Dziecko po urodzeniu przechodzi swój pierwszy i najcięższy kryzys życia. Przejście od życia płodowego, w którym wszystkie jego potrzeby były zaspakajane przez organizm matki, do życia poza jej organizmem połączone jest z przekształceniem w okresie noworodkowym wielu czynności życiowych. Są to: uruchomienie samodzielnych mechanizmów oddychania, krążenia, wydalania, trawienia, regulacji temperatury itp. Te czynności przystosowawcze określa się mianem adaptacji noworodka. Okres niemowlęcy obejmuje pierwsze 12 miesięcy życia dziecka, wśród których wyodrębniamy pierwszy miesiąc życia jako stadium noworodka. Przeciętny noworodek ma długość ok. 50 cm, waży w granicach 2800g do 3500g. |
|---|
Układ kostny noworodka nie jest jeszcze ukształtowany. Kości są słabe, gdyż zawierają niewielkie ilości soli mineralnych i w dużej części mają budowę włóknisto- chrząstkową. Jedynie kości czaszki są twardsze od innych. Na sklepieniu czaszki w miejscu zetknięcia się kości ciemien4iowych i czołowych jest przestrzeń wypełniona tkanka włóknistą tj. ciemiączko duże. Przestrzeń pomiędzy kośćmi ciemieniowymi a kością potyliczną nazywa się ciemiączkiem małym, które zrasta się w pierwszym kwartale życia.
Układ mięśniowy podobnie jak układ kostny nie jest jeszcze rozwinięty całkowicie. Włókna mięśniowe są cienkie o niewielkiej sile skurczu. Dwie cechy charakteryzujące postawę leżącego noworodka to asymetria oraz tendencja do przewagi zginaczy.
Układ nerwowy nie jest w pełni dojrzały. Ciężar mózgu jest duży w stosunku do ciężaru ciała (wynosi ok. 380g.) Komórki nerwowe nie są zróżnicowane w typowe warstwy, wypustki komórek są słabo wykształcone.
Stosunek noworodka do otaczającego świata regulują przede wszystkim odruchy bezwarunkowe, które są odpowiedzią na bodźce związane z nowym środowiskiem życia. Przykładem takich odruchów jest :
-tzw. odruch Babińskiego, który polega na tym, że przy podrażnieniu podeszwy stopy duży palec podnosi się do góry. Odruch ten zanika w okresie niemowlęctwa. U dorosłego człowieka przy podrażnieniu podeszwy stopy palce zginają się w dół
-odruch chwytny, przy dotknięciu jakimś przedmiotem wewnętrznej części dłoni, noworodek zaciska ów przedmiot tak mocno, że dziecko można podnieść i mieć pewność, że cały czas będzie miało zaciśniętą dłoń
-odruch toniczno-szyjny, gdy noworodek leży na wznak i przekręcimy mu głowę w prawo, to ręka prawa wyprostowuje się, a lewa kurczy
-odruch oczno-karkowy Peipera , gdy silne światło działa nagle na oko noworodka, to jego głowa cofa się wstecz. Przy tym odruchu można zauważyć zależność między siłą światłą , a cofnięciem głowy.
-odruch Moro lub odruch obejmowania, na skutek nagłego szarpnięcia, hałasu lub światła, noworodek prostuję kończyny górne, po czym zbliża je do tułowia. Przy tej czynności prostuje się kręgosłup dziecka
2.Rozwój ruchowy niemowlęcia
Rozwój ruchowy polega na wzrastających wraz z wiekiem umiejętnościach dziecka do przyjmowania i zmiany postaw ciała .
Między 1 a 2 miesiącem życia niemowlę potrafi unieść głowę wzdłuż osi tułowia. Dziecko 3-miesięczne położone na brzuszku potrafi przez dłuższy czas mieć uniesioną główkę.
W okresie 5-6 miesiąca dziecko zdobywa kontrolę nad swymi ruchami głowy i szyi. Potrafi leżąc na plecach zgiąć głowę w kierunku tułowia. W tym też okresie dziecko zdolne jest za pomocą ruchów mięsni szyi i karku usiąść.
W 8 miesiącu siedzi już całkiem pewnie bez podtrzymywania.
Około 8-9 miesiąca trzymane za rączki uczy się wstawać.
10-mieięczne niemowlę stoi samodzielnie.
Umiejętność poruszania się jest związana z omówionymi zmianami postaw ciała. W okresie, gdy dziecko tylko leży, jedyny jego ruch polega na obracaniu się z boku na bok.
6 miesiąc życia to okres pełzania. Jest on spowodowany nierównym rozwojem kończyn górnych i dolnych. Pełzanie polega na posuwaniu się naprzód, głównie dzięki ruchowi rączek, nóżki spełniają jedynie funkcje pomocniczą.
W 9 miesiącu dziecko raczkuje używając rąk i kolan, jak również trzymane pod pachami chodzi. W 11 miesiącu życia porusza się trzymane za rękę i stopniowo zaczyna stawiać pierwsze samodzielne kroki.
3.Rozwój chwytu i manipulacji
Niemowlęta najpierw chwytają odruchowo. Bezwarunkowy odruch chwytny polega na zamykaniu dłoni na przedmiocie włożonym do rączki i utrzymaniu się zgięcia przez pewien czas. Następnie dziecko zdobywa umiejętność chwytania dowolnego przedmiotu w zasięgu wzroku.
Na wiek 2-4 miesiące przypada okres przejściowy, w którym odruch chwytny zanika, a chwytanie polegające na dowolnych ruchach jeszcze się nie rozwinęło
Chwytanie dowolne rozpoczyna się w 4-5 miesiącu życia i kształtuje się przez dłuższy czas
H.M. Halverson w latach 1931-1937 wyróżnił cztery etapy chwytania:
-Stadium I (4-5 miesiąc) dziecko zbliża obydwie rączki do przedmiotu, który widzi za pomocą stawów barkowych. Towarzyszy temu słaby chwyt łokciowo- dłoniowy. Ręce niemowlęcia nie są zdolne same uchwycić przedmiot, a jeżeli wsuniemy mu przedmiot do rączki, bardzo szybko go puszcza. Jego ręce działają na zasadzie całkowitej symetrii, nie jest też w nich widoczna przewaga czynnościowa.
-Stadium II ( 5-6 miesiąc) poruszając ramionami w stawach barkowych wyciąga ręce do przedmiotu i wyprostowuje równocześnie ręce w łokciach. Chwyt następuje przy użyciu palców dłoni, z wyłączeniem kciuka. Okres ten zwany jest też chwytem dłoniowym prostym. Dziecko nie potrafi utrzymać dwóch przedmiotów równocześnie, gdyż na widok drugiego z nich puszcza pierwszy
-Stadium III (7-8 miesiąc) dziecko zaczyna posługiwać się przy chwytaniu także kciukiem, potrafi również utrzymać po jednym przedmiocie w każdej rączce posługuje się tzw. chwytem nożycowym, gdyż nie potrafi przeciwstawić kciuka pozostałym palcom i wykonuje jedynie ruch przywodzenia i odwodzenia kciuka w stosunku do pozostałych palców. Okres ten jest również czasem różnicowania się prawej i lewej ręki. Od tego momentu można spostrzec, czy dziecko będzie praworęczne , czy leworęczne
-Stadium IV (od 9 miesiąca) tzw. chwyt pęsetkowy, w którym kciuk przeciwstawia się pozostałym palcom. Pod koniec pierwszego roku życia niemowlę potrafi już trzymać przedmioty między kciukiem, a palcem wskazującym, co pozwala na precyzyjniejsze ruchy. Jest to też czas, w którym dziecko nabywa umiejętności wkładania przedmiotów do większych pojemników, rzucania nimi
Początkiem manipulacji jest chwytanie przedmiotów w zasięgu wzroku. Dziecko 7-8-miesięczne bez większego trudu sięga po zabawki znajdujące się w pobliżu. Często wykazują się też dużą wytrwałością w osiąganiu przedmiotów leżących nieco dalej. W IV kwartale życia zdrowe niemowlęta są bardzo ruchliwe, często zmieniają pozycję ciała, a radość sprawia im każdy zdobyty przedmiot. Jest to tzw. okres manipulacji niespecyficznej. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko zaczyna naśladować otaczający świat, uczy się turlać piłeczkę , układać klocki itp. Jego działania manipulacyjne są bardziej specyficzne.
4. Sen i czuwanie
Przez większą część doby(15-16 godzin) noworodek śpi. Przez resztę czasu czuwa. Jego sen jest lekki, łatwo go zbudzić, równie łatwo zasypia. Długość okresu czuwania i snu stopniowo wzrasta, przy czym ich cykl zaczyna się stabilizować w 3 tygodniu życia.
Badania wykazały , że marzenia senne stanowią połowę długości trwania snu. U niemowląt zachodzą także stany pośredni miedzy jawa , a snem. W tych pośrednich okresach niemowlę reaguje na bodźce zewnętrzne, co więcej ich działanie jest silniejsze niż w okresie całkowitego rozbudzenia
5.Rozwój procesów poznawczych
Według niektórych autorów dziecko już w pierwszym miesiącu życia reaguje na różne kolory. Noworodki w 15 dniu życia śledzą wzrokiem plamkę barwną poruszającą się wewnątrz pola innego koloru , ale tej samej jasności. Stwierdzono również , że najdłużej zatrzymuje wzrok na barwie niebieskiej i zielonej, krócej na czerwonej, najkrócej na żółtej. Zdolność rozróżniania barw pojawia się u niemowląt 4 miesięcznych, które potrafią odróżnić barwę czerwoną od innych. Dziecko 12 miesięczne różnicuje cztery podstawowe barwy.
Według Z. Babskiej:
- w I kwartale życia bodźce barwne wywołują tylko aktywność dziecka, ale pod koniec tego kwartału zaczynają ją również hamować
- od II do III kwartału bodźce barwne zaczynają się ukierunkowywać. Około 8 tygodnia życia dziecko zaczyna dostrzegać kształty
Na początku niemowlęta reagują pozytywnie na każda twarz ludzką. Od 4 miesiąca odróżniają twarze osób bliskich od obcych. W wieku 7 miesięcy potrafią rozróżnić wyraz mimiczny twarzy np. gniew, radość....
Według badań nad wrażliwością słuchową noworodek reaguje na silne dźwięki nagłym pobudzeniem. Po paru tygodniach bodźce dźwiękowe zaczynają hamować ruchy dziecka, które pod wpływem dźwięków "zastyga w bezruchu". Około 6-8 tygodnia życia u dziecka pojawiają się reakcje mimiczne, uśmiech się na znany sobie dźwięk np. głos matki. W 4-5 miesiącu życia dziecko potrafi zlokalizować źródło dźwięku i w jego kierunku zwraca głowę. W IV kwartale życia dziecko rozumie znaczenie poszczególnych słów.
Świat dziecka jest odmienny od świata dorosłych, kreuje się w oparciu o spostrzeżenia. Szuman na podstawie swoich badań stwierdził, że dopiero dziecko w wieku kilku miesięcy jest zdolne do właściwego spostrzegania.
6. Fazy rozwoju mowy
Wiek niemowlęcy często jest uważny za okres wstępny w rozwoju mowy, gdyż dziecko w tym okresie przechodzi od krzyku i wydawania różnych dziwnych nieartykułowanych dźwięków do tzw. gaworzenia czyli wytwarzania dźwięków, które są składnikami bardziej złożonych jednostek mowy
Zachodzi związek gruchania i gaworzenia z mową właściwą , ponieważ gruchanie stanowi to w pewnym sensie ćwiczenie narządów mowy. Gruchanie pomaga dziecku w wyrażaniu emocji, zadowolenia , bezpieczeństwa. U starszych niemowląt gruchanie czy gaworzenie mogą być wykorzystywane jako środek komunikacji. Zauważono również, że barwa głosu, ton ulegają zmianie w zależności od stanu emocjonalnego niemowlęcia. Przejście od gruchania do gaworzenia następuje w 5 miesiącu życia , a przejście od gaworzenia do pierwszych słów około 11-12 miesiąca. W wieku około 3 miesięcy pojawiają się dźwięki gardłowe (k,g,x) potem dźwięki spółgłoskowe, wargowe i przedniojęzykowe(p,b,t,d) . Od 6-9 miesiąca rozwija się gaworzenie i wzbogaca repertuar spółgłosek.
Po 9 miesiącu życia dziecko naśladuje dźwięki otoczenia, zaczyna rozumieć pojedyncze słowa. Pod koniec pierwszego roku życia pojawiają się u niego pierwsze wyrazy.
7.Rozwój czynności poznawczych i przejawy inteligencji niemowlęcia
Na początku III kwartału życia coraz większego znaczenia nabierają odruchy warunkowe, wytwarzające się na podłożu odruchu orientacyjnego, przyjmującego z czasem formy odruchu aktywnie badawczego. Dzięki tym odruchom dziecko zapoznaje się z otaczającym go światem.
Dziecko 7-8 miesięczne dość długo zajmuje się jednym przedmiotem. Bada go, odkrywa w nim nowe właściwości, by po 15-25 minutach uznać go za "starą" zabawkę. Niemowlę zapamiętuje owe właściwości, co umożliwia mu dostrzeżenie zmysłowych podobieństw między przedmiotami, zjawiskami. Porównywanie wcześniejszych spostrzeżeń z aktualnymi jest jednym z pierwszych przejawów myślenia obrazowego. Polega ono na syntezie, analizie zauważonych bodźców.
Według teorii stadialnego rozwoju Piageta inteligencja jest rozwojem aktywności, która nie jest dana dziecku w gotowej postaci , lecz rozwija się stopniowo, bowiem każdy organizm dąży do utrzymania równowagi z otaczającym go światem. Proces ten składa się z dwóch czynników : asymilacji, czyli przyswajania przedmiotów z zewnątrz oraz akomodacji tj. dostosowania własnej organizacji wewnętrznej do cech środowiska zewnętrznego.
Początkowo adaptacja polega na zaspokajaniu potrzeb biologicznych.
Noworodek posiada bezwarunkowy odruch ssania, który umożliwia mu zdobywanie pokarmu. Umiejętność ssania stanowi wzorzec wykonywania określonych czynności. Kilkutygodniowe dziecko ssie już nie tylko pierś matki, lecz także inne rzeczy, zabawki itp. Za pośrednictwem wrażeń zmysłowych zdobywa pierwsze informacje o otaczającym go świecie. Stopniowo różnicuje i koordynuje coraz bardziej złożone schematy czynnościowe. Dzięki procesowi asymilacji dziecko przyswaja nowe informacje o świecie zewnętrznym.
Rozwój inteligencji dziecka w pierwszym roku życia dzieli się na cztery stadia:
-stadium I (1 miesiąc życia), w którym niemowlę ćwiczy swoje odruchy bezwarunkowe
-stadium II (od 1-4 miesiąca życia), w którym dziecko realizuję potrzebę ćwiczenia reakcji odruchowych, wciela do swoich czynności różnorodne przedmioty, różnicuje aktywność odruchów w zależności od sytuacji (np. ssanie dla ssania , dla "zabicia głodu")
-stadium III (od 5-9 miesiąca życia), polega na przyswajaniu do świadomości nowego przedmiotu za pomocą różnych technik (np. ssania , manipulacji itp.)
-stadium IV ( do 12 miesiąca ), gdzie niemowlę wykorzystuje różne schematy czynności aby osiągnąć zamierzony cel (np. uderza przedmiotami o stół , żeby wytworzyć hałas lub odpycha rękę dorosłego , żeby przyciągnąć do siebie wymarzony obiekt.)
Rozwój tych stadiów dowodzi, że już w wieku niemowlęcym dziecko cechuje się inteligencją praktyczną tzn., że myślenie dostosowuje do określonej sytuacji.
8. Rozwój uczuć i kontaktów społecznych
Według J.B. Watsona niektóre emocje są wrodzone i można je zauważyć już u noworodków. Do tego typu emocji należą przede wszystkim: gniew (przy unieruchomieniu głowy noworodka), strach (np. w momencie, kiedy podnosimy dziecko raptownie do góry), zadowolenie (objawia się np. podczas głaskania)
Dziecko uczy się reagować w sposób emocjonalny , a później uczuciowy . Kilkutygodniowe niemowlę odpowiada uśmiechem na uśmiech, a dziecko kilkumiesięczne stara się naśladować mimikę dorosłego.
W 3 miesiącu życia maluch uśmiecha się na widok osoby dorosłej pomimo, że nie jest w stanie obserwować jeszcze jej wyrazu twarzy.
Sytuacja ta zmienia się w 4 miesiącu, wtedy u dziecka rozwijają się uczucia o charakterze społecznym. Pociecha reaguje w różny sposób na różne osoby. Swoją ocenę dorosłego pokazuje w rozmaity sposób np. poprzez śmiech, mimikę, a czasem nawet płacz.
W II kwartale życia nie tylko reaguje na twarz , ale również na dźwięk głosu, uśmiech, pieszczotliwy ton. Dla dziecka 2-miesięcznego jest charakterystyczny stan tzw. radosnego ożywienia. Reakcja ta rozwija się i różnicuje prowadząc do coraz bardziej złożonych społecznych form zachowania.
Trzeba pamiętać, że emocje są nie tylko pozytywne lecz także negatywne. Reakcjom negatywnym towarzyszy uczucie strachu objawiającego się poprzez płacz, odwracanie głowy, zasłanianie oczu i ciała. Po pewnym czasie niektóre negatywne emocje zanikają np. lęk przed osobami dorosłymi. Dziecko poznając coraz więcej ludzi nie boi się ich, jednak zachowuje dystans, ostrożność do nieznanej wcześnie osoby.
W1959 E. Franus przeprowadził badania na temat rozwoju reakcji gniewu, które można zauważyć już w pierwszym miesiącu życia m.in. poprzez reakcje wywołane skrępowaniem kończyn lub całego ciała.
Od 6 miesiąca życia dziecko dąży do zdobywania przedmiotów nie będących w jego zasięgu. Niestety czasami nie jest w stanie ich zdobyć, gdyż nie jest jeszcze na tyle sprawne i zręczne, bądź dany przedmiot został mu po prostu odebrany. W takich przypadkach najczęściej reaguje dość silnym natężeniem gniewu. Na uwagę zasługuje fakt, iż dziecku trudniej pogodzić się z tym, że przedmiot został mu zabrany przez osobę mu bliską.
Niemowlaki mają bardzo krótkotrwałe i zmienne reakcje , stany emocjonalne. Jednak te krótkie stany w dużej mierze decydują o postawie emocjonalnej dziecka, o tym czy ma usposobienie łagodne, czy też rozdrażnione i płaczliwe.
Niemowlę stopniowo nawiązuje kontakty z otoczeniem. Jest to spowodowane jego niezaradnością i niemożnością samodzielnego zaspakajania życiowych potrzeb. Pierwsze reakcje społeczne nawiązuje z osoba matki., które w 3 miesiącu przeradzają się w reakcję ożywienia. Poszczególne składniki tej reakcji np. wyciąganie raczek do zbliżającej się osoby dorosłej wyodrębniają się w kolejnych miesiącach życia jako specyficzne zachowania społeczne.
Już od 4 miesiąca życia niemowlęta manifestują swoje niezadowolenie, gdy dorośli nie zwracają na nie należytej uwagi, zaś pod wpływem pieszczot, uspokajają się.
W 5 miesiącu życia maluchy rozróżniają osoby znane od nieznanych.
Na przełomie 7 i 8 miesiąca za wszelką cenę pragną zwrócić na siebie uwagę, czynią to w różny sposób np. poprzez płacz, gaworzenie itp.
Począwszy od 9 miesiąca starają się przyciągnąć uwagę dorosłych w nieco bardziej wyrafinowany sposób. W tym celu wykonują rozmaite gesty, naśladują czynności dorosłych (np. udają, że mieszają herbatę).
Okres niemowlęcy jest bardzo ważny dla rozwoju, gdyż właśnie wtedy dzieci przejmują różnorodne wzorce zachowań, elementy kulturowe, których nie są w stanie jakoś wyselekcjonować. Uznają , że taki stan rzeczy jaki istnieje jest niezmienny , dopiero w okresie poniemowlęcym są zdolne tworzyć swój świat na podstawie własnych obserwacji życia.
Ważnym czynnikem rozwoju jest środowisko. J. Kaiser na podstawie eksperymentalnych badań stwierdził, że dzieci wychowane w niezbyt zamożnej rodzinie cechuje wzmożona intensywność reakcji ukierunkowana na osoby dorosłe. Dzieci wychowane w domu rodzinnym charakteryzuje zainteresowanie przedmiotami i różnymi bodźcami zewnętrznymi, natomiast dzieci wychowane w odosobnieniu (np. w sierocińcu) bardziej interesują się osobami dorosłymi. Stan ten jest związany z próbą zaspokojenia "głodu" bodźców społecznych
9. Warunki niezbędne dla prawidłowego rozwoju niemowlęcia
W okresie pierwszego roku życia, należy zapewnić dziecku odpowiednia ilość snu przeplataną z okresami czuwania:
-niemowlęta w okresie od 2 do 5 miesiąca powinny przez 16 godzin spać i 8 godzin na dobę czuwać
-od 5-9 miesiąca powinny spać 14-15 godzin, czuwać od 9 do 10 godzin
-od 10-12 miesiąca powinny spać 13-14 godzin, czuwać zaś 10-11 godzin
Zdrowe dzieci w wieku 2-5 miesięcy powinny czuwać 4 razy po 2-2,5 godziny, spać w dzień 3 razy po 2 godziny, a w nocy 10 godzin. Niemowlęta w IV kwartale mogą już czuwać 3 razy po 3-4 godziny, a spać 2 razy po 1,5 do 2 godzin.
Ogromne znaczenie ma pewna ustalona kolejność czynności. Prawidłowa kolejność jest następująca: sen, następnie karmienie , wreszcie czuwanie. Jest to o tyle ważne, że dziecko wyspane ma lepszy apetyt, a najedzone jest spokojniejsze.
W czasie czuwania trzeba zadbać o odpowiednią ilość bodźców zewnętrznych, które trzeba dostosować do wieku :
-w I kwartale życia dziecko powinno mieć dostarczone przede wszystkim bodźce słuchowo-wzrokowe. Począwszy od 2 miesiąca wskazane jest zawieszać nad łóżkiem pociechy kolorowe zabawki, karuzele itp., musza być one umiejscowione w widocznym miejscu. Dobrze jest też podchodzić do malucha z zabawką w ręku, poruszając nią w zasięgu jego wzroku i mówić łagodnym, przyjaznym tonem
-w II kwartale życia należy szczególnie zwrócić uwagę na rozwój ruchowy. Dziecku trzeba zapewnić dogodne warunki do zmiany pozycji ciała. Kontakt z przedmiotami powinien zmuszać dziecko do odruchu chwytnego. Malucha należy uczyć kojarzenia mowy ludzkiej z konkretnymi zabawkami, sytuacjami itp.
- w III kwartale dziecko musi mieć zapewnioną możliwość częstego i bezpośredniego kontaktu z przedmiotami. Powinno je trzymać, badać ich kształt , właściwości ,ustawiać rzucać itp.
-w IV kwartale dziecko powinno jak najwięcej się poruszać. Trzeba zapewnić mu odpowiednią przestrzeń (np. pokój), dostarczać rzeczy pomocniczych do oparcia przy chodzeniu i staniu, pobudzać i zachęcać do wymawiania prostych słów, zwrotów
U dzieci zaniedbanych występuje apatia, bierność, nadmierna krzykliwość, płaczliwość. Prawidłowo wychowane i wypieszczone dziecko roczne cechuje ruchliwość, żwawość, nabycie pewnych umiejętności jak: samodzielne stanie, chodzenie z podpórką,, picie ze szklanki, otwieranie pudełka, układanie klocków, słuchanie i rozumienie poleceń, wymawianie pierwszych słów itp.
ZNACZENIE PRZYWIĄZANIA: - PROTEST ZA ROZSTANIEM, PRZYWIERANIE OD OSOBY, PODĄZANIE ZA OSOBĄ, RADOSC I SPOKOJ KIEDY TA WRACA.