Prekursorzy "przedburzowcy" ( związani z przełomem, opozycja do romantyzmu).

Równolegle z romantyzmem rozwijał się prąd zwany przez Markiewicza protorealizmem – rozwijał się bujnie po 1848 i jego charakterystycznymi dziełami są utwory Korzeniowskiego (np.Kollokacja, Spekulant), które respektowały tzw. fikcję realną. Rozwój realistycznej literatury w tym okresie idzie w parze z rozwojem poglądów światopoglądowych - badacze wymieniają liczne dzieła i twórców lat 1831-64 świadczących o istnieniu nurtu opartego na przesłankach empiryzmu i racjonalizmu. – Michał Wiszniewski, Adrian Krzyżanowski i Dominik Szulc, Karol Hoffman głosili odmienne poglądy:

- wiedza powinna ograniczyć się do badania faktów i praw nimi rządzących. Problemy metafizyczne są pozbawione jakiegokolwiek sensu (Zaprawdę prawdę mów -powiedziałSkurczyn),

- odstawową metodą badawczą jest doświadczenie i obserwacja,

- filozofia to nauka oparta na wynikach dociekań nauk szczegółowych,

- człowiek jest częścią przyrody i podlega takim jak ona prawom ,

- nauka powinna służyć udoskonalaniu życi ludzkiego,

- rozwój przemysłu to warunek dobrobytu,

- Konieczne są reformy socjalne.

Ze stanowiska konserwatywnego ideę organicznej struktury społ. Głosił także Wielopolski. Głosił, że postępowi służą realne działania materialny rozwój społeczeństwa, nauka i oświata.

Lwowski „Dziennik Literacki” uważany jest za czołowe pismo głoszące program organicznikowski – redaktor pisma Jan Dobrzański (od 1856) deklarował się jako zwolennik zdrowego rozsądku, rozwagi i trzeźwości, a przeciwnik romantycznego entuzjazmu. W tym piśmie debiutował Józef Supiński, którego dzieło Szkoła polska gospodarstwa społecznego (I. tom w 1862) stanowiło podstawową inspirację dla pokolenia pozytywistów i jego główną lekturę.

Supiński twierdził:

- że miedzy światem przyrody a ludzkim istniej ścisła zależność,

- że poza materią nie istnieje nic istotnego,

- świat jest wytworem zgodnym z potrzebami życia człowieka,

- wyposaża człowieka w siłę pozwalającą kształtować świat,

- filozofia odkrywa tylko na odkrywaniu praw postępu,

- praca jest zasadniczym celem i zadaniem człowieka, prowadzącym do postępu, ponieważ to ona stwarza wszelkie wartości.

Barbara Skarga (badaczka) czuje się w pełni uprawniona do stwierdzenia, że Szkoła gospodarstwa… zawiera niemal pełną formułę teoretyczną polskiego pozytywizmu.

Henryk Szmitt popularyzował na łamach tego samego pisma dzieła techniczne i przyrodnicze. Uważał że te dwie dziedziny są najważniejsze w rozwoju ekonomicznym kraju.

Publicyści „DzL” ¹ polemizowali z romantyczną teorią Polski jako narodu wybranego, a przy tej okazji poddając ostrej krytyce nasze wady narodowe.

Publikacja w „DzL” Ludwika Powidaja Polacy i Indianie , którego tezą jest pogląd, że ludy wyższej cywilizacji są zagrożeniem dla ludów z niższą, a cywilizacja zależy od bogactwa – więc Polacy, są tacy jak Indianie. Trzeba zerwać z ideologią romantyczną, która doprowadziła nasz naród, do narodu trutniów użytkujących tylko cudze wartości kulturalne.

Znaczącą rolę odegrało też ugrupowanie tzw. „czerwonych” czy też „przedburzowców” działających w Krakowie przed powstaniem – Józef Szujski, Alfred Szczepański, Edward Lubowski, Jan Kanty Turski, Parys Filippi, Adam Bełcikowski, Kazimierz Chłędowski, Ludwik Gumplowicz, Ludwik Kubala, Jan Matejko, Artur Grottger, Walery Gadomski, Władysław Żeleński, Franciszek Wyspiański.

Poglądy:

- radykalna postawa demokratyczna

- zrównanie stanów wobec prawa, solidarność wszystkich klas społecznych

- potępiali samochwalstwo narodowe i brak wytrwałości w dążeniu do celu

- mesjanizm to „ołów na czyny”

- Literatura: preferowali powieść, którą traktowali jak epopeję, chcieli tworzyć powieść realistyczną, służącą wyraźnej tezie ideowej (L.Tatomir w artykule Z dziejów literatury XIX wieku czy M. Bałucki w recenzji Wielkich początków Turskiego)

- uwaga pisarzy powinna być poświęcona myśli, tendencji

- tematyka – społeczna (powinna bronić praw człowieka albo umoralniać, stawiać wzory)

Takie zadania literatury wyrastały z pełnej aprobaty dla charakterystycznych dla epoki postaw filozoficznych, politycznych i społecznych – świadectw empiryzmu i racjonalizmu, prowadzących do postaw pragmatycznych. Były one podstawią do zaakceptowania programu pozytywistycznego. Równocześnie z tymi poglądami pojawił się w literaturze nurt preferujący realizm jako postawę i metodę twórczą.

Jednak stosunek pozytywistów do romantyków nie jest jednoznacznie potępiający – negowali światopogląd romantyczny (metafizykę, mesjanizm), zwłaszcza jego realizację w polityce (odpowiedzialność za wywołanie i klęskę powstania styczniowego).

Tylko F. Krupiński w rozprawie Romantyzm i jego skutki (1876) przeprowadził całkowitą krytykę poprzedniej epoki. (protesty przeciw takiej postawie)

Relacje literackie pozytywistów i romantyków:

- pozytywiści neguję romantyczną koncepcję sztuki, ceniąc tylko wybranych twórców i dzieła. Romantycznego wieszcza zastąpił poeta-naukowiec-działacz-społecznik.

- literatura stała się narzędziem społecznego oddziaływania, nałożono na nią obowiązek użyteczności

- bram zainteresowania poezję – niedoceniona twórczość K. Świdzińskiego, a przeciw poezji występował A. Świętochowski w artykule Pleśń społeczna i literacka 1873, oskarżając ją o rozmijaniem się z potrzebami społeczeństwa)

- odejście od tematyki romantycznej, zmiana bohatera – polega teraz ba rozumie i woli.

- przejęli tradycję patriotyczną

- polemika głównie z poetami romantyzmu krajowego, epigonami (np. Lenartowicz)

POEZJA

Felicjan Medard Faleński (pseudonim Felicjan)

- nie uznaje utylitarności tematów, ani sentymentalnej rozlewności uczuciowej, harmonizacji jakości estetycznych w obrazowaniu i zasad śpiewności w budowie wierszy.

- późny debiut – Kwiaty i kolce (1856)

- potem kontynuacja w Sponad mogił (1870: inny tytuł – Przebrzmiałe dźwięki) – tworzył utwory, w których można było się doszukać aluzji patriotycznych.

- próbuje przykuć uwagę czytelnika poprzez wyrażenia o natężonej dosadności, w patetyczną tonację wplata słowa potoczne, zaskakuje przy tym wyszukanymi rymami, obok zwykłej zwrotki balladowej wprowadza rzadkie układy stroficzne, wypełnia je hipotaktycznymi złożeniami, stosuje przerzutnie, zaciera średniówki – efekt ostrej rozbieżności rozczłonkowania wierszowego i składniowego – przecine obowiązującym normom.

- Najlepiej widać to w cyklu Odgłosy z gór (1871) – każdy z 31 utworów posiada odmienny schemat wersyfikacyjny, nierówność wartości – czasami perełki, czasami oklepanie.

- zdarza się trywializm i zgrzyty stylowe, momenty płaskiego komizmu

- Świstaki Sylen (1876) – parodystyczne interpretacje mitów, jaskrawe i groteskowe, niekiedy tylko humorystyczne, jednak częściej ujawniają obłudę, interesowność, niestałość uczuć czy inne wady bohaterów.

- Najpełniejszy stosunek do świata – zbiór ok. 400 gnomów, fraszek, drobnych liryków ujętych w sześciowersową strofę ABBAAB – od układu rymów nazywa się tą strofy meandrami.

- Życie – przemija na krzywdach, zawodach, niewiedzy – trzeźwe odrzucenie złudzeń, panowanie nad sobą i codzienne bohaterstwo.

- poeta urodził się nie w porę, nie jest tu nikomu potrzebny

Leonard Sowiński

- totalna negacja świata, podszyta żalem nad własnym zmarnowanym losem (Poezje z 1875 i O zmroku 1885)

- piętnuje pogoń za zyskiem, rozpasanie obyczajowe, sprzedajność i pohańbienie sztuki, ateistyczną naukę, ciemnotę tłumu – zwycięstwo destrukcyjnych sił „materii” nad wartościami duchowymi i regresie ludności

Deotyma (Jadwiga Łuszczewska)

- Potępienie tego co Sowiński – wersja konserwatywna

- Wzywa do walki religijnej przeciw „szatańskiej” sile – zbrodni, rozpuście i bezbożności. (Pod niebieską chorągwią 1881)

- Na cześć wiary (1886) – poetka sławi dobroczynną wszechmoc wiary, przynosi ona pocieszenie i pokrzepienie.

---

1. Dziennik Literacki↩