predyktorem dobrostanu dziecka niż status małżeństwa (Amato, Keith, 1991)

Rozwód jako proces – 2.

• Rozwód - zdarzenie nienormatywne – kryzys nierozwojowy, nieprzewidywalny i niepożądany (Trempała, 2000).

• Z perspektywy psychologicznej rozwód jest silnie stresującym wydarzeniem życiowym. Jest to zdarzenie kryzysowe, które może być ujmowane zarówno w aspekcie interpersonalnym jako zaburzenie przebiegu relacji interpersonalnych w rodzinie, jak i intrapersonalnym, gdzie podstawą rozważań są zasoby psychologiczne jednostki odpowiedzialne za sposób radzenia sobie z kryzysem (Beisert, 2000).

• Stres związany z separacją lub rozwodem – mężczyźni i kobiety w grupie ryzyka psychologicznej lub fizycznej dysfunkcji (Chase-Lansdale, Hetherington, 1995)

  • rozwodzące się kobiety - pułapka podwójnej regresji (Hetherington, 1981, 1993; Kressel, 1997, Wideł, 2000)

  • mężczyźni w sytuacji rozwodu – podwójna pułapka emocjonalna (Beisert, 2000)

  • Kobiety wykazują wyższe poczucie osamotnienia oraz większą sztywność myślenia. Mężczyźni zaś częściej niż kobiety mają poczucie braku kontroli nad sytuacją, w jakiej się znaleźli oraz poczucie bezradności (Błażek, Kaźmierczak, Lewandowska-Walter, w druku)

KONSEKWENCJE DLA RODZICIELSTWA I DOBROSTANU DZIECKA

Rozwód jako proces – 3.

Osoby po rozwodzie:

• Trafiają na terapię w związku z problemami, jakie pojawiają się w rodzinie po rozstaniu pary

  • zakończenie związku w różnych sferach

• Dla dzieci bardzo obciążające są niezakończone emocjonalnie związki rodziców

  • do dzieci: Jak sądzisz, czy rodzice mogliby być razem?

  • do rodziców: Po czym dzieci mogłyby poznać, że rodzice nie są w stanie być razem?

• Proces porozwodowy – proces żałoby (strata pełnej rodziny)

• Symptomy u dzieci – żałoba po rodzinie niezakończona

• RODZICIELSTWO PO ROZWODZIE – ważny predykator przystosowania dziecka (Cummings i in., 2000; Velez i in., 2011)

• Kontakty z rodzicem nie mieszkającym na co dzień z dzieckiem:

  • mogą być bardziej intensywne i jakościowo wartościowsze dla dziecka niż przed rozwodem;

  • mogą zostać zerwane przez rodzica, który miał bardzo silną więź z dzieckiem

DZIECI: Rozwód jako proces

• Dla większości dzieci, niezależnie od ich wieku wieść o rozwodzie rodziców jest szokiem ponieważ rodzice przeważnie ukrywają przed dziećmi kłótnie i spory (Jabłoński, 2008).

• Skrywanie uczuć emocjonalnie zablokuje dzieci i utrudni lub wręcz uniemożliwi im zbudowanie satysfakcjonujących relacji w przyszłości (Wallerstein i Blakeslee, 2003)

• Sytuacja, gdy rodzice otwarcie walczą, kłócą się o naturę rodzicielstwa i związane z nim tematy jest znacznie bardziej zagrażająca dla dobrostanu i równowagi dzieci, niż jeśli spory koncentrują się w obrębie małżeńskim (zwłaszcza, jeśli dzieci są tego świadkami) (Vassiliou, Cartwright, 2001)

• Postawy wychowawcze rodziców w czasie trwania konfliktu rozwodowego ulegają zmianom w zależności od sytuacji i nagromadzenia emocji. Często reakcje na niewłaściwe zachowania dziecka stają się w tym okresie nadmiernie surowe lub zbyt opiekuńcze.

• Według badań, rozwodzący się rodzice kierują więcej sankcji i kar oraz negatywnych niekontrolowanych zachowań w kierunku dzieci niż to miało miejsce wcześniej (Cudak, 2004)

Jaki jest wiek największego ryzyka utrwalania się zaburzeń? - Model Franke (1983) i Wallerstein i Blakeslee (2005)

Najwcześniejszy etap rozwoju

– od urodzenia do 3 lat – wiek zakorzenienia

• UTRATA BAZY: naruszenie relacji z najbliższymi, zmiany miejsca, nieprawidłowa atmosfera, konflikty i napięcia przeżywane przez bliskich - naruszenie poczucia bezpieczeństwa dziecka i zaufania do opiekuna (zaabsorbowany własnymi przeżyciami i konfliktem z partnerem przestaje być wrażliwym opiekunem) (Czerederecka, 1996, Ackerman, 2006)

• Ograniczone kompetencje poznawcze i społeczne, zależność od rodziców i przywiązanie do domu mediują we wpływie rozwodu na dobrostan dzieci - dzieci w mniejszym stopniu są w stanie ocenić sytuację okołorozwodową, motywy i uczucia rodziców oraz ewentualne konsekwencje (Wallerstein, Corbin, Lewis, 1988);

• 10 lat po rozwodzie – dzieci miały niewiele wspomnień związanych z sytuacją rozwodu oraz własnymi przeżyciami z tego okresu (Wallerstein i in., 1988); młodsze dzieci są w stanie stworzyć więź z ojczymem/macochą kompetentnymi w swojej roli (Brandt, 1988, Hetherington, 1990)

Wiek winy – konsekwencje rozwodu dla dziecka

• Związek małżeńskiego konfliktu i rozstania rodziców z problemami z zachowaniem dziecka, odczuwanym stresem, osiągnięciami edukacyjnymi i trudnościami w przystosowaniu się był silniejszy w przypadku małych dzieci (poniżej 5 r.ż.) niż starszych (w wieku szkolnym) (Kalter, Rembar, 1981, Allison, Furstenberg, 1989, Howell, Portes, Brown, 1997) – OBWINIANIE SIEBIE

• Dzieci, których rodzice rozwiedli się przed ich 6 urodzinami przejawiały więcej niepokoju i pobudzenia w stosunku do dzieci w średnim dzieciństwie – efekt także przy kontroli czynników związanych z sytuacją przed rozwodem (Pagani i in., 1997) – silne krótkoterminowe konsekwencje dla dziecka

• Dzieci w wieku 2-5 lat były bardziej zaniepokojone, zalęknione, przejawiały więcej zachowań agresywnych niż starsze dzieci w sytuacji okołorozwodowej, ale

  • 5 lat po rozwodzie ich dobrostan nie pozostawał w związku z rozstaniem rodziców,

  • 10 lat po rozwodzie dzieci młodsze funkcjonowały lepiej niż starsze (Wallerstein, Blakeslee, 1989) – ROZWÓD JAKO PROCES

Wiek smutku – konsekwencje rozwodu dla dziecka

• Negatywne związki pomiędzy rozwodem a osiągnięciami szkolnymi, samooceną (Amato, Keith, 1991, Love-Clark, 1984, Kaja, 1992)

• Dzieci rozwodzacych się rodziców – zaburzenia zachowania, trudności w relacjach z rówieśnikami, gorsze funkcjonowanie w szkole (zachowanie wobec nauczycieli) (Cherlin i in., 1998, Conger, Chao, 1996, Hetherington i in., 1998)

• Metaanaliza – w 70% badań dzieci w wieku szkolnym w trakcie rozwodu rodziców funkcjonowały gorzej w stosunku do rówieśników z rodzin pełnych (Amato, Keith, 1991)

Kiedy dziecko ma 9 do 12 lat - wiek złości

• niespełnienie oczekiwań, koncentracja złości na drugim opiekunie, ucieczki, agresja, brak popularności wśród rówieśników

  • wobec malejącej częstości kontaktów może obwiniać i wyrażać silną złość do rodzica, który wyjechał, opuścił rodzinę

  • może przeżywać głębokie poczucie straty, żalu i bezradności;

  • może zachowywać się agresywnie wobec rówieśników, nauczycieli i innych osób; taka agresja jest próbą rozładowania nagromadzonej złości, lub karaniem kogoś w „zastępstwie” winnego rodzica.

  • może doświadczać różnych dolegliwości takich jak bóle głowy i brzucha, trudności ze snem;

  • może utracić wiarę i pewność siebie, co może skutkować gorszymi wynikami w szkole.

Kiedy dziecko dojrzewa: 13 do (16) 18 lat – pozorna dojrzałość

• nieprzystosowanie społeczne szczególnie przy braku kontaktów z ojcem, problemy emocjonalne, brak oparcia, stany depresyjne

  • może czuć się nadmiernie obciążone emocjonalnym wspieraniem rodzica lub zajmowaniem się młodszym rodzeństwem;

  • może czuć się zmuszane do podjęcia samodzielnych decyzji

  • może oczekiwać wynagrodzenia mu strat związanych z wyjazdem rodzica, np. materialnie;

  • wobec napięć między małżonkami często obawia się o swoje przyszłe związki, może być nieufne wobec ludzi i wobec trwałości związków między nimi;

  • może przeżywać chroniczne zmęczenie; problemy z koncentracją;

  • może wycofywać się z kontaktów z rodzicami

  • może zacząć przejawiać problemy z zachowaniem, próbować używek i łamania norm w wyniku napięć emocjonalnych i samodzielnego poszukiwania sposobów poradzenia sobie z nimi

  • pojawiają się niepowodzenia szkolne

Wiek złości i pozornej dojrzałości – konsekwencje rozwodu dla dziecka

• Umiejętność dokonania oceny odpowiedzialności za rozwód, rozwiązania konfliktów lojalnościowych, przystosowania się do zmiany warunków życia, skorzystania z zewnętrznych źródeł wsparcia lepsze w stosunku do młodszych dzieci (Hetherington, 1987)

• przyspieszone dojrzewanie (Weiss, 1979) – PRZEDWCZESNA SEPARACJA, ODCIĘCIE EMOCJONALNE

• „zewnętrzne źródła wsparcia” – prospołeczne grupy rówieśnicze i/lub konstruktywne relacje z osobami spoza rodziny czy też przynależność do grup wykazujących przejawy demoralizacji – TOŻSAMOŚĆ NEGATYWNA

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące rozwój (tożsamości) dziecka

• Wiek

• Płeć

• Temperament i osobowość

• Sieć wsparcia

• Relacje w rekonstruujących się rodzinach

Płeć dziecka a opieka rodzicielska po rozwodzie

• Dziewczynki pozostające pod opieką matek – mniej problemów z adaptacją do zmiany w stosunku do chłopców 2-3 lata po rozwodzie (Hetherington, 1995), po dwóch latach trudności emocjonalne wygasają (Wallerstein in. 1998), jednakże problemy mogą pojawić się w adolescencji – wczesna inicjacja seksualna, trudności w relacjach intymnych (Newcomer, Udry, 1987)

• Chłopcy pozostający pod opieką ojców są bardziej dojrzali, niezależni, mają wyższą samoocenę niż dziewczynki, ale też są mniej komunikatywni i ekspresyjni w wyrażaniu uczuć niż chłopcy pozostający pod opieką matek (Furstenberg, 1988)

• Chłopcy są bardziej niż dziewczynki narażeni na uczestniczenie w otwartym konflikcie rodziców (Hetherington, 1982)

• Rodziny z synami mniej narażone na rozwód niż z córkami (Morgan, Lye, Condron, 1997); chłopcy dłużej narażeni na skonfliktowaną relację małżeńską rodziców, bardziej negatywnie reagują na małżeńskie kłótnie, trudniej jest im przyjąć wsparcie innych (Furstenberg, Allison, 1985)

• Chłopcom trudniej jest poradzić sobie z rozwodem rodziców, natomiast dziewczynki dłużej adaptują się do życia w rodzinie zrekonstruowanej (Brandt i in, 1988, Clarke-Stewart i in., 2000)

Temperament i osobowość dziecka

• Łatwy temperament dziecka – lepsze mechanizmy radzenia sobie ze stresem, a także mniejsze ryzyko bycia obiektem frustracji i negatywnych emocji rodziców związanych z sytuacją okołorozwodową

• Dzieci trudne i wolno rozgrzewające się – mniejsze zasoby własne a także większe ryzyko bycia odbiorcą krytyki rodzica, jego przemieszczonej agresji i niepokoju (Hetherington, 1995, Rutter, 1980)

• Dzieci, które sprawiają problemy wychowawcze – większe ryzyko, że ich rodzice rozwiodą się!

• Inteligencja, autonomia, wewnętrzne poczucie kontroli, samoocena, uzdolnienia dziecka – związek z umiejętnością przystosowania się przez dziecko do stresujących wydarzeń życiowych (Garmezy, 1983, Masten, 1986, Werner, 1987)

Sieć wsparcia: dziadkowie a rozwód

• Perspektywa wnuków:

  • Ważna rola dziadków w obliczu kryzysów w rodzinie: centralna postać w rozmowach tuż po separacji rodziców, osoba wspierająca dzieci w tygodniach po rozwodzie (King, Elder, Conger, 2000, Dunn, Davis, O’Connor, Strugess, 2001)

  • Zaangażowanie dziadków jako istotny czynnik ochraniający, wpływający na przystosowanie emocjonalno- Społeczne dzieci z grup ryzyka (Werner, Smith, 1982, Kennedy, Kennedy, 1993)

• Pespektywa dziadków:

  • Kontakt z wnukami bardzo istotny (Drew, Smith, 1999)

  • Satysfakcja z jakości relacji z wnukami maleje po rozwodzie ze względu na ograniczone kontakty (Dench i inni, 1999, Drew, Smith, 1999)

Poszukiwanie pomocy w egzekwowaniu praw do spotkań z wnukami po rozwodzie

Relacje w rodzinach rekonstruujących się

• Okres przystosowania się dziecka do zrekonstruowanego związku rodzica jest dłuższy niż do rozstania rodziców, zwłaszcza dla starszych dzieci (Hetherington, Clingempeel, 1988, Hetherington, 1995)

• Ryzyko rozwodu w rodzinach zrekonstruowanych większe niż w rodzinach pierwotnych – ryzyko kolejnych zmian w życiu dziecka …

• Adolescenci będą bardziej konfrontacyjni wobec zmian w rodzinie i nowych ról w stosunku do młodszych dzieci (Brown, Hobart, 1999); w okresie późnej adolescencji zmiany rodzinie mogą być mniej znaczące dla dziecka ze względu na oczekiwane usamodzielnienie się

Reakcje dzieci na rozwód – różnorodność zależna od konstelacji czynników ochronnych i czynników ryzyka

• Regres w rozwoju, trudności z realizacją zadań rozwojowych przypisanych fazie rozwojowej

• Nadzwyczajna odporność na stres i umiejętność radzenia sobie ze zmianami w strukturze rodziny

• Dobra adaptacja w fazie początkowej, konsekwencje przeżyć związanych z rozwodem widoczne z opóźnieniem – adolescenci

• Pojedynczy stresor nie niesie ze sobą zagrożenia dla zdrowia psychicznego i funkcjonowania dziecka; Uderzenie wielu stresorów w jednym czasie lub ich nagromadzenie w krótkim okresie czasu powoduje zwielokrotnienie ryzyka (Rutter, 1980)

Tożsamość osobista – konsekwencje rozwodu

• Niekorzystny wpływ rozwodu pobrzmiewać może w ciągu całego życia dziecka (Wallerstein, Lewis, Blakeslee, 2000) – Efekt uśpienia (Emery, 1999)

• Osłabienie mechanizmów zaradczych – bezradność, bezsilność, obniżony poziom aspiracji, postawa bierna, agresja, poczucie przeciążenia (Cudak, 2003, Wallerstein, Blakeslee, 2005, Ackerman, 2006)

• Nadmiar stymulacji niedojrzałego ego przy braku wsparcia zewnętrznego (rodzice) – źródło psychopatologii u dzieci i u dorosłych (Spotnitz, 1987; w sytuacji rozwodu – Piemont, 2009)

  • Nadmiar stymulacji z wewnątrz – trudność w radzeniu sobie z napięciem emocjonalnym

  • Nadmiar stymulacji z zewnątrz – dziecko obiektem wyładowań emocji rodziców w związku z konfliktem w ich relacji

• Matki uczą dzieci umiejętności społecznych, aby czerpać od nich wsparcie

• Oddziaływania wychowawcze stosowane przez ojców służą głównie ich poprawie obrazu własnej osoby (Beisert, 2000)

• Zakłócenia w kontaktach społecznych: depresja (dziecko izoluje się od otoczenia), zaburzenia zachowania (otoczenie izoluje się od dziecka) (Cudak, 2003, Ackerman, 2006)

• Dzieci rozwiedzionych rodziców są bardziej narażone na doświadczenie rozpadu własnego małżeństwa z racji postrzegania tej instytucji w mniej korzystny sposób niż osoby, które nie doświadczyły rozwodu rodziców. Dzieci rozwodników mają w wieku dorosłym mniejsze zaufanie do swoich partnerów czy też mniej wiary w trwałość małżeństwa (Beisert, 2000, Wolfinger, 2005, Pospiszyl, 2007)

Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców (J. Conway) – straty potencjalnych cnot (E. Erikson)

• Stabilne i bezpieczne środowisko, które umożliwiało start w dorosłe życie – NADZIEJA

• Wzorce postaw rodzicielskich – WOLA

• Doradcy i powiernicy w osobach rodziców – ZDECYDOWANIE, KOMPETENCJA

• Zdolność do utrzymywania intymnych lub bliskich kontaktów z innymi ludźmi – WIERNOŚĆ

Wskazówki do pracy terapeutycznej

Mówienie o rozwodzie jako gra małżeńska

? Jaką funkcję w małżeństwie pełni mówienie o rozwodzie ?

• Regulacja dystansu w parze

• Oboje partnerzy mają ambiwalentny stosunek do związku

• Polaryzacja – komplementarność: gdy jeden z partnerów mówi, że odchodzi, to drugie zaczyna robić wszystko, żeby utrzymać związek (zamiana pozycji) → znak, że groźby rozwodem pozwalają zachować parze odpowiedni dystans psychologiczny

! Jak dzieci rozumieją te groźby !

Terapia: na pytanie do pary, czy chce się rozstać, odpowiedź, że nie, a dzieci przypominają wówczas groźby … - groźby jako sposób bycia dla pary, a dla dzieci – zagrożenie ich poczucia bezpieczeństwa

Pytania: Po czym dzieci mogłyby poznać, że nie zrobicie sobie krzywdy? Po czym dzieci mogłyby poznać, że się nie rozstaniecie? Skąd dzieci mają wiedzieć, co się między wami dzieje?

Do dzieci: Jak ty myślisz, czy rodzice rozejdą się, czy nie? – odpowiedź b. ważna dla rodziców, często zaskakująca;

Terapia: Co mogą zrobić rodzice, aby dzieci przestały się obawiać?

Terapia małżeńska

Jeden z partnerów chce zakończyć związek, a drugi nie

• Sytuacja wymagająca dodatkowej pracy z partnerem, który nie chce rozwodu, który może nasilać walkę i pogarszać relację; partner, który chce rozstania i tak może odejść …

• Indywidualna praca z każdym z partnerów; gł. z tym, który nie chce rozstania, aby chronić go przed upokorzeniem, pokazać, że ma wpływ na sytuację, przywrócić godność

Co pan decyduje?

Co pani postanowiła w tej sprawie?

• Błędem kierowanie na terapię małżeńską, mediacje rozwodowe – tylko jedna osoba gotowa do rozwodu

• Terapia – przygotowanie do rozstania

Terapia indywidualna

Oboje partnerzy chcą rozstania

• Przychodzą na terapię, aby rozejść się i jak najmniej zaszkodzić dzieciom – coraz częściej …

• Terapeuta: przyjąć zapotrzebowanie na rozstanie, nie negować; czasem w toku terapii – zmiana decyzji

mediacje rozwodowe

• Czasem chcą poprawić relacje, a to nie wychodzi, bo już wcześniej podjęli decyzję o rozstaniu, a nie mówią o niej ze względu na dzieci

• Pamiętać o dzieciach, nawet jeżeli nie biorą udziału w sesjach!!!

Jak zakomunikujecie dzieciom decyzję o rozstaniu?

Osoby po rozwodzie

• Trafiają na terapię w związku z problemami, jakie pojawiają się w rodzinie po rozstaniu pary zakończenie związku w różnych sferach

• Coś się dzieje z dziećmi – objawami próbują łączyć diadę; nie dać się zwieść jeżeli rozstanie miało miejsce dawno, ale związek nie jest zakończony …

• Dla dzieci bardzo obciążające są niezakończone emocjonalnie związki rodziców

do dzieci: Jak sądzisz, czy rodzice mogliby być razem?

do rodziców: Po czym dzieci mogłyby poznać, że rodzice nie są w stanie być razem?

• Proces porozwodowy – proces żałoby (po rodzinie)

• Symptomy u dzieci – żałoba po rodzinie niezakończona

Rozwód a cykl życia

• Zahamowanie cyklu życia rodziny; przerwa w cyklu

• Zaburzenie równowagi systemu – podział jednej rodziny na dwie

• Rodzina musi przejść przynajmniej jedną dodatkową fazę, aby odzyskać równowagę

• Rozwód hamuje usamodzielnianie się dzieci i opóźnia ich przechodzenie do kolejnej fazy rozwojowej – np. separowanie się nastolatka

• Rozwód –odłączenie „ja” od związku małżeńskiego; rozdział „ja” od tego, co zostało zainwestowane w partnera i rodzinę – ból, złość; rodzice i dzieci

Punkty krytyczne w sytuacji rozwodowej (McGoldrick)

• Podejmowanie decyzji o separacji i rozwodzie

• Dyskutowanie problemów gł. opieka nad dziećmi i finanse

• Informowanie o decyzji dzieci i poszerzonej rodziny, przyjaciół

• Fizyczna separacja

• Rozwód prawny

• Informowanie i wciąganie w relacje poszerzonej rodziny

• Kontakty z dziećmi

• Początki nowych związków (odżywają emocje, poczucia krzywdy, poczucia winy)

Etapy stabilizacji związane z rozwodem – zadania rozwojowe

• Decyzja o rozwodzie

  • Łatwiej rozstać się gdy ma się poczucie sprawstwa

  • Do stabilizacji potrzebna akceptacja własnego udziału w klęsce związku

• Podejmowanie planów zmian

  • Ważne przygotowanie planów dotyczących wszystkich członków rodziny

• Separacja

  • Gotowość kontynuowania uzupełniających się relacji – rodzice

  • Przepracowanie zależności od współmałżonka

  • Adaptacja do życia poza związkiem

  • Zmiana relacji z rodziną współmałżonka

• Rozwód

  • Praca nad emocjonalnym rozstaniem

  • Porzucenie fantazji o połączeniu

  • Nadzieja na nowy związek

  • Pozostawanie w poprawnych stosunkach z rodzinami poszerzonymi

• Rodzina po rozwodzie

  • Uwzględniać potrzeby kontaktowania się członków rodziny nie mieszkających razem

  • Zgoda na kontakty dziecka z rodziną pochodzenia ekspartnera

  • Odbudowanie własnej sieci towarzyskich kontaktów

Zadania terapeuty

• Pomoc rodzinie w przejściu przez powyższe fazy

• Troska o dzieci

• Mediacje

• Uwaga poświęcona kontaktom towarzyskim

• Podkreślenie wagi relacji z rodzinami pochodzenia

Opieka naprzemienna

• Aby opieka naprzemienna spełniła swoje oba cele związane z dobrem dziecka i z dobrem obojga rodziców musi odpowiadać pewnym warunkom:

  • Wymaga zawarcia kontraktu między rodzicami jasno precyzującego zasady jej sprawowania,

  • Kontrakt ten obowiązuje obie strony, obie też strony powinny mieć prawo odwołania się do trzeciej strony w przypadku, gdy druga strona narusza jakieś elementy umowy (np. utrudnia przejęcie dziecka, nie informując o tym, co się z nim działo w trakcie pobytu u danej strony, nastawia dziecko negatywnie wobec drugiej strony),

  • Opieka ta nie może zaburzać funkcjonowania dziecka w innych niż rodzina środowiskach (może to mieć miejsce, gdy dziecko uczęszcza do przedszkola czy szkoły, a któreś z rodziców nie mieszka blisko szkoły czy przedszkola),

  • Należy kierować się wiekiem dziecka, im jest młodsze tym ważniejsza jest stabilność otoczenia, dając mu niezbędne dla prawidłowego rozwoju poczucie bezpieczeństwa. Jeżeli opieka dotyczy rodzeństwa, wtedy młodsze dziecko ma oparcie w starszym i jest to sytuacja dla niego korzystna.

WYKŁAD 5a: RODZINA ZREKONSTRUOWANA

Trudne początki …

Z jakimi przekonaniami ludzie wchodzą w ponowne związki?

Jakie są źródła tych przekonań?

Wczesne fazy kształtowania się relacji w rodzinie zrekonstruowanej

Wczesne fazy – etap I	Charakterystyka
Wyobrażenia – mity dotyczące życia w rodzinie zrekonstruowanej	Dorośli: Szybkie uleczenie ran po rozpadzie rodziny Przychylne powitanie nowego członka rodziny przez dzieci Dobre relacje od początku nowego członka rodziny z dziećmi Możliwość dzielenia się obowiązkami rodzicielskimi w diadzie dorosłych Dzieci: Rodzice biologiczni powrócą do siebie  Partner matki odejdzie

1. Przekonania związane z KULTURĄ

Trend uznający rodzinę po rozwodzie jako „normalną jednostkę”.

2. Przekonania związane z fazą rozstawania się z poprzednim partnerem

FAZY ROZPADU ZWIĄZKU(Rydzewski)

• Faza dyssatysfakcji.

• Faza konfliktów.

• Faza decyzyjna.

• Faza stresu porozwodowego.

• Faza przystosowania i odbudowy.

Zadania, które stoją przed rozwodzącymi się:

• przystosowanie się do samotności następującej po życiu we dwójkę (ewentualnie do nowego partnera/ partnerki);

• bycie głową rozbitej rodziny, większe obciążenie wychowawcze i większa odpowiedzialność za dzieci spoczywająca na głównym opiekunie;

• zmiana warunków życiowych, czasem lokalowych czy środowiskowych;

• „przetasowanie” wśród przyjaciół;

• zmiana relacji w rodzinie macierzystej;

• ponowne ułożenie stosunków z rodziną współmałżonka (głównie z dziadkami dzieci);

• borykanie się z własnymi problemami emocjonalnymi i zmianami w emocjach i zachowaniu dzieci.

Po rozwodzie:

• kobiety częściej muszą korzystać z pomocy finansowej z zewnątrz;

• kobiety częściej stają się głównym opiekunem dzieci;

• mężczyźni częściej stają się ofiarami SOR.

3. Przekonania dotyczące sytuacji dzieci i ich więzi z członkami „starej” i „nowej” rodziny

Wczesne fazy kształtowania się relacji w rodzinie zrekonstruowanej

Wczesne fazy – etapy II i III	Charakterystyka
Asymilacja – konfrontacja z wyobrażeniami	Nowy członek rodziny: Poczucie osamotnienia i zagubienia wobec reguł rodzinnych, uczucie zazdrości dla relacji partnera z jego dziećmi z jednoczesnym odrzucaniem tych odczuć Poczucie bycia odrzucanym przez dzieci partnera Rodzic biologiczny: Interpretacja zachowań partnera (bez świadomości jego odczuć) jako potrzeby wycofania się z brakiem dążenia do stawania się częścią rodziny  Pojawienie się potrzeby chronienia dzieci w związku z ujawnianymi przez partnera negatywnymi emocjami
Świadomość – dążenie do zrozumienia swoich emocji w związku z byciem członkiem rodziny zrekonstruowanej	Nowy członek rodziny: Konieczność nazwania swoich uczuć i przyzwolenie na ich przeżywanie ze świadomością co je wywołuje Możliwość wyrażenia swoich odczuć i potrzeb w stosunku do pozostałych członków rodziny Świadomość potrzeby wprowadzenia zmian wobec tworzenia się nowego systemu Rodzic biologiczny: Świadomość swojej roli rodzicielskiej w związku z najsilniejszymi więziami z dziećmi  Konieczność wyłączenia dzieci z budowania relacji a partnerem

Charakterystyczne cechy strukturalne rodziny zrekonstruowanej (Visher i Visher, 1988) :

• Jeden z biologicznych rodziców dziecka jest poza rodziną

• Wszyscy członkowie w poprzedniej rodzinie doświadczyli straty (przerwania więzów)

• Gospodarstwo rodzinne prowadzi para dorosłych

• Jeden z rodziców nie jest połączony więzami krwi z dzieckiem

• Związek między jednym z rodziców (biologicznym) a dzieckiem jest wcześniejszy w stosunku do aktualnego związku dorosłych. Rodzic przybrany pełni rolę nabytą, która nie jest jednoznacznie określona w modelach społecznych

• Dzieci mogą być członkami więcej niż jednego gospodarstwa domowego. Rodzina zrekonstruowana stanowi otwarty system.

RODZINY
zrekonstr.
Jeden z biolog. rodziców poza rodziną
Wszyscy członkowie rodziny stracili pierwotne związki
Dorosła para w gospodarstwie domowym
Związek między dzieckiem a rodzicem wyprzedza małżeństwo
Dzieci są członkami więcej niż jednego gospodarstwa
Jednego z rodziców nie łączą więzy krwi z dzieckiem

Struktura rodziny zrekonstruowanej

• rodzina z ojczymem (stepfather family)

  • najczęściej spotykany typ rodziny zrekonstruowanej

  • członkowie tych rodzin, ze szczególnym uwzględnieniem rodzin z dziećmi w młodszym wieku, narażeni są na mniej sytuacji stresogennych niż członkowie pozostałych rodzin zrekonstruowanych (Hetherington, 1993)

  • proces zaakceptowania nowego członka rodziny przebiega szybciej w sytuacji, kiedy ojczym wspiera przybrane dziecko w trudnych sytuacjach, bez angażowania się w rolę rodzica dyscyplinującego i kontrolującego zachowanie najmłodszych; postawa ta przynosi korzyści dla dobrego funkcjonowania rodziny szczególnie w początkowych fazach jej istnienia (Papernow, 1984)

  • od natury wzajemnych relacji przybranych rodziców i dzieci zależy rozwój stosunków w całej rodzinie, a małżonkowie w rodzinach, w których relacje przybranych rodziców i dzieci nie są satysfakcjonujące, szybciej podejmują decyzje o rozwodzie (Coleman i inni, 2000)

• rodzina z macochą (stepmother family)

• rodzina z dziećmi z poprzednich małżeństw obojga partnerów (complex stepfamily)

  • tego typu rodzinach zrekonstruowanych najczęściej dochodzi do powtórnego rozwodu (Coleman i inni, 2000)

  • im większa liczba dzieci, tym większe prawdopodobieństwo rozpadu rodziny zrekonstruowanej (Hetherington, 1993); wyzwania towarzyszące budowaniu dobrych relacji w rodzinie złożonej z partnerów i dzieci z ich poprzednich związków dotyczą dodatkowo stosunków między przybranym rodzeństwem, hierarchii między dziećmi, nowych układów najstarszy-najmłodszy, dziewczynki-chłopcy

• rodzina z własnym dzieckiem (stepfamily with mutual child)

  • niemalże w połowie ponownie zawartych małżeństw po około 2 latach istnienia nowej rodziny pojawia się „własne” dziecko (Wineberg, 1992)

  • w Stanach Zjednoczonych w 5% rodzin zrekonstruowanych wspólnie zamieszkują trzy podsystemy dzieci – jego, jej i „nasze” (Coleman i inni, 2000)

  • własne” dziecko, które pojawia się w pierwszej fazie integrowania rodziny zrekonstruowanej jako „dopełnienie” rodziny i sposób na rozwiązanie problemów, może przynieść inne od spodziewanych efekty, niekorzystne dla funkcjonowania systemu; jeśli natomiast parze udało się już stworzyć intymne i trwałe więzi małżeńskie, „własne” dziecko przyczynia się do szybszej integracji całej rodziny (Visher, 2003)

  • efekt buforowy pojawienia

M. McGoldrick i B. Carter (1989) dodatkowo wskazują na czynniki, które opóźniać mogą kolejne kroki związane z zakładaniem nowej rodziny:

• duża rozbieżność pomiędzy cyklami życia, w których znajdują się osoby wchodzące w nowy układ,

• nie przeżyta strata (pierwsze małżeństwo) lub krótki okres czasu między rozwodem a zawarciem ponownego małżeństwa,

• niepowodzenie w uporaniu się z intensywnymi emocjami dotyczącymi pierwszej rodziny (np. członkowie rodziny nadal odczuwają złość i gorycz po rozwodzie),

• brak świadomości wpływu powtórnego małżeństwa na życie emocjonalne dzieci,

• trudność w porzuceniu społecznego ideału rodziny i brak akceptacji dla nowego modelu rodziny,

• wysiłki podejmowane w celu ustanowienia szczelnych i sztywnych granic zewnętrznych nowego systemu rodzinnego z wyłączeniem innych członków rodziny,

• uniemożliwienie kontaktowania się z dziećmi nie rezydujących rodziców biologicznych oraz dziadków,

• zaprzeczanie różnicom i odcięcie się od trudności związanych z integrowaniem nowej rodziny,

• podejmowanie decyzji o prawnej opiece nad dziećmi bliskie w czasie z zawarciem ponownego małżeństwa.

Nowe więzi, nowe lojalności …?

Kto może wyrażać lojalność wobec kogo i w jaki sposób?

Procesy triangulacji w rodzinie zrekonstruowanej. – Konflikty lojalnościowe

Środkowe fazy kształtowania się relacji w rodzinie zrekonstruowanej

Środkowe fazy – etapy	Charakterystyka
Mobilizacja – konfrontacja z odmiennym postrzeganiem rodziny	Komunikowanie swoich odczuć, potrzeb, próśb pozostałym członkom rodziny Podjęcie wysiłku uporania się z konfliktami wynikającymi z różnic w wizji rodziny i jej funkcjonowania
Działanie – współpraca w budowaniu relacji	„odmrażanie” starego systemu Współdziałanie pary w rozwiązaniu problemów wynikających z różnic w widzeniu rodziny i relacji (powrót do etapu świadomości) Komunikowanie swoich potrzeb w różnych układach diad i triad w celu budowania relacji pomiędzy członkami nowej rodziny Zaznaczanie granic partnerów jako pary Budowanie granic podsystemu nowy członek rodziny – dziecko  Tworzenie rytuałów specyficznych dla zrekonstruowanego systemu

Hierarchia w rodzinie zrekonstruowanej – partnerzy

• małżonkowie w rodzinach zrekonstruowanych pozostają częściej w układzie małżeńskim egalitarnym. (Furstenberg, Spanier, 1984, Crosbie-Burtnett, Giles-Sims, 1991)

• mężowie relacjonowali mniejszy swój udział w podejmowaniu decyzji dotyczących życia rodzinnego w drugim małżeństwie niż w pierwszym związku. (Centers i in, 1976, Giles-Sims, Crosbie-Burnett, 2002)

• kobiety, które ponownie wyszły za mąż mogą również stać wyżej w hierarchii rodzinnej względem swoich mężów, co wyjaśnić można m.in. przejęciem odpowiedzialności za rodzinę w czasie, kiedy samotnie opiekowały się dziećmi z pierwszego małżeństwa. (Bray, 1995, Carter, 1989, Hetherington, Clingempeel, 1992)

• Rodziny zrekonstruowane neotradycyjne (dorośli tworzyli stabilny związek i parę rodziców) funcjonowały lepiej niż rodziny zrekonstruowane matriarchalne (zarządzane przez silną, niezależną kobietę) i romantyczne (z nierealistycznymi wyobrażeniami) (Bray, 2002)

Cyrkularna zależność zachowań partnerów – ustalanie hierarchii w związku

Cyrkularna zależność zachowań w rodzinie zrekonstruowanej – budowanie więzi emocjonalnych w rodzinie

Końcowe fazy kształtowania się relacji w rodzinie zrekonstruowanej

Końcowe fazy – etapy	Charakterystyka
Kontakt – umacnianie relacji w nowopowstałych diadach	Wzrost szczerości w relacjach w podsystemie dorosłych i w diadach dorosły – dziecko Realizowanie roli rodzica przez nowego członka rodziny w zakresie ustalonym przez wszystkich członków rodziny  Dbałość o intymność dla relacji w związku partnerów
Rozwiązanie – praca nad utrzymywaniem wypracowanych efektywnych sposobów funkcjonowania rodziny	Poczucie stabilizacji w trwałych relacjach Budowanie historii rodziny zrekonstruowanej i jej członków  Uporanie się z powrotem poczucia straty, związanym z kryzysem wynikającym z rozwoju rodziny i dorastania dzieci – faza pustego gniazda

Wyniki badań polskich (Lewandowska-Walter, 2009):

• Oboje partnerzy byliby bardziej zadowoleni z odmiennego układu ich relacji wzajemnych i relacji w rodzinie.

• Mężczyźni chcieliby mieć większy udział w życiu całej rodziny (nie tylko małżonki, ale również jej dzieci z poprzedniego małżeństwa), natomiast kobiety chętnie skorzystałyby z ich pomocy, wsparcia i rady przy podejmowaniu decyzji.

• Dlaczego nie realizują takiej wizji?

Przed realizacją takiego układu, co do którego, jak widać oboje partnerzy są zgodni, wstrzymywać może chociażby

Fakt 1: relacja matka –dzieci wyprzedza relację małżeńską (partnerską) w sensie historii rodziny i siły więzi emocjonalnych, a budowanie nowej rodziny to długotrwały proces

Mit 1: miłość pomiędzy dziećmi a nowym członkiem rodziny pojawia się spontanicznie, od razu …

Fakt 2: rola ojczyma jest niejednoznaczna – co powinien? czego nie może?

Mit 2: ojczym i macocha są tacy jak w bajkach

Fakt 3: dzieci są w konflikcie lojalności wobec rodziców biologicznego i przybranego tej samej płci

Mit 3: dzieci nie powinny kontaktować się ze swoimi rodzicami biologicznymi, którzy z nimi nie mieszkają

Wyniki badań

• Większa odpowiedzialność za życie rodziny kobiety widoczna jest również w przypadku analizy danych dotyczących podziału władzy w rodzinie.

• Tutaj również oboje partnerzy są zgodni, że w ostatecznym efekcie, to żona (matka) jest bardziej obciążona – głównie poprzez podejmowanie decyzji związanych z dziećmi, ale zarazem właśnie przez

Fakt: są to jej dzieci z pierwszego małżeństwa, z którymi wypracowała zasady i normy wspólnego życia w okresie samotnego ich wychowywania.

Fakt: napięcie w obszarze seksualności członków rodziny zrekonstruowanej

Mit: rodziny zrekonstruowane niczym nie różnią się od rodzin pierwotnych

Mechanizmy radzenia sobie ze stresem u członków rodzin zrekonstruowanych

• ukrywanie faktu bycia w rodzinie zrekonstruowanej

• nadmierne zaangażowanie rodzica przybranego

• odsunięcie się jednego członka rodziny. (Visher, Visher, 1988; Ganong i Coleman, 1999; Schrodt, 2006; Christian, 2005; Crossbie-Burnett, 1989)

WYKŁAD 5b: TRUDNO JEST BYĆ MACOCHĄ. Relacje w rodzinie zrekonstruowanej i obraz społeczny kobiety – rodzica. Rodzicielstwo alternatywne

Kim jest macocha?

• Macocha to dla dziecka żona rozwiedzionego lub owdowiałego wcześniej ojca; w szerokim znaczeniu tego słowa, w przypadku nieślubnych dzieci i partnerów, jest to również konkubina takiego ojca, a sam ojciec może być kawalerem

Rodzina zrekonstruowana z macochą

• dzieci mieszkające z ojcem i jego drugą partnerką (macochą dla dzieci) przeżywają więcej napięć i trudniej przystosowują się do zmian wynikających z sytuacji rodzinnej niż dzieci, które pozostają z matką i mieszkają z ojczymem (Coleman i in., 2000)

Źródła problemów rodzin zrekonstruowanych z macochą – stereotyp okrutnej macochy

• wpływ bajek: Kopciuszek, Jaś i Małgosia, Królewna Śnieżka,

• „traktować kogoś, coś po macoszemu …”

• brak neutralnego określenia dla nowego członka rodziny, dzięki któremu dokonuje się rekonstrukcja rodziny

• wpływ trudności w obrębie języka na życie członków rodziny zrekonstruowanej (dziecko, rodzic biologiczny, macocha lub ojczym)

• unikanie jednoznacznego określenia przez osoby zawodowo zajmujące się pomaganiem rodzinom, w tym rodzinom zrekonstruowanym.

(Bryan i in., 1985; Coleman i in, 2000; Claxton-Olfield i Butler, 1998)

Źródła problemów rodzin zrekonstruowanych z macochą – Sytuacja prawna i społeczna macochy

• brak standardów prawnych i społecznych określających, jak powinna zachowywać się macocha

• niejednoznaczność roli rodzicielskiej

• kontakty macochy z instytucjami pomagającymi rodzinie i dziecku w sprawie dzieci swojego męża

(Fine i in.,1992; Clingempeel i in., 1984)

Źródła problemów rodzin zrekonstruowanych z macochą – Macocha – kobieta w domu

• kobieta jako rodzic dbający o emocjonalną atmosferę domu

• oczekiwania społeczne a oczekiwania domowników względem nowego członka rodziny

• oczekiwania męża a własne widzenie swojej roli w rodzinie przez macochę

(Visher i Visher, 1988; Kurdek, 1989; Thompson i Walker, 1989)

Trzy perspektywy spojrzenia na osobę macochy w roli rodzica

1. oszacowanie wpływu stereotypu okrutnej macochy na ocenę jej osoby jako rodzica

2. Czy macocha ma prawo karać? – homogeniczna grupa: forum internetowe dla macoch

3. pozycja w rodzinie w perspektywie członków rodziny zrekonstruowanej (dorosłych i dzieci)

1. Wpływ stereotypu okrutnej macochy na jej ocenę w roli rodzica

• dobór historyjek: nacisk na różnice we wsparciu jako wymiarze postawy rodzicielskiej

• wsparcie ofiarowane przez macochę lub ojczyma jest ważniejsze dla jakości życia dziecka w rodzinie zrekonstruowanej niż sprawowanie przez nich kontroli

(Crosbie-Burnett i Giles-Sims, 1994)

• Analiza wyników wykazuje, że rodzic przybrany (macocha) z rodziny zrekonstruowanej jest oceniany bardziej negatywnie niż rodzic z rodziny nuklearnej (w zakresie postawy rygorystycznej).

Wyniki potwierdzają więc przypuszczenie, że w pewnym stopniu istnieje stereotyp okrutnej macochy.

• Pejoratywność określenia „macocha” wpływa na jej ocenę w zakresie społecznych kategorii spostrzegania i oceny interpersonalnej.

• Brak jest różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami w sile oddziaływania stereotypu okrutnej macochy zakresie oceny jej sprawności, moralności

• Respondenci silniej ulegali stereotypowi okrutnej macochy w przypadku zachowania, w którym brakowało wparcia ze strony dorosłego względem dziecka (postawa rygorystyczna)– kobiety oceniały macochę niżej na wszystkich wymiarach oceny społecznej, mężczyźni darzyli macochę mniejszą sympatią i mniejszym szacunkiem.

2. Forum internetowe dla macoch – czy macocha ma prawo karać?

Zamiast wniosków:

• „Od wychowania są rodzice. Od stawiania granic dotyczących mojej osoby, jestem ja.”

• „Macocha otrzymuje poparcie ojca i wtedy jej jakiekolwiek działania wychowawcze są skuteczne”

• „Uważam, że ojczym/macocha nie mają prawa ukarać pasierba i uważam, ,że pasierb ma prawo zlekceważyć taka karę. Jest tylko jeden wyjątek, że karę tę wymierzy nie macocha/ojczym, ale rodzic popierający stanowisko macochy/ojczyma”

• „Jeśli rodzic nie poprze macochy/ojczyma, sam wychowawczo się nie zaangażuje to macocha/ojczym sobie nie poradzą”

3. System rodziny zrekonstruowanej z macochą i dzieckiem z pierwszego małżeństwa mężczyzny i wspólnym

Macocha

• „w trudnych sytuacjach to mąż podejmuje decyzję”

• „przeżycia pozytywne i negatywne zbliżają do siebie”

Ojciec

• „w pewnym momencie żona-ja-córka – ta trójka była najważniejsza”

• „chciałem kontrolować relacje żona-syn; teraz nie wnikam …”

• „staramy się patrzeć na siebie; czasami ja się odwracam …”

11-letni syn z Imm mężczyzny

• „przed narodzinami siostry byłem bliżej taty”

• „mama (macocha) najczęściej podejmuje decyzje gdzie, z kim, jak …”

3. System rodziny zrekonstruowanej z macochą i dziećmi z pierwszego małżeństwa mężczyzny i kobiety

Macocha

• „nie darzę chłopców uczuciem macierzyńskim; mąż na początku nie mógł tego zaakceptować”

• „w tym domu rządzą dzieci swoim zachowaniem; brakowało konsekwencji i stanowczości”

Ojciec

• „żona trzyma budżet, mnie to przeraża; jako kobieta umie więcej załatwić”

• „gdyby jeszcze jedno dziecko … byłaby czwórka … ale za dużo przeszliśmy i obawiamy się …”

17-letni syn z Imm mężczyzny

• „tata i L. mają najwięcej do powiedzenia; tata ma większy wpływ”

• „żeby brat żył lepiej z tatą, to L. musiałaby być niżej (w hierarchii)”

• „L. ma najgorzej …”

12-letni syn z Imm mężczyzny

• „Jak się pokłócimy z L., to tata idzie do swojego pokoju i sam siedzi. My z bratem zamykamy się w swoim. L. z tatą rozmawia. L. jest najtrudniej … bo ona ma swoje dziecko, które jej nie chce widzieć. Tata przychodzi i powie, żebyśmy przeprosili, czasami sami się domyślamy i idziemy ...”