ROZDZIAŁ 1

Ekonomia - nauka o gospodarowaniu

1.1. Przedmiot ekonomii

Ekonomia - jest nauką, która bada, w jaki sposób ludzie wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb. Zasoby, którymi ludzie dysponują, są przekształcane w trakcie procesu produkcyjnego w dobra i usługi zaspokajające określone potrzeby.

Ekonomia istnieje od zawsze.

• Ojcami ekonomii są Arystoteles i Ksenofont

OIKOS – dom NOMOS – prawo

(oznaczało zasady prowadzenia gospodarstwa domowego)

• XIX w. – powstają pierwsze manufaktury; określenie ekonomii jako nauki

Problem rzadkości zasobów i technologii

Gospodarowanie odbywa się zawsze w określonym momencie czasu, gdy dostępne są tylko pewne ilości zasobów:

• Praca - istnieje tylko pewna ilość ludzi zdolnych i chcących podjąć pracę;

• Ziemia - określona jest ilość surowców naturalnych np. rud metali, ropy naftowej, węgla, hektarów ziemi;

• Kapitał - są dostępne określone maszyny, urządzenia, wiedza.

Rzadkość jako problem w ekonomii występuje zawsze, gdy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr.

Konieczność dokonywania wyborów

Ograniczone zasoby i technologie, którymi dysponują ludzie w danym momencie, mogą być w rozmaity sposób wykorzystane. Dlatego też ludzie muszą dokonywać wyboru, czyli decydować o tym co, jak i dla kogo produkować.

1.2. Potrzeby człowieka

Różnorodność potrzeb jest ogromna i dlatego można je rozmaicie klasyfikować, za kryterium przyjmując np. czas, kogo dotyczą itp. Najpowszechniejsza teoria to teoria potrzeb Maslowa:

1. Potrzeby fizjologiczne (np. pożywienie, ubranie, sen).

2. Potrzeby bezpieczeństwa (np. bezpieczeństwo życia, pracy).

3. Potrzeby przynależności (np. akceptacja, nawiązywanie kontaktów).

4. Potrzeby uznania (np. niezależność, prawo do decyzji).

5. Potrzeby autorealizacji (np. realizacja własnych możliwości).

Ponadto potrzeby można podzielić na:

1. Naturalne (związane bezpośrednio z biologicznym funkcjonowaniem człowieka);

2. Kulturowe (wykraczają poza biologiczne warunki życia i dotyczą np. nauki, rozrywek, podróży).

Gdy wprowadzamy technologię do zakładów, zwiększamy produkcję. Podstawowe potrzeby są zaspokajane przy udziale mniejszej liczby osób. Reszta ludzi musi się przekwalifikować, aby wytwarzać dobra i świadczyć usługi zaspokajające potrzeby wyższego rzędu. Następuje rozwój gospodarczy.

1.3. Dobra i usługi

Środki zaspokajania potrzeb:

• Materialne – dobra,

• Niematerialne – usługi.

Dobra to przedmioty materialne posiadające odpowiednią użyteczność dla konsumenta.

Użyteczność jest to satysfakcja, którą konsument uzyskuje ze spożycia dobra lub usługi.

Podział dóbr:

1) Dobra wolne - to dobra naturalne. Są dostępne w nieograniczonych ilościach, w formie nadającej się bezpośrednio do użytku (np. powietrze, światło słoneczne).

2) Dobra ekonomiczne - to dobra rzadkie, wytwarzane przez człowieka w ograniczonych ilościach. Mogą być wykorzystywane do celów konsumpcyjnych lub produkcyjnych. Dzielą się na:

• Dobra konsumpcyjne - służą bezpośrednio do zaspokajania potrzeb ludzkich. Dzielą się na:

• Dobra trwałe.

• Dobra nietrwałe.

• Dobra kapitałowe (dobra inwestycyjne) - mają zastosowanie w procesach wytwarzania dóbr i usług.

Usługi polegają na świadczeniu użytecznych czynności w celu zaspokojenia określonej potrzeby. W wyniku ich działania nie powstaje żadne nowe dobro.

1.4. Zasoby i technologie

Dobra i usługi mogą być wytwarzane w oparciu o określone zasoby i technologie.

Grupy zasobów:

Zasoby	Co do nich zaliczamy	Opis
Ludzkie	Praca	Najważniejszym składnikiem procesów produkcyjnych są ludzie. Posiadają oni różnorodne kwalifikacje, umiejętności, doświadczenie i predyspozycje do wykonywania określonej pracy.
Kapitałowe	Kapitał	Obejmują rzeczowe i finansowe składniki procesów wytwórczych tzn. dobra kapitałowe i kapitał finansowy. Dobra kapitałowe są wynikiem procesu produkcyjnego i przeznaczone są do późniejszego wykorzystania w procesie produkcyjnym . Wśród dóbr kapitałowych wyróżnia się środki i przedmioty pracy.
Naturalne	Ziemia z jej bogactwami	Nie są wytworem pracy ludzkiej. Obejmują obszar powierzchni ziemi oraz wszystko to, co w naturze jest użyteczne w procesie produkcji (np. minerały, woda, rośliny). Występują zasoby odnawialne i nieodnawialne.

Technologia

Każdy produkt potrzebuje odmiennych zasobów, które muszą być ze sobą połączone w odpowiedni sposób. Wiedza, jak zasoby mogą być łączone w produkcyjny sposób - to technologia. Technologia produkcji wyznacza ilość i rodzaj zasobów koniecznych do wyprodukowania danego dobra.

Alokacja zasobów i technologii

Ponieważ zasoby i technologie są ograniczone, natomiast możliwości ich zastosowania są liczne i różnorodne, pojawia się problem gospodarowania, sprowadzający się do alokacji.

Alokacja to rozdzielenie rzadkich zasobów między różnorodne możliwe ich zastosowania w procesie gospodarowania. Efektywność alokacji jest mierzona rozmiarami Produktu Krajowego Brutto (PKB).

1.5. Możliwości produkcyjne

Granica możliwości produkcyjnych określa maksymalną ilość dóbr, które możemy wytworzyć przy naszych możliwościach produkcyjnych.

Warianty ekonomiczne:

1. Punkty na krzywej – efektywne

2. Punkty pod krzywą – nieefektywne

3. Punkty nad krzywą - nieosiągalne

1.6. Gospodarowanie

Gospodarowanie - jest wielopłaszczyznowym procesem polegającym na ciągłym dokonywaniu wyborów związanych z problemem alokacji w sferze produkcji, wymiany, podziału, konsumpcji.

Produkcja - to działalność ludzka polegająca na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludzkich. Producenci muszą zadecydować co, ile i jak wytwarzać, czyli jak alokować czynniki wytwórcze.

Wymiana - jest to działalność ludzka związana z dostarczeniem efektów pracy człowieka od producenta do konsumenta. Wymiana obejmuje np. handel hurtowy, detaliczny.

Konsumpcja - oznacza spożycie, czyli zużywanie dóbr i usług w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich.

1.7. Podmioty gospodarcze

Gospodarstwo domowe - tworzą ludzie wspólnie zamieszkujący i podejmujący wspólne decyzje finansowe. Gospodarstwo domowe jest podstawowym podmiotem podejmowania decyzji dotyczących konsumpcji.

Przedsiębiorstwo - jest to jednostka, która zatrudnia czynniki wytwórcze do wytwarzania dóbr i usług, które sprzedaje innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym bądź władzom gospodarczym.

Władza gospodarcza - reprezentuje różnorodne agendy rządowe, instytucje i organizacje należące do rządu lub zapewniające mu swój byt.

Obieg okrężny w gospodarce - odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników .

Państwo ogranicza produkcję, gdyż zabiera część zasobów. Ludzie pracujący w administracji świadczą usługi i nie mogą wytwarzać dóbr.

1.8. Wybór i koszt alternatywny

Zasada racjonalnego gospodarowania:

• Należy dokonać takiego wyboru, aby przy danym nakładzie środków osiągnąć największy efekt.

• Należy dokonać takiego wyboru, aby dany efekt osiągnąć przy użyciu najmniejszego nakładu środków.

W każdym z obu wariantów jeden element jest dany (stały), a drugi zmienny.

Wybór alternatywny

Producent posiadane zasoby może przeznaczyć do wytwarzania wielu różnych dóbr. Decydując się na produkowanie np. mebli, musi zrezygnować z innych możliwości wykorzystania posiadanych czynników produkcji.

Koszt alternatywny – Wartość poniechanej działalności alternatywnej. Jest równy korzyści, jaką można było uzyskać w wyniku innego zastosowania zasobów do wytworzenia dóbr lub usług.

1.9. Mikro- i makroekonomia

Mikroekonomia - bada określone decyzje alokacyjne podejmowane przez poszczególne podmioty gospodarcze na określonych rynkach.

Makroekonomia - bada ona problemy alokacji na poziomie całej gospodarki narodowej. Interesują ją takie zagadnienia jak np. wzrost gospodarczy, cykliczność rozwoju, alokacja, bezrobocie.

Mezoekonomia – zajmuje się obszarem pośrednim między mikroekonomią a makroekonomią.

1.10. Ekonomia pozytywna i normatywna

Rachunek ekonomiczny - porównywanie w danej działalności gospodarczej efektów z ponoszonymi nakładami w celu wybrania możliwie najlepszych wariantów.

Ekonomia pozytywna (o sądach pozytywnych) – zajmuje się światem takim, jakim jest, a nie takim, jaki powinien być. Unika wprowadzania sądów wartościujących. Wyjaśnia w sposób obiektywny procesy podejmowanych decyzji.

Ekonomia normatywna - zajmuje się sądami wartościującymi tzn. odpowiada na pytanie jakie powinny być np. ceny, poziomy produkcji, dochody, itd.

1.11. Metody analizy ekonomicznej

Kategorie ekonomiczne:

• Praca,

• Produkcja,

• Wymiana,

• Cena,

• Pieniądz,

• Towar,

• Popyt,

• Podaż,

• Kapitał.

Prawo ekonomiczne - to trwałe związki i współzależności zachodzące między poszczególnymi kategoriami ekonomicznymi w procesie gospodarowania. Są to głównie prawidłowości typu stochastycznego.

Abstrakcja teoretyczna - polega na wyodrębnieniu najistotniejszych elementów procesu gospodarczego oraz na pominięciu zbędnych szczegółów.

Cechy praw ekonomicznych:

• działają obiektywnie – są one rzeczywista, realną cechą procesu gospodarowania, ich istnienie i działanie nie zależy od świadomości i woli ludzi;

• historyczne;

• uniwersalne.

Teorie ekonomiczne – zespół twierdzeń logicznie i rzeczowo uporządkowanych, wyjaśniających funkcjonowanie gospodarki jako całości lub jej segmentów.

Teorie ekonomiczne nie zawsze się sprawdzają!

Prawidłowości stochastyczne – można je poprzeć (udowodnić) tylko statystycznie.

Zależności deterministyczne – sprawdzają się dla każdej jednostki.

Prawa ekonomiczne tworzone są w oparciu o zależności między kategoriami ekonomicznymi.

Metodologia badań w ekonomii:

1. Etap obserwacji danego zjawiska i formułowania problemów.

2. Etap konstrukcji modelu teoretycznego:

• wyodrębnienie najważniejszych czynników

• budowanie modelu

1. Etap weryfikacji hipotez:

• wykorzystanie statystyki

Błędy w badaniach:

• Klauzula Ceteris Paribus – założenie przy badaniu związków między różnymi elementami, że tylko jeden czynnik jest zmienny, pozostałe zaś nie zmieniają się.

• Błąd post hoc – błąd logiczny; występuje wtedy, gdy ktoś wyciąga fałszywy wniosek o relacjach przyczynowo-skutkowych ze zwykłego następstwa dwóch zdarzeń w czasie; błędne wnioskowanie, że „po czymś” znaczy „z powodu czegoś”.

• Błąd złożenia – błąd logiczny polegający na przypisaniu całości wszystkich cech elementów, z których się ona składa. W ekonomii błąd złożenia polega na mylnym przenoszeniu zależności prawdziwych na poziomie mikro (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa) na poziom makro (gospodarka).

• Subiektywność

System ekonomiczny – próba wprowadzenia teorii do praktyki. System ekonomiczny to zbiór praw regulujący i kształtujący rzeczywistość gospodarczą.

ROZDZIAŁ 2

Gospodarka

2.1. Podstawowe rodzaje systemów ekonomicznych

Alokacja - to rozdzielenie rzadkich zasobów między różnorodne możliwe ich zastosowania w procesie gospodarowania.

Typy gospodarek:

1. Gospodarka tradycyjna - o alokacji zasobów decyduje tradycja i przyzwyczajenia, a wielkość produkcji nieznacznie przekracza minimum niezbędne do przetrwania.

2. Gospodarka rynkowa - oparta jest na mechanizmie cenowym i niewielkiej ingerencji rządu. Większość zasobów jest własnością prywatną a o ich alokacji decyduje rynek.

3. Gospodarka kierowana - rząd ma i dysponuje władzą do kierowania czynnikami wytwórczymi kraju. Alokacja czynników odbywa się przez dyrektywy rządowe.

4. Gospodarka mieszana - ma cechy gospodarek rynkowej i kierowanej.

W praktyce najczęściej spotyka się gospodarki mieszane.

Gospodarka odpowiada na 3 pytania:

• Co produkować?

• Jak produkować?

• Dla kogo produkować?

2.2. Rynki w gospodarce

Rynek - to całokształt transakcji kupna i sprzedaży. W ekonomii: proces, za pośrednictwem którego wzajemne oddziaływania nabywców i sprzedawców danego dobra prowadzą do określenia jego ceny i ilości.

Funkcje rynku:

• Dokonuje wyceny różnych dóbr.

• Jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych.

• Jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów.

• Umożliwia ustalanie się stanów równowagi w przedsiębiorstwie.

• Jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb.

Klasyfikacja rynków:

• Według przedmiotu obrotu:

• Rynek produktów i usług konsumpcyjnych,

• Rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału),

• Rynek usług i produktów finansowych.

• Według zasięgu geograficznego:

• Rynek lokalny

• Rynek regionalny,

• Rynek krajowy,

• Rynek międzynarodowy,

• Rynek światowy.

• Według sytuacji rynkowej:

• Rynek nabywcy – charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem, co daje nabywcy uprzywilejowaną pozycję ,

• Rynek sprzedawcy – charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej.

• W zależności od stopnia jednorodności:

• Rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy, pszenicy,

• Rynek heterogeniczny, np. rynek pracy – występują w nim różne zawody, wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą.

• W zależności od stopnia wyrównywania się cen:

• Rynek doskonały,

• Rynek niedoskonały (monopolistyczny).

• W zależności od stopnia wyrównywania się cen:

• Rynek wolny –władze gospodarcze nie sprawują kontroli, sprzedawcy i nabywcy mają swobodę w ustalaniu ilości dóbr, jakie chcą sprzedać i kupić oraz po jakich cenach.

• Rynek regulowany - kontrolę sprawują władze centralne.

2.3. Gospodarka kierowana

Cechy gospodarki kierowanej (nakazowej):

1. Państwowa własność czynników produkcji.

2. Centralizacja zarządzania gospodarką i planowania.

3. Nakazowo-rozdzielczy charakter systemu (narzucenie przez centralną biurokrację państwową instytucjom zadań planowych, administracyjne przydzielenie im czynników produkcji).

4. Administracyjne kształtowanie cen produktów i czynników produkcji.

5. Niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi.

6. Duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących w gospodarce światowej.

7. Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach "miękkiego" ograniczenia budżetowego co powodowało, że nie kierowały się one w swojej działalności zasadą samofinansowania.

2.4. Gospodarka rynkowa

Cechy gospodarki rynkowej:

1. Dominacja prywatnej własności czynników produkcji:

   • Spółki akcyjne jako podstawowa forma własności.

   • Występuje też własność drobnotowarowa, spółdzielcza, a także państwowa (choć bardzo ograniczona).

Własność – w sensie ekonomicznym: stosunek między osobą, a rzeczą, który polega na czerpaniu korzyści z tej rzeczy (środka produkcji).

Tendencje:

• Wzrost znaczenia akcyjnej formy własności kapitalistycznej.

• Wzrost znaczenia własności państwowej.

• Wzrost znaczenia kapitalistycznej własności międzynarodowej.

1. Rynkowa alokacja zasobów gospodarczych:

• Rynek dokonuje wyceny dóbr.

• Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych.

• Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystywania zasobów gospodarczych.

• Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi.

• Rynek jest weryfikatorem przydatności.

Co produkować? – decyduje głos konsumenta

Jak produkować? – decyduje konkurencja miedzy producentami

Dla kogo produkować? – decydują podaż i popyt na rynku czynników produkcji

Reguły funkcjonowania gospodarki rynkowej:

1. Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej.

2. Działanie bodźców ekonomicznych.

3. Racjonalne wykorzystanie czynników produkcji.

4. Rozwój techniczny i organizacyjny prowadzący do stosowania najtańszych metod produkcji.

5. Samodzielność podmiotów gospodarczych.

6. Zasada samofinansowania.

7. Dobrowolność umów handlowych.

8. Tendencja do ustalania się stanów równowagi.

9. Ryzyko działalności gospodarczej.

10. Zasada maksymalizacji zysków.

Zalety gospodarki rynkowej:

• Tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów.

• Duża elastyczność gospodarki.

• Duża innowacyjność gospodarki.

• Duża ilość i różnorodność dóbr.

Wady gospodarki rynkowej:

• Czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce (np. brak konkurencji doskonałej).

• Negatywne efekty zewnętrzne (np. hałas, zanieczyszczenia).

• Istnienie dóbr publicznych (duża ilość dóbr, która nie uczestniczy w grze rynkowej).

• Zjawiska destabilizujące gospodarkę (kryzysy).

• Tendencja do powstawania dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie, różnic w dochodach.

2.5. Transakcje zawierane przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa

Gospodarstwa domowe	Przedsiębiorstwa
Dysponują czynnikami produkcji dostarczanymi przedsiębiorstwom.	Wykorzystują czynniki produkcji dostarczane przez gospodarstwa domowe do wytwarzania dóbr i usług.
Otrzymują dochody od przedsiębiorstw w zamian za dostarczane czynniki wytwórcze.	Płacą gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynników produkcji.
Wydają dochody na dobra i usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa.	Sprzedają dobra i usługi gospodarstwom domowym.

2.6. Rywalizacja na rynku

Konkurencja cenowa – obniżanie cen swoich wyrobów przez przedsiębiorstwa mające względnie niższe koszty.

Konkurencja niecenowa - głównie w dziedzinie innowacji techniczno-ekonomicznych oraz różnych środków popierania sprzedaży w tym szczególnie reklamy.

Konkurencja:

• Doskonała:

• rozproszenie po stronie popytu i podaży,

• brak barier wejścia na rynek,

• przejrzystość (transparencja),

• jednorodność dóbr i usług.

• Niedoskonała:

• rynek monopolistyczny/oligopolistyczny.

Warunki istnienia dojrzałego rynku:

• Dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności.

• Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej.

• Istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek.

• Integralność rynku.

2.7. Elementy rynku

CENA

Cena absolutna - to wartość wymienna towaru wyrażona w pieniądzu.

Cena relatywna - cena jednego produktu w porównaniu do ceny innego produktu.

Ceny większości towarów w gospodarce rynkowej wyznaczane są przez relacje popytu i podaży.

POPYT

Popyt - jest to ilość dóbr i usług, na które zgłoszono zapotrzebowanie w danym czasie i po danej cenie.

Popyt indywidualny - jest to popyt poszczególnych konsumentów na dane dobro czy usługę.

Popyt rynkowy - jest to popyt zgłaszany przez wszystkich nabywców na dane dobro.

Prawo popytu - wraz ze wzrostem ceny dobra zmniejsza się popyt na to dobro, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta, przy założeniu, że inne czynniki wpływające na popyt pozostają bez zmian.

Wzrost ceny powoduje efekt:

• Substytucyjny – zastępowanie danego dobra innym;

• Dochodowy – możliwość zakupu mniejszej ilości dóbr przy tych samych dochodach.

Spadek ceny także powoduje efekty substytucyjny i dochodowy, ale działające w odwrotnym kierunku.

Prawo malejącego popytu – gdy cena jakiegoś dobra maleje (przy czym wszystkie inne czynniki pozostają bez zmian), wielkość popytu na to dobro rośnie, gdyż:

• obniżka cen przyciąga nowych nabywców,

• obniżka cen powoduje, że kupuje się więcej danych dóbr.

Rodzaje popytu:

• funkcjonalny – cechy jakościowe danego dobra, funkcja jego wartości użytkowej;

• niefunkcjonalny – oddziaływanie czynników zewnętrznych (zachowanie innych konsumentów, efekt snobizmu, spekulacja, itp.);

• spekulacyjny – związany z przewidywanymi wahaniami cen;

• efektywny – chęć nabycia dobra poparta posiadanymi środkami finansowymi;

• potencjalny – pragnienie nabycia dobra niepoparte możliwościami dochodowymi.

W przypadku wzrostu dochodów popyt potencjalny może przekształcić się w popyt efektywny.

Krzywa popytu - jest funkcją ceny, co oznacza, że zmienia się zależnie od wysokości ceny.

Funkcja popytu jest funkcją malejącą, ponieważ zależność między popytem a ceną jest odwrotna.

Krzywa popytu pokazuje, jak zmienia się wielkość popytu wraz ze zmianami ceny (przy założeniu, że inne czynniki wpływające na popyt nie zmieniają się). Zmiana wielkości popytu oznacza ruch wzdłuż krzywej popytu. Zmiany czynników pozacenowych powodują przesuwanie się całej krzywej popytu.

1) Zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej krzywej popytu.

2) Zmiana czynników pozacenowych powoduje zmianę popytu i przesunięcie całej krzywej popytu.

Czynniki wpływające na rozmiary popytu:

Do najważniejszych czynników pozacenowych należą:

1. Dochody konsumentów - wzrost dochodu powoduje wzrost popytu na dobro i usługę.

2. Gusty i preferencje - popyt na większość dóbr podlega dużym i częstym zmianom ze względu na zmiany mody czy upodobań.

3. Substytuty i dobra komplementarne - istnieją różne powiązania między cenami popytem na dobra. Zmiany ceny jednego dobra wywierają wpływ na popyt na inne dobra. Kierunek tego wpływu zależy od tego, czy dobra należą do kategorii substytutów, czy dóbr komplementarnych.

Substytut – towar zastępczy, który może zaspokoić potrzeby w wypadku braku potrzebnego towaru.

Dobra komplementarne – dobra, które uzupełniają się w celu zaspokojenia konkretnej potrzeby.

1. Pozostałe czynniki - odpowiednia reklama, przewidywanie zmian cen.

PODAŻ

Podaż - jest to ilość dóbr i usług zaoferowanych do sprzedania w danym czasie i po danej cenie.

Prawo podaży - wraz ze wzrostem ceny dobra rośnie ilość dostarczanego dobra (przy założeniu, że inne czynniki pozostają bez zmian).

Krzywa podaży - jest funkcją ceny danego dobra, ponieważ zmienia się w zależności od ceny przy założeniu, że czynniki pozacenowe wpływające na wielkość podaży są stałe. Funkcja podaży jest rosnąca, ponieważ producenci zwiększają wielkość podaży wraz ze wzrostem cen.

Krzywa podaży pokazuje, jak zmienia się wielkość podaży wraz ze zmianami ceny przy stałych pozostałych czynnikach.

Czynniki pozacenowe wpływające na rozmiary podaży:

1. Ceny czynników produkcji - ceny płacone za pracę, ziemię, kapitał są kosztami ponoszonymi przez firmy, które zatrudniają te czynniki. Jeżeli pozostałe czynniki nie zmieniają się, to wzrost lub spadek cen czynników wytwórczych wpłynie na koszty ponoszone przez firmy.

2. Technologia - zmiany technologii produkcji, wykorzystywanie bardziej efektywnych urządzeń i lepsza organizacja pracy mają na celu wzrost wydajności i spadek kosztów produkcji.

3. Podatki i subsydia - niektóre podatki (np. podatek od wartości dodanej VAT) są traktowane przez producenta jako dodatkowy koszt wytwarzania produktu (w rezultacie czego krzywa podaży przesuwa się w górę - w lewo). Subsydia (dopłaty) traktowane są jako element zmniejszający koszty (w rezultacie czego krzywa podaży przesuwa się w dół - w prawo).

4. Przewidywanie cen - na decyzje producentów o zmniejszeniu lub zwiększeniu podaży mają wpływ spekulacje dotyczące zmian cen relatywnych. Jeżeli przedsiębiorca uważa, że w przyszłości ceny na produkowane przez niego dobro będą wyższe, magazynuje je i nie dostarcza ich na rynek w takich ilościach, w jakich dostarczyłby je, gdyby nie oczekiwał wzrostu cen. W tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w górę (w lewo).

5. Liczba przedsiębiorstw w gałęzi - z reguły wzrost liczby przedsiębiorstw w określonej gałęzi zwiększa ilość oferowanych produktów (w tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w dół). Przy zmniejszaniu się liczby przedsiębiorstw w określonej gałęzi zmniejsza się ilość oferowanych produktów. (w tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w górę).

2.8. Mechanizm rynkowy

Ilości nabywanych i sprzedawanych dóbr i usług zmieniają się w odwrotnych kierunkach w reakcji na zmiany cen. W rezultacie krzywa popytu jest nachylona w dół (nachylenie ujemne), a krzywa podaży jest nachylona w górę (nachylenie dodatnie). Krzywe te muszą więc przeciąć się w określonym punkcie, przy określonej cenie rynkowej.

Cena równowagi rynkowej - jest to cena, przy której rozmiary podaży zrównują się z rozmiarami popytu.

1. Krzywe popytu i podaży pokazują sytuacje teoretyczne, natomiast punkt równowagi pokazuje, do jakiego poziomu rzeczywiście dojdzie cena w wyniku działania mechanizmu rynkowego.

2. Cena równowagi zostanie osiągnięta po pewnym czasie.

3. W praktyce mogą zaistnieć czynniki zakłócające równowagę.

4. W skutek działania tych czynników następuje przesunięcie krzywych popytu i podaży, a tym samym przesunięcie punktu równowagi.

Mechanizm rynkowy - wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą i polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga miedzy tymi elementami rynku uruchamia siły, które prowadzą popyt i podaż do stanu równowagi osiąganego przy stanie równowagi rynkowej.

Zadania mechanizmu cenowego:

1. Równoważenie popytu z podażą.

2. Weryfikacja podaży przez rozmiary i strukturę popytu.

3. Wpływanie na decyzje poprzez weryfikowanie luk w podaży dóbr i usług.

4. Weryfikacja wszelkich zachowań gospodarczych.

ROZDZIAŁ 3

Elastyczność popytu i podaży

3.1. Zależności popytu i podaży

Podaż a koszty produkcji:

Wzrost sprzedaży odpowiada spadkowi kosztów wytwarzania przy tej samej cenie, bo rośnie wtedy rentowność i skłania do wzrostu podaży.

Cena równowagi rynkowej:

Do równowagi rynkowej dochodzi przy takich cenach i ilościach, przy których siły działające na rynku równoważą się.

Przesunięcia krzywej popytu:

Wzrost dochodów powoduje przesunięcie krzywej popytu w prawo, a tym samym wzrost ceny równowagi (przy stałej krzywej podaży).

Przesunięcia krzywej podaży:

Wzrost kosztów wytwarzania powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo i jednocześnie zmianę ceny równowagi (przy stałej krzywej popytu).

Rezultat ustalenia ceny maksymalnej - wprowadzenie ceny maksymalnej powoduje zmniejszenie podaży i nadwyżkę popytu.

Cena minimalna – pojawia się nadwyżka towaru. Cena minimalna dotyczy np. produktów rolnych.

Podaż a czynnik czasu:

• Okres ultrakrótki – podaż jest stała, cena jest funkcją popytu.

• Okres krótki – procesy dostosowawcze podaży w ramach istniejącego potencjału wytwórczego poprzez lepsze jego wykorzystywanie. Podaż rośnie w ramach możliwości produkcyjnych.

• Okres długi – zdolności produkcyjne zwiększają się poprzez inwestycje. W tym okresie istnieją największe możliwości wzrostu sprzedaży.

3.2. Cenowa elastyczność popytu

$$E_{\text{cP}} = \frac{\Delta P_{p}}{P_{p}}:\frac{\text{ΔC}}{C}$$

E_cP - współczynnik cenowej elastyczności popytu

$\frac{\Delta P_{p}}{P_{p}}$ - względna zmiana popytu

$\frac{\text{ΔC}}{C}$ - względna zmiana ceny

• E_cP = 0 popyt doskonale nieelastyczny (sztywny)

• E_cP = −1 popyt elastyczny wzorcowo – przyrost popytu jest taki sam, jak spadek ceny

• −1 > E_cP > 0 popyt mało elastyczny – ceny rosną szybciej, niż spada popyt

• E_cP < −1 popyt wysoce elastyczny

• E_cP = ∞ popyt doskonale elastyczny

• E_cP > 0 popyt paradoksalny

Popyt elastyczny – obniżka ceny powoduje wzrost wydatków.

Popyt nieelastyczny – obniżka ceny powoduje spadek wydatków.

Popyt nieelastyczny: szerokie kategorie, żywność, paliwa, interes w zmniejszaniu sprzedaży, okres krótki.	Popyt elastyczny: wąskie kategorie, towary markowe, usługi,. warto zwiększyć podaż, długi okres.

3.3. Mieszana cenowa elastyczność popytu

$$E_{\text{mP}} = \frac{\Delta P_{x}}{P_{x}}:\frac{\Delta C_{y}}{C_{y}}$$

E_mP - współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu; wyraża zmianę popytu na dobro X, gdy zmienia się cena dobra komplementarnego lub substytucyjnego Y

E_mP > 0 dobra substytucyjne

E_mP < 0 dobra komplementarne

3.4. Dochodowa elastyczność popytu

$$E_{\text{dP}} = \frac{\Delta P_{p}}{P_{p}}:\frac{\text{ΔD}}{D}$$

E_dP - współczynnik dochodowej elastyczności popytu

$\frac{\Delta P_{p}}{P_{p}}$ - względna zmiana popytu

$\frac{\text{ΔD}}{D}$ - względna zmiana dochodu

• E_dP < 0 paradoksalna reakcja popytowa (dobra podrzędne)

• E_dP > 0 dobra normalne, popyt elastyczny dochodowo

• E_dP = 1 elastyczność wzorcowa

• E_dP > 1 duża elastyczność dochodowa popytu

• 0 < E_dP < 1 mała elastyczność dochodowa

Popyt o elastyczności równej 1 – zmiana ceny nie wpływa na ilość kupowanych produktów.

3.5. Cenowa elastyczność podaży

$$E_{\text{cPo}} = \frac{\Delta P_{\text{Po}}}{P_{\text{Po}}}:\frac{\text{ΔC}}{C}$$

E_cPo - współczynnik cenowej elastyczności podaży

$\frac{\Delta P_{\text{Po}}}{P_{\text{Po}}}$ – względna zmiana podaży

$\frac{\text{ΔC}}{C}$ - względna zmiana ceny

• E_cPo = 0 podaż nieelastyczna; nie reaguje na zmianę ceny

• E_cPo = 1 wzorcowa elastyczność podaży

• E_cPo > 1 podaż wysoce elastyczna cenowo

• 0 < E_cPo < 1 podaż mało elastyczna cenowo

• E_cPo = ∞ podaż doskonale elastyczna (przy danej cenie podaż przybiera dowolne rozmiary)

Wpływ podatku na cenę i podaż przy różnej elastyczności:

I	II
Nieelastyczny popyt Elastyczna podaż	Elastyczny popyt Nieelastyczna podaż
Możliwość przerzucenia większej ilości podatku na konsumentów.	Producent ponosi większość kosztów zwiększonego podatku.

ROZDZIAŁ 4

Podstawy teorii wyboru konsumenta

4.1. Gospodarstwo domowe - konsument

Gospodarstwo domowe - ludzie wspólnie zamieszkujący i podejmujący wspólne decyzje finansowe. Jest to specyficzny podmiot gospodarczy.

Specyfika gospodarstwa domowego:

• Strefa działania (występuje głównie w sferze konsumpcji);

• Swoisty rodzaj stosunków między członkami podmiotu;

• Trwałość w wymiarze historycznym (tzn. nie zmieniły się podstawowe funkcje tego podmiotu przez cały okres istnienia);

• Różnorodność funkcji (podstawowe to: gospodarcze i społeczne);

• Liczebność (liczba gospodarstw domowych jest ogromna i stale wzrasta);

• Skala działalności (niewielka w wymiarze jednego gospodarstwa).

3 najważniejsze cechy gospodarstwa domowego:

1. Gospodarstwo domowe jest podstawowym podmiotem podejmowania decyzji dotyczących konsumpcji.

2. Każde gospodarstwo domowe postępuje racjonalnie: dąży do osiągnięcia maksymalnego zadowolenia, czyli najwyższej użyteczności, dostarczanej przez konsumowane dobro czy usługę.

3. Gospodarstwa domowe są zasadniczymi właścicielami czynników wytwórczych (pracy, kapitału, ziemi). Sprzedają one usługi (np. pracę) producentom i otrzymują w zamian dochody.

4.2. Dochody gospodarstwa domowego

Gospodarstwo domowe może uzyskać dochód osobisty z różnych źródeł, tj.

1. Płace (wynagrodzenie za pracę);

2. Renty (wynagrodzenie za np. dzierżawę ziemi lub budynku);

3. Dywidendy (z tytułu posiadania akcji spółek akcyjnych);

4. Odsetki z oszczędności;

5. Rozmaite świadczenia społeczne (renty, emerytury, zasiłki chorobowe, dla bezrobotnych);

6. Inne źródła (np. darowizny, wygrane).

Dochód osobisty brutto - to całkowity dochód osobisty uzyskany ze wszystkich źródeł.

Dochód osobisty do dyspozycji (netto) - to suma, która pozostaje po zapłaceniu podatku dochodowego i składek na ubezpieczenia.

Dochód realny - odzwierciedla siłę nabywczą dochodu pieniężnego i oznacza ilość dóbr i usług, które można kupić za dochód do dyspozycji.

Dochód nominalny - dochód wyrażony w pieniądzu (pieniężny).

Dochód nominalny i realny mogą się zmieniać w przeciwnych kierunkach w zależności od zmian cen dóbr i usług.

4.3. Konsument jako podmiot gospodarczy

Zasady rozdziału dochodu przez konsumenta:

1. Zachowuje się racjonalnie - to znaczy, że większe zadowolenie sprawia mu większa ilość dóbr niż mniejsza.

2. Uwzględnia w wyborach preferencje – to znaczy wie, jakiego dodatkowego zadowolenia dostarczą mu kolejne jednostki różnych dóbr.

3. Zdaje sobie sprawę z ograniczeń budżetowych - uzależnionych od dochodów.

4. Swoboda wyboru ograniczona jest również - przez ceny, które konsument płaci przy zakupie dóbr i usług.

4.4. Teoria krzywych obojętności

Teoria ta analizuje zmiany popytu indywidualnego. Pozwala odpowiedzieć na pytanie z jakiej ilości jednego dobra konsument jest w stanie zrezygnować, aby zwiększyć konsumpcję drugiego dobra, która zrównoważy poziom jego satysfakcji.

Całkowita użyteczność - to całkowita satysfakcja uzyskana z konsumpcji danego dobra.

Rzadkość - to fakt, że nie możemy mieć to czego chcemy przez cały czas.

Krzywa obojętności - pokazuje wszystkie kombinacje dóbr przynoszących konsumentowi ten sam poziom satysfakcji.

Charakterystyka krzywej obojętności:

1. Opada zawsze w prawo – to znaczy, że wzrost konsumpcji jednego dobra uwarunkowany jest spadkiem konsumpcji drugiego dobra.

2. Jest wklęsła, gdyż im więcej jednego dobra oddaje konsument za drugie dobro, tym większej ilości drugiego dobra potrzeba.

Prawo malejącej stopy substytucji - im mniej dobra jest konsumowane przez gospodarstwo domowe, tym mniej będzie ono skłonne do zrezygnowania z jednostki tego dobra, by uzyskać dodatkową jednostkę drugiego dobra.

Mapa obojętności - zbiór krzywych obojętności konsumenta. Określa gusty (preferencje) gospodarstwa domowego.

Wyznaczenie linii budżetu gospodarstwa domowego

Przy analizie zachowań konsumpcyjnych indywidualnych gospodarstw domowych, należy brać pod uwagę czynniki określające wielkość spożycia dóbr przez te gospodarstwa, a mianowicie:

1. Dochody gospodarstwa domowego.

2. Cechy nabywanych dóbr i usług.

Linia budżetu - to linia obrazująca graficznie wszystkie kombinacje dwóch dóbr, które konsument może nabyć, dysponując danym poziomem dochodu i cenami tych dóbr.

Wyznaczenie równowagi (optimum) konsumenta

Znając mapę obojętności konsumenta, określającą jego preferencje oraz jego linię budżetu, można przewidywać w miarę prawdopodobne zachowania konsumenta i określić punkt równowagi konsumenta.

Punkt równowagi leży w punkcie styczności krzywej obojętności z linią budżetu. Przekroczenie tego punktu powoduje przechodzenie na niższe krzywe obojętności, czyli zmniejszenie poziomu zadowolenia konsumenta w stosunku do możliwości optymalnej. Rynkowe zachowanie gospodarstwa domowego zależy wyłącznie od gustów członków i położenia linii budżetu tego gospodarstwa. Punkt równowagi zmienia się wraz ze zmianą powyższych czynników.

Zmiana dochodów i/lub cen nabywanych dóbr powoduje przesunięcie linii budżetu konsumenta.

Krzywa popytu pojedynczego konsumenta:

• Graficzne odzwierciedlenie popytu konsumenta na dane dobro przy różnych cenach tego dobra.

• Sumując zapotrzebowanie wszystkich konsumentów na danym rynku, otrzymujemy krzywą popytu rynkowego.

Wzrost i spadek dochodu:

• Dochód rosnący inaczej działa na konsumpcje w stosunku do dochodu spadającego.

• W przypadku spadającego dochodu występuje tzw. efekt rygla lub zapadki (zablokowanie spadku konsumpcji poprzez finansowanie jej z oszczędności).

Konsumpcja a czynniki pozadochodowe:

• Obiektywne(struktura rodziny, czynniki społeczno-kulturowe, tj. wykształcenie, zawód, religia);

• Subiektywne (przezorność, oszczędność, rozrzutność).

Wybór między pracą (dochodem) a czasem wolnym:

Konsument, jako jednostka sprzedająca pracę, ma wybór pomiędzy wypoczynkiem (czasem wolnym) mającym określoną użyteczność, a pracą umożliwiająca zakup dóbr o określonej użyteczności.

Wybór portfela finansowego i realnych aktywów:

• duże dochody – ryzyko utraty aktywów

• mniejsze ryzyko (dywersyfikacja portfela aktywów) mniejsze dochody

Trwały niedobór dóbr konsumpcyjnych:

• Alternatywne wobec rynkowego sposoby alokacji dóbr konsumpcyjnych

• Wymuszone oszczędności kumulując się z okresu na okres tworzą nawis inflacyjny.

ROZDZIAŁ 5

Decyzje producenta

5.1. Cechy przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwo - podmiot gospodarczy prowadzący działalność produkcyjną, handlową bądź usługową w celach zarobkowych i na własny rachunek.

Przedsiębiorstwa dzielimy na:

• Prywatne (własność pojedynczych osób i grup w tym: spółki, spółdzielnie, własność pracownicza);

• Publiczne (państwowe, komunalne).

Do uruchomienia i efektywnego wykorzystania podstawowych czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi) potrzebny jest przedsiębiorca i zorganizowane przez niego przedsiębiorstwo.

Przedsiębiorstwo – wyodrębniona pod względem ekonomicznym jednostka prowadząca działalność produkcyjną, usługową lub handlową. Oprócz wyodrębnienia ekonomicznego przedsiębiorstwo posiada także wyodrębnienie prawne i organizacyjne.

Wyodrębnienie ekonomiczne:	Wyodrębnienie prawne:	Wyodrębnienie organizacyjne:
Własne środki finansowe pokrywające koszty działań Własne konto Określona działalność Przychody	Nazwa Rejestracja działalności Zdolność do zawierania umów Odpowiedzialność za podejmowane działania	Procesy Struktura Lokalizacja Zarządzanie Podział odpowiedzialności

5.2. Rodzaje przedsiębiorstw

Spółka jest umową, na mocy której wspólnicy podejmują wspólną działalność gospodarczą i dążą do osiągnięcia wspólnego celu.

Rodzaje spółek:

• Osobowe (sp. osobowa, sp. osobowa jawna, sp. komandytowa);

• Kapitałowe (sp. z.o.o. , sp. akcyjna).

Firma jednoosobowa, spółka cywilna (zakład osoby fizycznej):

• pełna odpowiedzialność właściciela,

• wszystkie zyski należą do właściciela,

• straty pokrywane w całości z majątku właściciela.

Spółka jawna komandytowa (z nieograniczoną odpowiedzialnością):

• spółka kilku (kilkunastu) osób,

• dzielenie zysków,

• wspólna solidarna odpowiedzialność wspólników za straty własnym majątkiem (w przypadku spółek np. prawniczych ta cecha ma wpłynąć na zaufanie),

• różne formy i zakres uczestniczenia wspólników w zarządzaniu.

Spółka kapitałowa (spółka akcyjna, spółka z.o.o.):

• osobowość prawna spółki oddzielona od osobowości prawnej właścicieli,

• możliwość zgromadzenia dużej ilości kapitału,

• wielu właścicieli,

• spółki kapitałowe publiczne są notowane na giełdzie i akcje są w obrocie publicznym,

• odpowiedzialność akcjonariuszy za straty ograniczona do wysokości sum wydanych na zakup akcji,

• firmy zarządzane przez wybrane przez akcjonariuszy kierownictwo,

• najczęściej spotykana forma organizacyjna dużych przedsiębiorstw.

Spółdzielnia:

• dobrowolne zrzeszenie osób prowadzących wspólną działalność w imieniu swoich członków,

• członkowie spółdzielni mogą wnosić do niej udziały zarówno w formie środków pieniężnych, jak i też budynków, maszyn, ziemi,

• zarządzanie spółdzielnią opiera się na zasadach samorządowych,

• podział nadwyżki finansowej pomiędzy członków spółdzielni dokonuje się w oparciu o wkład pracy i wkład kapitałowy.

Akcjonariat państwowy:

• własność państwowa,

• po II wojnie światowej odgrywały dość dużą rolę we wszystkich państwach,

• ich niska efektywność i brak środków budżetowych powoduje zwiększenie presji prywatyzacyjnej tych przedsiębiorstw.

5.3. Majątek przedsiębiorstwa

Majątek przedsiębiorstwa można podzielić na:

• Majątek trwały – grunty, budynki, maszyny, środki transportu, urządzenia produkcyjne, patenty, rozwiązania techniczne i organizacyjne.

• Charakteryzują się tym, że są wykorzystywane w długim czasie (okres dłuższy niż rok), służą do produkcji wielu dóbr.

• Majątek obrotowy – zapasy materiałów, środki pieniężne.

• Charakteryzują się tym ,że zużywają się całkowicie w trakcie produkcji i/lub ulegają przeobrażeniu.

W księgowości cały majątek trwały i obrotowy będący w dyspozycji przedsiębiorstwa określa się jako aktywa.

Majątek przedsiębiorstwa może być finansowany przez:

• fundusze własne,

• fundusze obce.

Fundusze własne i obce nazywane są pasywami (źródłami finansowania).

Bilans przedsiębiorstwa – usystematyzowane zestawienie wszystkich elementów majątku przedsiębiorstwa i źródeł ich pochodzenia, sporządzone na określony dzień i w określonej formie.

Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa składa się z:

• analizy kosztów – strona podaży,

• analizy utargów – strona popytu,

• konfrontacji podaży i popytu w krótkim i długim okresie.

5.4. Maksymalizacja zysku jako podstawowy cel działalności przedsiębiorstwa

Zysk całkowity – nadwyżka przychodów nad kosztami.

Alternatywne teorie:

Obserwacje zachowań współczesnych firm kapitalistycznych wykazują, że chociaż przedsiębiorstwa w praktyce realizują wiele różnych celów i zadań ekonomicznych, to jednak wszystkie one z reguły należą do grupy celów pokrewnych i zbieżnych z maksymalizacją zysku.

Przychody (obrót, utarg):

• Przychód całkowity – łącza wartość wszystkich sprzedanych dóbr (często określa się też jako iloczyn ceny i liczby sztuk sprzedanych dóbr).

U_c = Q  •  c

• Przychód przeciętny – średnia cena sprzedanego dobra.

$$U_{p} = \frac{U_{c}}{Q} = c$$

• Przychód krańcowy – dodatkowy utarg osiągany poprzez sprzedanie dodatkowej jednostki dobra.

$$U_{k} = \frac{\Delta U_{c}}{\text{ΔQ}}$$

Zysk:

• Zysk księgowy – różnica pomiędzy przychodami a kosztami rzeczywiście poniesionymi.

• Zysk normalny – minimum zysku, który utrzymuje zasoby w danej dziedzinie działalności.

• Zysk ekonomiczny (nadzwyczajny) – koszty poniesione, powiększone o koszty alternatywne i zysk normalny.

Zysk jako specyficzna forma dochodu:

• Nie może być negocjowany lub ustalany wcześniej, lecz jest wartością wynikową (w przeciwieństwie do innych form dochodu, takich jak płace, procent, renta),

• Może mieć zarówno wartość dodatnią (dochód) jak i ujemną (strata).

Rola zysku w przedsiębiorstwie:

• Wielkość osiąganego zysku decyduje o możliwościach rozwojowych firmy, o tym, jakie środki można przeznaczyć na postęp techniczny i inwestycje zwiększające moce produkcyjne firmy.

• Określa stopień samofinansowania i bieżącą działalność przedsiębiorstwa.

• Określa wartość rynkową przedsiębiorstwa i wysokość dywidendy oraz rynkową wartość akcji.

• Pełni funkcję motywacyjną. Wzrostem zysku zainteresowany jest zarząd jak i pracownicy. Dobrze prosperująca firma stwarza trwałe perspektywy zatrudnienia i możliwości wzrostu płac.

• Określając możliwości rozwojowe, wpływa na wielkość zatrudnienia. Firmy mające straty zazwyczaj ograniczają zatrudnienie.

Koszt alternatywny – koszt utraconych możliwości; suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów w najlepszym z istniejących, alternatywnym zastosowaniu.

Koszty księgowe a koszty ekonomiczne:

• Koszt alternatywny – koszt utraconych możliwości oznacza równowartość dochodów jakie dany czynnik mógłby przynieść gdyby wykorzystano go w innym możliwie najlepszym zastosowaniu.

• Koszty ekonomiczne – oprócz wydatków faktycznie poniesionych obejmują też koszty alternatywne (koszty domniemane) łącznie z zyskiem normalnym niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej dziedzinie działalności.

Produkcja:

• Stałymi czynnikami produkcji są takie czynniki, których nakładów nie można zwiększyć w krótkim okresie czasowym (np. budynki, grunty).

• Zmienne czynniki produkcji można szybko zwiększyć ich zasoby bez dodatkowych inwestycji.

Okresy:

• Okres krótki – jeden czynnik produkcji jest stały.

• Okres długi – wszystkie czynniki produkcji są zmienne.

Prawo malejących przychodów – zwiększanie nakładów czynnika zmiennego (pozostałe czynniki są stałe) zaczyna od pewnego momentu generować coraz mniejsze przyrosty produkcji.

Zysk nadzwyczajny – zysk przekraczający dochód, który właściciel przedsiębiorstwa mógłby otrzymać w postaci odsetek.

5.5. Długookresowa teoria produkcji

Najważniejsze decyzje przedsiębiorstwa w tym okresie:

• skala prowadzenia działalności gospodarczej,

• lokalizacja,

• wybór techniki wytwarzania.

Wielkość nakładów

Zwiększenie nakładów czynników produkcji prowadzi do wzrostu rozmiarów produkcji. Jednakże podwojenie wszystkich czynników produkcji nie musi oznaczać, że produkcja także wzrośnie dwukrotnie. Należy wyodrębnić trzy możliwości:

1. Stałe efekty skali, gdy rozmiary produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji;

2. Rosnące efekty skali, gdy rozmiary produkcji rosną szybciej niż nakłady czynników produkcji;

3. Malejące efekty skali, gdy rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady czynników produkcji.

Krzywa jednakowego produktu (izokwanta) – zbiór wszystkich technicznie wydajnych kombinacji czynników produkcji, które umożliwiają wytworzenie takiej samej ilości produktu (dóbr).

Linia jednakowego kosztu (izokoszta) – różne kombinacje czynników produkcji, które przy danych cenach umożliwiają zakupienie takiej samej ilości środków (nakładów) finansowych.

5.6. Analiza kosztów produkcji

Powiązanie kosztów z ich nośnikami:

• Koszty jednostkowe - określa się nimi wszystkie koszty przypadające na dany nośnik kosztów tzn. koszty, które można mu bezpośrednio przyporządkować (odpowiednio do wielkości poniesionych nakładów).

• Koszty ogólne są to koszty przypadające wspólnie na wiele produktów. Nie można ich bezpośrednio przyporządkować do jednego obiektu kalkulacji. Można je natomiast przypisać do miejsce powstania kosztów, a następnie pośrednio do wyrobów jedynie za pomocą klucza rozdziału kosztów.

Koszty zależne od zmian wykorzystania zdolności produkcyjnych:

• Koszty stałe, niezależnie od stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, przyjmują stałą wartość w określonym przedziale czasu. Koszty te, będąc kosztami gotowości do pracy, są zależne od czasu (np. koszty budynków, odpisy kalendarzowe, uposażenia w okresie wypowiedzenia).

• Koszty zmienne – zmieniają się odpowiednio do wielkości produkcji. Zależność między wielkością produkcji a kosztami zmiennymi może mieć charakter liniowy progresywny lub degresywny (np. płace akordowe, zużycie).

Koszty:

• Koszty całkowite to koszty stałe i koszty zmienne.

K_C = K_S + K_Z

• Koszt jednostkowy (koszt przeciętny) to koszt całkowity podzielony przez liczbę wytworzonych produktów.

$$K_{P} = \frac{K_{C}}{Q}$$

• Koszt krańcowy – przyrost kosztu na jednostkę przyrostu produkcji.

$$K_{K} = \frac{\Delta K_{C}}{\text{ΔQ}} = \frac{\Delta K_{Z}}{\text{ΔQ}}$$

Optymalna wielkość produkcji:

• Wielkość produkcji, przy której przedsiębiorstwo optymalizuje zysk całkowity.

• Takie rozmiary produkcji, przy których koszt krańcowy jest równy utargowi (przychodowi) krańcowemu.

Optimum technologiczne - optymalna z punktu widzenia technologicznego wielkość produkcji. Informuje, przy jakich rozmiarach produkcji koszt wytworzenia jednej sztuki jest najniższy. Optimum technologiczne nie musi pokrywać się z optymalną wielkością produkcji.

5.7. Koszty w okresie długim

W tym okresie przedsiębiorstwo może dostosować nakłady wszystkich czynników do zmieniających się warunków. W tym okresie wszystkie koszty traktowane są jako zmienne.

Korzyści i niekorzyści skali:

• Korzyści – obniżanie się kosztu przeciętnego wraz ze wzrostem wielkości produkcji.

• Niekorzyści – podwyższanie się kosztu przeciętnego wraz ze wzrostem wielkości produkcji (problemy ze sprawnym zarządzaniem, brak koordynacji zadań, rozrost administracji i inne).

Technologiczne korzyści skali:

• efekty specjalizacji i podziału pracy,

• maksymalne wykorzystanie niepodzielnych czynników produkcji (np. kombajny, żurawie czy piece hutnicze),

• nakłady na powiększanie obiektu są relatywnie mniejsze od efektów, jakie ono przynosi,

• produkcja wielofazowa bez konieczności przesyłania półfabrykatów (oszczędności na transporcie, magazynowaniu, obsłudze administracyjnej),

• możliwość zagospodarowania odpadów,

• większe środki na prace badawczo-rozwojowe.

Marketingowe korzyści skali:

• większe zakupy i możliwość negocjacji większych rabatów,

• koszty pakowania i transportu nie wzrastają proporcjonalnie do wielkości sprzedaży,

• specjalistyczna kadra w działach zaopatrzenia i sprzedaży,

• niższe jednostkowe koszty marketingu i sprzedaży.

Finansowe korzyści skali:

• korzystniejsze warunki kredytu oraz łatwiejsze jego uzyskanie,

• łatwiejszy dostęp do innych źródeł finansowania (akcje, obligacje i inne).

Długookresowa krzywa kosztu przeciętnego:

• Obwiednia krzywych krótkookresowych kosztów przeciętnych.

• Nachylenie ujemne wskazuje na korzyści skali.

• Nachylenie dodatnie – niekorzyści skali.

Gdy pojawiają się niekorzyści skali, przedsiębiorstwo ma problemy, gdyż traci na wartości. Najlepszym rozwiązaniem jest podzielenie tego przedsiębiorstwa.

ROZDZIAŁ 6

Pieniądz. Polityka monetarna

6.1. Istota i funkcje pieniądza

Pieniądz – pewien powszechnie akceptowany „towar”, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań (np. spłata długu). Inaczej mówiąc, jest to powszechnie akceptowany w danym kraju środek płatniczy.

Wymogi stawiane wobec pieniądza:

• musi być powszechnie akceptowany, czyli sprzedawcy powinni być przekonani, że za otrzymane pieniądze będą mogli nabyć potrzebne produkty;

• musi być łatwo przenośny – nawet duże kwoty powinny być wygodne w użyciu, tj. łatwo przemieszczane i przechowywane;

• musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki, tj. łatwość zawierania transakcji dużych, jak i małych;

• musi być trudny do podrobienia, gdyż nie ma się zaufania do pieniędzy, które łatwo podrobić.

Funkcje pieniądza:

• Środek wymiany – ułatwia wymianę dóbr i usług. W gospodarce bezpieniężnej (barterowej) nie występuje środek wymiany. Wymiana ma charakter bezpośredni, co oznacza, że jedne dobra są wymieniane na inne.

• Jednostka rozrachunkowa – to jednostka, w której są wyrażone ceny i prowadzi się rozliczenia.

• Środek przechowywania wartości (tezauryzacji) – umożliwia wykorzystanie pieniądza do zakupu w przyszłości.

• Miernik odroczonych płatności – pozwala ustalić wartość przyszłych spłat długu.

• Miernik wartości dóbr i usług.

Rodzaje pieniądza:

• Pieniądz symboliczny – to środek płatniczy, którego wartość, czyli siła nabywcza, znacznie przewyższa koszt jego wytworzenia lub wartość jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach.

• Pieniądz bezgotówkowy – to środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej. Pieniądz mający formę zapisu na rachunku bankowym, którego podstawą może być depozyt gotówkowy klienta lub kredyt udzielony przez bank. Płatności dokonywane są za pomocą polecenia przelewu, czeku, karty kredytowej itp.

Inflacja – spadek siły nabywczej pieniądza.

Deflacja – wzrost siły nabywczej pieniądza.

6.2. Ewolucja pieniądza i systemu pieniężnego

Zmiany historyczne:

• Towarowy,

• Złoty,

• Papierowy,

• Bankowy (bezgotówkowy).

W przeszłości różne towary pełniły funkcje pieniądza, np. psie zęby, muszle, złoto, niewolnicy i papierosy. Był to tzw. pieniądz towarowy. We współczesnym świecie ta postać pieniądza występuje coraz rzadziej, a powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym jest pieniądz gotówkowy (symboliczny). Przykładami pieniądza gotówkowego są banknoty i bilon, które w coraz większym stopniu uzupełnia pieniądz bezgotówkowy, np. w postaci depozytów bankowych.

Pieniądz papierowy – jest to znak wartości niewymienialny na złoto i nie mający wartości substancjalnej. Jest on symbolem wartości, któremu państwo nadało kurs przymusowy, właściwość środka cyrkulacji i środka płatniczego oraz przywilej płacenia nim podatków i świadczeń na rzecz Skarbu Państwa przez obywateli.

6.3. Koszt posiadania pieniądza

Koszt alternatywny (koszt utraconych możliwości) utrzymywania pieniądza – odsetki utracone w wyniku trzymania aktywów finansowych w postaci pieniędzy i gotówki, a nie w formie oprocentowanych obligacji. Ludzie będą trzymać pieniądze tylko wtedy, gdy dostrzegą w tym korzyści, które zrównoważą koszt alternatywny.

Motywy:

• motyw transakcyjny – odzwierciedla fakt niedoskonałej synchronizacji wpływów i wydatków w czasie,

• motyw przezorności – polega na tym, że z góry decydujemy się trzymać pewien zasób pieniądza na pokrycie nieprzewidzianych wypadków, których dokładnego rodzaju nie jesteśmy jeszcze w stanie przewidzieć,

• motyw portfelowy – jego przyczyną jest niechęć ludzi do ryzyka. Ludzie są skłonni poświęcić wyższą przeciętnie stopę zwrotu dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa lokat, tj. takiego portfela inwestycyjnego, który przyniesie niższą, ale dającą się łatwiej przewidzieć stopę zysku.

Motywy trzymania pieniądza:

• Pieniądz jest zasobem. Jest to inaczej ilość pieniędzy w obiegu oraz suma wkładów bankowych posiadanych w jakimś określonym momencie. Posiadanie pieniędzy nie jest tym samym, co ich wydawanie. Trzymamy pieniądze, aby wydać je w przyszłości.

• Pieniądz jest środkiem wymiany, wskutek czego musi on również spełniać funkcję środka przechowywania wartości.

6.4. Popyt na pieniądz i podaż na pieniądz

Popyt na pieniądz - ilość pieniądza wiążąca się z obsługą procesu cyrkulacji dóbr, z realizacją pewnych płatności i operacji oraz przewidywaniem zachowań ludzi. Zależy on od takich czynników jak wielkość produkcji różnych dóbr, liczba zawieranych transakcji, przeciętny poziomu cen produktów i usług, nominalna stopa oprocentowania środków pieniężnych, koszt posiadania pieniądza oraz koszt zamiany jednych aktywów na inne.

Popyt transakcyjny – posiadanie pieniądza w celu realizacji przewidywanych zakupów dóbr i usług.

Popyt przezornościowy – posiadanie pieniądza w celu realizacji nieoczekiwanych zakupów dóbr i usług.

Popyt spekulacyjny – posiadanie pieniądza w nadziei na dochody wynikające ze spadku cen alternatywnych do pieniądza aktywów oraz innych okazyjnych lokat pieniędzy.

Podaż pieniądza:

• Ilość pieniądza wprowadzana do gospodarki przez emitenta (podlega regulacji państwa).

• Wykonywana za pośrednictwem banku centralnego oraz innych różnych agend rządowych.

6.5. Czynniki determinujące popyt na pieniądz

Równanie wymiany (Irvinga Fishera):

M • V = P • Q

M – ilość pieniądza w ujęciu nominalnym

V – szybkość obiegu pieniądza

P – przeciętny poziom cen produktów i usług

Q – liczba transakcji zawartych w danym okresie

Realny popyt na pieniądz:

$$\frac{L}{P} = f(Y,r,k_{\text{tr}})$$

L – transakcyjny i spekulacyjny popyt na pieniądz

r – stopa procentowa

P – poziom cen (inaczej przeciętna cena dóbr i usług)

Y – realny dochód

k_tr - koszt zamiany aktywów na pieniądz i odwrotnie

6.6. Powstanie i funkcje banków

System bankowy

Początków nowoczesnego systemu bankowego można upatrywać w operacjach przeprowadzanych przez średniowiecznych złotników, którzy zaczęli występować w roli „skarbników”, przechowując w swych skarbcach złoto należące do klientów. Od momentu, kiedy klienci zaczęli przekazywać prawo własności do swego złota w formie zapisów na papierze, a nie fizycznego transferu, pojawiła się instytucja czeku. Gdy złotnicy przekonali się, że ich klienci nie będą jednocześnie domagać się zwrotu powierzonego złota, już tylko krok dzielił ich od wprowadzenia kredytów bankowych i instytucji kredytu w rachunku bieżącym (overdraft). Złotnicy musieli oczywiście utrzymywać rezerwy złota, aby uniknąć niebezpieczeństwa paniki finansowej, ale stanowiły one tylko pewną część całkowitej sumy wkładów.

Podstawowe funkcje banków:

• Przyjmowanie zwrotnych wkładów pieniężnych (depozytów) oferując odsetki.

• Świadczenie usług finansowych związanych z obiegiem pieniądza jako środka cyrkulacji i środka płatniczego.

• Udzielanie kredytów dla przedsiębiorstw i osób fizycznych.

• Kreowanie pieniądza.

Banki komercyjne – to pośrednicy finansowi, którym państwo udzieliło licencji na działalność polegającą na udzielaniu kredytów i przyjmowaniu depozytów, włączając w to wkłady, w których ciężar mogą być wystawiane czeki. Banki komercyjne, podobnie jak inne przedsiębiorstwa prywatne, są nastawione na maksymalizację zysku. Przyjmują depozyty klientów w postaci wkładów na żądanie i wkładów terminowych, które – łącznie z certyfikatami depozytowymi – stanowią podstawowe pozycje po stronie pasywów w ich bilansie. Po stronie aktywów banki utrzymują rozmaite aktywa o zróżnicowanym stopniu płynności. Ogólnie biorąc, im niższa jest płynność danej pozycji aktywów, tym wyższy osiągany z niej zysk.

ROZDZIAŁ 7

Handel zagraniczny

Międzynarodowy podział pracy. Powiązania ekonomiczne

Gospodarki połączone powiązaniami ekonomicznymi, które realizowane są poprzez przepływy towarów, czynników produkcji, przemieszczanie się ludzi oraz wymianę informacji, zazwyczaj podlegają regulacjom ze strony władz państwowych, jak i instytucji międzynarodowych.

Specjalizacja produkcji:

• Kraje specjalizują się w wytwarzaniu pewnego zasobu towarów i usług, które są sprzedawane za granicę.

• Generalnie specjalizacja oparta jest na podziale pracy, przy czym rozciągnięte jest to na skalę międzynarodową.

Pozycja w handlu międzynarodowym:

Udział w handlu międzynarodowym, a zatem pozycja w międzynarodowym podziale pracy, nie jest uzyskana raz na zawsze. Kraj poprzez efektywność gospodarowania (w tym polityki władz) musi walczyć o maksymalne wykorzystanie korzyści ze współpracy z zagranicą.

Handel zagraniczny – eksport i import towarów.

Główne formy powiązań gospodarki z zagranicą:

• Handel zagraniczny towarowy

• Handel usługami

• Transfery wiedzy

• Migracja pracowników

• Przepływy kapitału:

• długookresowe (inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfelowe, kredyty bankowe długookresowe itp.)

• krótkookresowe

Korzyści z prowadzenia handlu z zagranicą:

• Korzyści komparatywne (względne różnice w kosztach uzyskania produktów),

• Różnice regionalne (występowanie surowców, klimat – wpływające na bezwzględne różnice w kosztach uzyskania produktów),

• Występowanie korzyści skali,

• Osłabianie monopoli („cło jest matką monopoli”),

• Zróżnicowanie gustów i preferencji.

Zasada korzyści komparatywnych:

Dany kraj powinien specjalizować się w produkcji (i eksporcie) tych towarów, których koszty produkcji są względnie niskie w porównaniu z innymi krajami. Kraj powinien rozwijać te dziedziny wytwórczości, w których koszt alternatywny jest najniższy.

Koszt alternatywny danego dobra to ilość innych dóbr, z których trzeba zrezygnować, aby wytworzyć jednostkę danego dobra.

Wady teorii korzyści komparatywnych:

• Przyjęcie założenia o „giętkości” rynku pracy i niewystępowaniu bezrobocia związanego z koniecznymi przepływami siły roboczej.

• Przyjęcie założenia o „giętkości” cen.

• Przyjęcie założenia o elastyczności kursów walutowych.

• Założenie braku inflacji o różnym nasileniu w różnych krajach.

Handel zagraniczny

Wielkość obrotów z zagranicą zależy od:

• wielkości i różnorodności terytorium,

• stopnia rozwoju kraju (mierzony np. wielkością PKB na jednego mieszkańca),

• posiadania surowców naturalnych,

• zrozumienia korzyści płynących z handlu zagranicznego.

Ograniczenia eksportu:	Ograniczenia importu:
embargo – zakaz eksportu z przyczyn politycznych (np. Irak, Korea Pn.) środek odwetowy fiskalizm lub ochrona własnego kraju (cło eksportowe)	cło kontyngenty ograniczenia pośrednie (świadectwa pochodzenia towaru, świadectwa zdrowia, obowiązek uzyskania standardów jakości)

Przewaga konkurencyjna – powstaje, gdy produkcja jakiegoś produktu daje w danym kraju produkt stosunkowo lepszy i/lub tańszy niż podobne produkty w innych krajach.

Ułatwienia eksportowe:

• subsydia i dotacje,

• „wakacje podatkowe”,

• umowy międzypaństwowe,

• klauzula najwyższego uprzywilejowania,

• strefy wolnego handlu,

• unie celne.

Cła – powody stosowania:

• wpływanie na ceny światowe i optymalna alokacja światowych zasobów,

• styl życia,

• ograniczenie konsumpcji dóbr luksusowych,

• obronność kraju,

• ochrona nowych dziedzin produkcji,

• zapewnienie wpływów do budżetu.