Szlak wodny Kanał Augustowski to unikatowy w skali europejskiej inżynieryjnym dziełem hydrotechnicznym, który łączy walory historyczne, techniczne i przyrodnicze. Trasa wiedzie przez cenne pod względem przyrodniczym obszary bagienne należące do biebrzańskiego parku narodowego oraz przez puszcze augustowska.
W ramach Kanału Augustowskiego wybudowano 18 śluz- wyrównuja róznice poziomów na kolejnych odcinkach kanału. Obecnie w granicach Polski znajduje się 14 z nich, 3 na terenie Białorusi (Wołkuszek, Dąbrówka, Niemnowo), a przez śluzę Kurzyniec przebiega granica polsko-białoruska. dziewięć śluz posiada oryginalną konstrukcję XIX - wieczną. Kanał Augustowski pokonuje ogółem różnicę poziomów równą: 54,04 m. Jego zapotrzebowanie na wodę zaspokaja jezioro Serwy.
Trochę o historii…
Drogi wodne były kluczowe dla gospodarki wielu krajów przed rozwojem kolei w XIX wieku. W dobie rewolucji przemysłowej we wczesnych latach XIX wieku powstała konieczność szukania połączeń śródlądowych. Rozwój techniki inżynieryjnej na świecie spowodował budowanie kanałów, czyli sztucznych połączeń wodnych wykorzystujących istniejące naturalne cieki wodne.
W Królestwie Polskim po uzyskaniu dużej autonomii (rząd, parlament, wojsko), w latach 1815-1830 nastąpił intensywny rozwój przemysłu i ekspansja gospodarcza. Najpoważniejszym problemem stał się eksport towarów, spławianych Wisłą do Gdańska. Po wprowadzeniu przez Prusy w 1823 represyjnych ceł (opłaty na niektóre towary, np. żyto i jęczmień wzrosły sześciokrotnie, na owies trzynastokrotnie) minister skarbu Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki postanowił wybudować kanał żeglowny z pominięciem Pomorza. Roboty miały być wykonywane przez Polaków (dorzecza Wisły i Niemna) i Rosjan (dorzecza Niemna i Windawy) tzw. Kanał Windawski).
Kanał został zaprojektowany w 1824 przez gen. Ignacego Prądzyńskiego. Budowa rozpoczęła się w 1825 i prowadzona była przez Wojskowy Korpus Inżynierów. Pracami kierował początkowo Prądzyński (do 1826), później gen. Jan Chrzciciel de Grandville Malletski, Jan Paweł Lelewel (do 1830). Prace zostały przerwane z powodu wybuchu powstania listopadowego, a wojska rosyjskie budujące Kanał Windawski skierowano do walki z powstańcami.
Po klęsce powstania listopadowego Rosja zlikwidowała autonomię Królestwa Polskiego i w związku z tym zmieniła się koncepcja budowy kanału. W latach 1833-1839 zrealizowano go tylko na odcinku od Biebrzy do Niemna; budowę prowadził wówczas hydrotechnik Teodor Urbański. Wśród budowniczych Kanału byli m.in. Jerzy Arnold, Tadeusz Edward Bieliński, Michał Horain, Wojciech Korczakowski, Jan Paweł Lelewel, Feliks Pancer, August Szulz (Jussuf-aga). Cykl budowy jednej nie przekraczał dwóch lat. Zadbano o to, by były one jednocześnie praktyczne i estetyczne. Na zewnątrz wykładano je czerwoną, wzmocnioną cegłą, łącząc z białym piaskowcem, co nawiązywało symbolicznie do barw narodowych. W miarę rozwoju budowy powstały odcinki, którymi kierowali poszczególni oficerowie inżynierii. Jednocześnie w pracach uczestniczyło od 5 do 7 tysięcy ludzi. Do dziś prawie na każdej śluzie zachowała się tabliczka ze stopniem i nazwiskiem kierownika oraz datą jej budowy. Wyjątek stanowią Gorczyca i Niemnowo, gdzie tablice zaginęły prawdopodobnie podczas renowacji.
Szlak rozpoczyna się w miejscowości Dębowo, położonej w miejscu gdzie kanał łaczy się z Biebrzą. Po 350 m natrafiamy na pierwsza jednokomorową śluzę, wybudowaną w latach 1826-1827, która charakteryzuje się oryginalnymi drewnianymi wrotami. Po zniszczeniach wojennych zrekonstruowana w 1950 r , ostatnie prace zakończono w 2004 roku. Na upuście znajduje się elektrownia wodna. Została zniszczona całkowicie podczas drugiej wojny światowej i odbudowana w 1948 w nowej formie. Obok śluzy w Sosnowie jest pole namiotowe. W latach 1960 - 64 wybudowano ją całkowicie od nowa, zmieniając jej położenie o około 150 m.
Śluza Augustów – piąta śluza na Kanale Augustowskim (licząc od strony Biebrzy). Znajduje się na terenie Augustowa w pobliżu Drogi krajowej nr 8. Wybudowana w lat ach 1825-1826 przez por. inż. Konstantego Jodkę. Została wysadzona w 1944 przez armię III Rzeszy. Odbudowana następnie w obecnej formie przez firmę "Hydrotrest" w latach 1947-1948 wg nowego projektu z zastosowaniem metalowych wrót, kanałów obiegowych i mechanizmu otwierającego wrota poruszanego za pomocą korb. Skutkiem tych unowocześnień stało się wydłużenie czasu śluzowania o 7 minut.
Augustów jest jednym miastem położonym na kanale. Został założony w 1546 roku przez królowa Bonę pod nazwa Zygmuntowo. W XIX w. rozwój miasta był związany z budową kanału. Atrakcyjne położenie w otoczeniu jezior i Puszczy Augustowskiej porastającej sandr równiny Augustowskiej uzdrowisko jest dzis centrum turystycznym tej czesci pojezierzy. Bazylika Mniejsza Najświetszego Serca Pana Jezusa Jest to obiekt ceglany, trzynawowy - długość 50 m, szerokość 20 m, wysokość sklepienia 15 m, wieże 50 m. Jest mieszaniną stylów z przewagą elementów romańskich. Zbudowany na planie krzyża łacińskiego. Nad potężną bryłą kościoła górują dwie wieże, zdetonowane przez Niemców w sierpniu 1944 roku, odbudowane w roku 1986.
WIGIERSKA KOLEJ WĄSKOTOROWA - jedna z największych całorocznych atrakcji turystycznych regionu, powstała po odbudowaniu zabytkowej kolei leśnej. Jej szlak wiedzie przez Wigierski Park Narodowy i Puszczę Augustowską. Miasto zaprasza także na rejsy gondolami i katamarem oraz loty balonami. Augustów to uzdrowisko Czynnikiem leczniczym są oleje eteryczne i fitocydy wydzielane przez drzewa iglaste – działają one bakteriobójczo, normalizując ciśnienie tętnicze krwi i rytm serca, wpływają korzystnie na drogi oddechowe. W Augustowie leczy się choroby układu krążenia, reumatologiczne, schorzenia narządów ruchu
W trakcie VII apostolskiej pielgrzymki do Polski papież Jan Paweł II "Dzień odpoczynku" (środę 9 czerwca 1999 roku) spędził między innymi na pływaniu statkiem po jeziorach i Kanale Augustowski.
Jeziora…
Śluza Przewięź – szósta śluza na Kanale Augustowskim (licząc od strony Biebrzy). Znajduje się na terenie wsi Przewięź pomiędzy jeziorami Studzienicznym i Białym Augustowskim Wybudowana w latach 1826 – 1827 przez ppłk. inż. Augusta Schulca. Do dnia dzisiejszego zachowała się w oryginalnym stanie z drewnianymi wrotami
W Studzienicznej znajduje się zabytkowy kościół drewniany ze zdobieniami z poroża dzikich zwierząt, a także kaplica, do której prowadzi wąska grobla z 1920. W kaplicy znajduje się obraz Matki Boskiej Studzieniczańskiej. Obok niej znajduje się studnia, według miejscowej legendy zawiera ona "cudowną wodę, która leczy choroby". Od tej właśnie studni pochodzi nazwa jeziora oraz miejscowości. Podczas przedostatniej pielgrzymki do Polski w roku 1999 Studzieniczną odwiedził papież Jan Paweł II. Na wyspie, obok kaplicy, w miejscu gdzie przypłynął statkiem białej floty, wzniesiono pomnik.
W czarnym Brodzie do kanału uchodzi Sucha Rzeczka. Od szczytowej śluzy Gorczyca spływ odbywa się jzu z „górki”. Przepływamy przez kilka mniejszych jezior: Orle, Paniewo, Krzywe.
We wsi Mikaszówka położonej za sluza o tej samej nazwie znajduje się zabytkowy kosciołek drewniany i otoczona lasem śluza Sosnówek. Na wysokości wsi Rygol kanal augustowski łaczy się z Czarna Hańczą bedąca dopływem Niemna i kieruje ku granicy polsko-białoruskiej. Do przepłynięcia pozostały nam jeszcze 2 śluzy: Tartak W obejściu śluzowego, usytuowanym na skarpie, znajduje się murowany dworek z około 1838 r. Jest to jedyny oryginalny budynek, który zachował się do dzisiaj i niedawno wyremontowana śluza Kudrynki. Ostatnią miejscowościa na szlaku przed granicą jest Rudawka.
Śluza Niemnowo - miała dwie tablice metalowe, które zaginęły. Wybudowana w latach 1828-1830 przez Jana Pawła Lelewela brata Joachima Lelewela.
Pierwotnie trzykomorowa śluza Niemnowo jest ostatnią śluzą Kanału Augustowskiego przed jego połączeniem z rzeką Niemen. Rekonstrukcję śluzy Niemnowo nieczynnej od 1939 roku przeprowadzono w latach 2004 - 2006. Dobudowano wówczas czwartą komorę, służącą do połączenia Kanału Augustowskiego z Niemnem przy stanach niżówkowych rzeki. Powodem tego stanu rzeczy była zmiana trasy rzeki i warunków przepływu - likwidacja zakola, erozja denna i obniżenie stanów niskich. W odległości około 1,5 km powyżej śluzy znajduje się jaz Kurkul, pięcioprzęsłowy, służący do odprowadzenia nadmiaru wody ze stanowiska Dąbrówka - Niemnowo do cieku naturalnego płynącego od miejscowości Ostasza i wpadającego do rzeki Niemen powyżej połączenia z Kanałem Augustowskim. Piętrzenie i odpływ z jazu Kurkul wykorzystano do budowy elektrowni wodnej.
Decyzją Ministra Kultury i Sztuki dnia 21.12.1968r. został wpisany do rejestru zabytków najlepiej zachowany odcinek Kanału – od Augustowa do granicy państwa. Ochroną objęto nie tylko same budowle piętrzące i śluzy wraz z budynkami obsługi, ale również całą strefę krajobrazu wzdłuż kanału, ustaloną na 300 metrów od jego brzegów. W latach siedemdziesiątych rozebrano i zbudowano od nowa śluzę Paniewo, zachowując przy tym jej zabytkowy charakter. W roku 1979 wojewódzki konserwator zabytków w Suwałkach wpisał do rejestru zabytków Kanał Augustowski od śluzy Dębowo do granicy państwa. Rozporządzeniem Prezydenta RP z dn.25.04.2007 Kanał Augustowski został wpisany na Listę Pomników Historii w Polsce jako - Kanał Augustowski - droga wodna.
Od kilku lat wiosną organizowany jest Międzynarodowy Spływ Kajakowy Kanałem Augustowskim i rzeką Niemen z Augustowa do Druskiennik.
W czerwcu 2005 roku została podpisana umowa pomiędzy rządami Polski i Białorusi, dotycząca współpracy przy rekonstrukcji granicznego odcinka Kanału. Duże znaczenie dla ruchu turystycznego ma otwarcie pierwszego kajakowego przejścia granicznego na śluzie Kurzyniec, które nastąpiło 30 kwietnia 2005 roku.
Dziś Kanał Augustowski stanowi perłę niepowtarzalnej urody wśród szlaków wodnych Europy. Daje możliwość podziwiania tej wspaniałej przyrody, obcowania z nią na wyciągnięcie ręki, zmierzenia się z nią, możliwość poznania kultury i historii tych ziem..
Kanał ocalał w swym zabytkowym kształcie jedynie dlatego, że nie został włączony do systemu handlowych szlaków wodnych na taką skalę na jaką przewidywali to jego projektanci i przez wiele lat pełnił jedynie funkcję wodnego szlaku turystycznego. Dziś nadal płynie przez pradawną puszczę i stanowi wraz z Czarną Hańczą jeden z najciekawszych w Europie szlaków turystycznych, a połączenie Kanału Augustowskiego z Niemnem pozwoli nie tylko podróżować drogą wodną na Białoruś ale również otworzy wodniakom szlak na rzeki i jeziora Litwy i Łotwy.
Starania o wpisanie Kanału Augustowskiego na listę UNESCO rozpoczęły się już w 1997 roku. Pod koniec 2003 roku Białoruś zadeklarowała gotowość przyłączenia się do projektu. Po wschodniej stronie granicy zaczęły się prace remontowe przy śluzach.
Aktualnie strona polska prowadzi prace mające na celu przywrócenie stanu drożności granicznemu i przygranicznemu odcinkowi Kanału oraz przywrócenie dobrego stanu technicznego zlokalizowanym tam śluzom i budowli piętrzącej.
Biorąc pod uwagę zaawansowanie prac przy remoncie Kanału, jak również zawarte w czerwcu 2005 r. porozumienie pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Rządem Republiki Białoruś w sprawie rekonstrukcji granicznego odcinka Kanału Augustowskiego Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO wpisał Kanał Augustowski 20 marca 2006 r. na listę zabytków oczekujących na uzyskanie statusu obiektu wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Prace remontowe odcinka granicznego zakończą się w listopadzie 2007 roku, a wtedy Kanał - niezwykły przykład harmonii obiektu technicznego z przyrodą, będzie mógł być wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.