Ekonomia- nauka o prawidłowościach rządzących procesem gospodarowania, a prawidłowości te określa się mianem praw ekonomicznych. Nauka ta zajmuje się przede wszystkim badaniem działalności gospodarczej człowieka.
Gospodarowanie- działalność ciągła, stale powtarzająca się, a istotnym warunkiem procesów gospodarowania jest ograniczoność zasobów gospodarczych, którymi są:
- zasoby ludzkie
- zasoby naturalne
- zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka
Ekonomia pokazuje w jaki sposób ludzie działając w różnych warunkach społeczno-gospodarczych korzystają z ograniczonych zasobów, jak ich używają do prowadzenia działalności gospodarczej, jak je rozdzielają pomiędzy różne konkurencyjne wobec siebie zastosowania, czym się kierują dokonując tego wyboru.
Ekonomia pokazuje także:
-czy wykorzystanie zasobów jest efektywne
-analizuje czynniki, od których to zależy
Funkcje ekonomii:
- funkcja poznawcza- dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz ich przyczynach i skutkach (co produkować, dla kogo produkować, jak produkować)
- funkcja aplikacyjna- polega przede wszystkim na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarczej, co ułatwia podejmowanie decyzji a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych.
Sądy (stwierdzenia)
- sądy pozytywne (cechuje je obiektywność)- staramy się w sposób maksymalnie bezstronny przy użyciu naukowych metod wyjaśnić prawidłowości dotyczące rzeczywistości. Są sprawdzone empirycznie.
- sądy normatywne (cechuje je subiektywność) badacz wyraża swoje przekonania, formułuje pewne zalecenia, oparte na subiektywnym wartościowaniu zjawisk (przekonuje ludzi, co jest dla nich dobre a co złe). Brak możliwości empirycznej weryfikacji.
Mikroekonomia- bada przede wszystkim poszczególne elementy tworzące gospodarkę. Analizuje sposób działania oraz zachowania się rynku poszczególnych producentów, konsumentów, nabywców, sprzedawców, itd. Bada czynniki wpływające na kształtowanie się wielkości produkcji i podaży poszczególnych produktów i usług, rozmiarów popytu na nie, oraz cen.
Makroekonomia- zajmuje się analizą gospodarki jako całości. Bada czynniki wpływające na poziom i zmiany wielkości ekonomicznych, takich jak np. dochody i wydatki budżetu państwa, średni poziom cen, globalna produkcja, globalne zatrudnienie, itp. Zajmuje się badaniem wielkości agregatowych, tzn. dotyczących całej gospodarki.
Gospodarowanie obejmuje:
- produkcje
- dystrybucję (podział)
- wymianę i konsumpcję środków zaspokojenia ludzkich potrzeb
Środki zaspokojenia ludzkich potrzeb (indywidualnych, zbiorowych) mają różnorodny charakter i możemy je podzielić na:
- materialne
- niematerialne (wiedza, usługi, itp.)
Środki zaspokojenia ludzkich potrzeb określa się mianem dóbr.
Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji, zaliczamy do nich:
- pracę
- ziemię (ogólne określenie dóbr naturalnych)
- kapitał
*kapitał fizyczny- budynki, maszyny, zapasy, środki transportu
*kapitał finansowy- pieniądze, akcje, obligacje, papiery wartościowe, itp.
Od podziału dochodów z produkcji wcześniejszej uzależnione są rozmiary produkcji i dochodów z produkcji przyszłej.
Przedmiotem podziału, wymiany i konsumpcji może być tylko to, co zostało wcześniej wytworzone, musi więc istnieć nadwyżka dóbr ponad własne potrzeby wytwórców.
Istnieją różnorodne wzajemne relacje pomiędzy produkcją a konsumpcją:
- produkcja określa konsumpcję
- produkcja wpływa na stopę życiową społeczeństwa
- konsumpcja określa produkcję i uzasadnia jej celowość
Produkty przeznaczone na sprzedaż to towary. Gospodarka nosi więc nazwę gospodarki towarowej.
Towary sprzedawane i kupowane są za pieniądze, stąd pojęcie gospodarki towarowo-pieniężnej.
Podziały gospodarek:
- skala działalności- gospodarka światowa, krajowa
- sfera gospodarowania- gospodarka finansowa, rolna
- kryterium własności środków produkcji- gospodarka prywatna i publiczna (w skali kraju), gospodarka kapitalistyczna i socjalistyczna ( w skali świata)
Z punktu widzenia dominacji mechanizmu regulowania i koordynowania procesów gospodarczych wyróżniamy:
- gospodarkę rynkową- podstawowym regulatorem procesów gospodarczych jest samoczynnie działający mechanizm rynkowy
- gospodarkę nakazową- procesy gospodarcze regulowane są za pomocą różnego rodzaju zakazów, nakazów, dyrektyw wydawanych przez państwo.
Racjonalność gospodarowania:
- przyczyną są ograniczone zasoby
- istotą jest dokonywanie racjonalnych wyborów
- dla dokonywania wyborów muszą istnieć alternatywne warianty
- wybór najlepszego wariantu uwarunkowany jest kryteriami wyboru
Dwie podstawowe zasady gospodarowania:
Maksymalny efekt przy danym nakładzie
Minimalny nakład dla danego efektu
WŁASNOŚĆ
Do właściciela należą wytworzone produkty i dochody z tytułu ich sprzedaży.
Do pracowników najemnych- płace (wynagrodzenie za pracę).
Od sposobu podziału dochodów z produkcji wcześniejszej uzależnione są rozmiary i dochody produkcji przyszłej.
Przedmiotem podziału, wymiany, konsumpcji może być tylko to, co zostało wcześniej wytworzone. Musi więc istnieć nadwyżka dóbr ponad własne potrzeby wytwórców.
Różnorodne są wzajemne relacje pomiędzy produkcją a konsumpcją.
1. produkcja określa konsumpcję
2. produkcja wpływa na stopę życiową społeczeństwa
3. konsumpcja określa produkcję, uzasadnia jej celowość
Własność- zbiór efektywnie wykorzystywanych uprawnień- praw własności, jakimi dany podmiot własności (właściciel) dysponuje w odniesieniu do kreślonego przedmiotu własności.
Wyróżnić możemy dwa podzbiory uprawnień:
1. faktyczne korzystanie (np. czerpanie z nich dochodów)
2. bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu istotnych decyzji
Stosunki własnościowe- powstają pomiędzy ludźmi w związku z korzystaniem z dóbr i decydowaniem o nich. Rzutują one na stosunki społeczne, w tym zwłaszcza na stosunki ekonomiczne.
Własność ma wiele aspektów, np. ekonomiczny, prawny, itd.
Własność jest zjawiskiem stopniowalnym (wyłączność, pełna, niepełna, współwłaściciel, itp.)
Ze względu na kryteria społeczno-ekonomiczne do głównych typów własności prywatnej można zaliczyć:
1. własność kapitalistyczna- własność prywatna kapitału wykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej opartej na regularnym zatrudnianiu pracowników najemnych i nastawionej na osiąganie możliwie największego dochodu pieniężnego. Prowadzący działalność nazywany jest kapitalistą, a uzyskiwany przez niego dochód- zyskiem
2. własność drobnotowarowa- własność rodzin lub osób prowadzących samodzielnie działalność gospodarczą, nie zatrudniających regularnie pracowników najemnych. Głównym celem często nie jest zysk ale zaspokojenie własnych potrzeb, zapewnienie sobie miejsc pracy.
3. własność pracownicza- kapitał należy do zatrudnionych w przedsiębiorstwie pracowników (akcjonariat pracowniczy)
WSPÓŁCZESNE SYSTEMY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
1. gospodarka rynkowa
2. gospodarka centralnie planowana ( system nakazowo-rozdzielczy)
Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwoma zasadniczymi cechami
* dominacja prywatnej własności
* rynkowa alokacja zasobów gospodarczych
Nazwa gospodarka rynkowa pokazuje, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest rynek.
Rynek jest to samoczynnie działający mechanizm wpływający na decyzje podmiotów gospodarczych.
Podstawą są relacje cena i dochód a popyt i podaż, które rzutują na transakcje kupno-sprzedaż.
Praktyka pokazuje, że mówienie o działaniu rynkowego mechanizmu regulowania gospodarki ma sens, gdy spełnione są odpowiednie warunki
* dominacja własności prywatnej, swoboda w zakresie prywatnych praw własności
* swoboda prowadzenia działalności gospodarczej
* istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek (np. banki, giełdy, firmy ubezpieczeniowe, doradcze, inwestycyjne, prawne, itp.)
* integralność rynku- wzajemne uzależnienie od siebie poszczególnych segmentów rynku, np. rynek dóbr fizycznych- rynek dóbr finansowych, rynek pieniężny- rynek walutowy
FUNKCJE RYNKU
- dokonywanie wyceny dóbr
- podstawowe źródło informacji dla podmiotów gospodarczych
- stworzenie warunków racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych
- umożliwienie ustalenia się stanów równowagi w gospodarce
- weryfikator społecznej przydatności produkcji
Rynek pełniąc powyższe funkcje pozwala rozwiązać trzy podstawowe problemy każdej gospodarki
- co produkować?
- jak produkować?
- dla kogo produkować?
Zalety gospodarki rynkowej:
- tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych
- efektywny system motywacyjny
- duża innowacyjność gospodarki (występuje konkurencja, a innowacje są elementem budowania przewagi)
- dyscyplina finansowa przedsiębiorstw
- tendencja do samodzielnego ustalania cen równowagi
- dobre zaopatrzenie sklepów (jednostek handlowych)
- duży zakres swobód obywatelskich
Słabe strony gospodarki rynkowej:
- czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce
*procesy monopolizacji
* brak konkurencji
- występowanie negatywnych efektów zewnętrznych, np. zanieczyszczone środowisko, szkodliwość społeczna
- istnienie dóbr publicznych (działania prowadzone dla wszystkich, firmy państwowe)
- występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę (inflacja, bezrobocie)
- tendencja do powstawania dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie, różnic dochodowych i majątkowych
EWOLUCJA SYSTEMU RYNKOWEGO
- zmiany w charakterze rynku i konkurencji (małe firmy, konkurując, wprowadzają innowacyjne rozwiązania, lepiej prosperują, rozrastają się)
- procesy wzmożonej monopolizacji gospodarki
- wzrost ekonomicznej roli państwa
- postępująca internacjonalizacja szeregu procesów i zjawisk gospodarczych
Przeobrażenia dokonujące się w obrębie danej formy własności dotyczyły głównie:
* profesjonalizacji zarządzania w przedsiębiorstwie
* zmian w charakterze państwa (opieka socjalna pracownika)
* wzrostu roli związków zawodowych
* rozwoju różnych form tzw. demokratyzacji przemysłowej, rozumianej jako zarówno partycypacja finansowa (współudziałowcy) jak i procesy demokratyzacji zarządzania (rady nadzorcze z przedstawicielami spośród pracowników)
* wzrostu liczby posiadaczy akcji przedsiębiorstw
Charakterystyka gospodarki centralnie planowanej/sterowanej
- nakazowo- rozdzielczy charakter
- centralizacja zarządzania i planowania
- administracyjne ustalanie cen
- hierarchiczność (podległość biurokracji partyjno-państwowej)
- centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji jednostek gospodarczych
- brak konkurencji
- brak instytucji finansowych, działających na zasadach komercyjnych
- duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw
- istotny nie rynek, ale plan- on jest regulatorem rynku
- przydziały środków, brak samodzielności ekonomicznej
- brak innowacyjności i zanik przedsiębiorczości
- mała elastyczność gospodarki
- stałe niedobory dóbr
NAUKA O PRZEDSIĘBIORSTWIE
Nauka o przedsiębiorstwie zajmuje się gospodarstwami wytwarzającymi dobra i usługi zaspokajające cudze potrzeby. Gospodarstwa te mają z reguły wyznaczony przez ich właścicieli kapitał na prowadzenie tej działalności.
Kapitał gospodarstwa jest oddzielony od pozostałego majątku/kapitału właściciela.
Współczesne przedsiębiorstwa, niezależnie od ich formy własności, działają w warunkach gospodarki kapitalistycznej, z jednej strony konkurując a z drugiej współpracując ze sobą.
Konkurencja zmusza do innowacyjności. Współzawodnictwo jest nastawione nie tylko na dziś, ale również na przyszłość.
Przedsiębiorstwo odpowiada nie tylko na potrzeby rynku, ale również je kształtuje.
Outsorcing- przekazywanie działań firmy innym organizacjom (np. wynajmowanie serwisantów zamiast utrzymywania działu remontowego w firmie). Firmy się specjalizują (core-biznes)
Współczesne przedsiębiorstwa mają pewne cechy wspólne i różniące się:
1. Do cech niezależnych od systemu gospodarczego i modeli gospodarki kapitalistycznej zaliczamy następujące zasady:
* przedsiębiorczość
* innowacyjność ( w sferze technologii, organizacji, zarządzania)
* gospodarność, równowaga finansowa
2. Do cech zależnych systemowo zaliczamy natomiast:
*zasada autonomii- samodzielne ustalanie planu gospodarczego. Pełna autonomia jest praktycznie niemożliwa.
* zasada dochodowości i maksymalizacji zysku
* zasada formy własności- dominuje własność prywatna, przeciwstawia się ją publicznej
W obrębie gospodarki rynkowej można wyróżnić kilka jej typów:
- kapitalizm agresywny (np. w USA)
- kapitalizm koncyliacyjny (społeczny)
Podział wg Boyera
1. kapitalizm rynkowy (USA, Australia, Kanada, w mniejszym stopniu Anglia)
Gospodarką rządzi mechanizm rynkowy, pobudza on działania innowacyjne, są one źródłem budowania przewagi konkurencyjnej, ściśle przestrzega się więc praw własności intelektualnej. Państwo wszelkimi sposobami powstrzymuje konkurencyjność, z drugiej strony stara się ograniczyć swoją rolę w gospodarce. Słaba opieka socjalna, niewielka redystrybucja dochodów.
2. kapitalizm mezokorporacyjny (Japonia) Opiera się na całej serii procesów koordynujących działanie sił rynkowych, np. innowacja jest wynikiem wspólnego korzystania z „know how” a zgromadzenie tej praktycznej wiedzy zakłada stabilizację wykwalifikowanej siły roboczej w firmie.
3. kapitalizm socjaldemokratyczny (Szwecja) Dla zapewnienia konkurencyjności na dłuższy przedział czasu a także stałego wzrostu dochodu oraz przestrzegania równości najlepszym narzędziem są rokowania pomiędzy pracodawcami, związkami zawodowymi, przedstawicielami państw.
4. kapitalizm etatystyczny (kraje romańskie, np. Francja) Partnerom społecznym (związki zawodowe, państwo) trudno podjąć negocjacje, ponieważ pracodawcy nie są dostatecznie silni by narzucić swoją strategię. Stąd logika rynku jest często hamowana i państwo musi w sposób bezpośredni lub pośredni podjąć działania dostosowawcze, najczęściej w dziedzinie gospodarki i finansów.
W praktyce żaden z tych modeli nie występuje w czystej formie.
PRZEDSIĘBIORSTWO
Najprostsze określenie przedsiębiorstwa to: gospodarstwo prowadzące działalność zarobkową, ta definicja nie precyzuje jednak cech przedsiębiorstwa.
Pełniejsza definicja mówi, że przedsiębiorstwo jest jednostką gospodarczą działającą na własny rachunek w celu osiągnięcia korzyści materialnych (zysku) i ponoszącą ryzyko oraz odpowiedzialność zgodnie z przepisami prawa i stosunkami rynkowymi.
Najważniejsze cechy przedsiębiorstwa:
1. jest powoływane nie dla zrealizowania jakiegoś jednorazowego przedsięwzięcia, ale dla prowadzenia działalności gospodarczej w sposób trwały
2. zaspokaja swoimi wyrobami bądź usługami potrzeby innych podmiotów gospodarczych, instytucji lub osób fizycznych, stanowiących jego klientów
3. wymienia swoje produkty z innymi jednostkami organizacyjnymi lub osobami fizycznymi na zasadzie kupna-sprzedaży
4. posiada pochodzące od właściciela określone zasoby kapitałowe w postaci dóbr materialnych i wartości niematerialnych bądź prawnych
5. posiada samodzielność decyzyjną dotyczącą charakteru swojej działalności, kontaktów z otoczeniem, sposobu wykorzystania posiadanych zasobów. Jest to jedna z ważniejszych cech podkreślająca autonomię przedsiębiorstwa
6. swoje koszty pokrywa uzyskiwanymi przychodami, co określa się jako zasadę równowagi finansowej lub samofinansowania
7. kapitał jest zawsze czynny i zaangażowany, częściowo lub w całości, w różnorodne przedsięwzięcia. Przedsiębiorstwo ponosi w dużym stopniu ryzyko kapitałowe
8. jest instytucją zarobkującą, dąży do uzyskania ze swojej działalności określonych korzyści, w tym najczęściej do maksymalizacji zaangażowanego kapitału (nie dotyczy to przedsiębiorstw non-profit)
9. prowadzi działalność na własne ryzyko, liczy się więc z możliwością poniesienia strat a nawet utraty kapitału
10. posiada osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS)
Każde przedsiębiorstwo musi posiadać powyższe cechy
Ponadto możemy wydzielić jeszcze kilka innych cech, np.:
- przedsiębiorstwo jest systemem otwartym (partnerstwo)
- jest ono nastawione na uczenie się, przyjmowanie i gromadzenie nowej wiedzy oraz na jej wykorzystywanie
- jako jednostka gospodarcza charakteryzuje się dużym dynamizmem, przy tym jest również jednostką szczególnie złożoną (różne elementy działania)
Przedsiębiorstwa możemy podzielić wg różnych kryteriów, co pozwala na wyodrębnienie cech istotnych dla tych typów firm i wybór właściwej formy i rodzaju:
Wg rodzaju prowadzonej działalności
- wytwórcze
- usługowe
- handlowe
Wg wielkości
- małe
- średnie
- duże
Ze względu na zasięg terytorialny
- regionalne
- lokalne
- krajowe
- międzynarodowe
- globalne
Wg terytorialnego rozczłonkowania
- jednozakładowe
- wielozakładowe
- sieciowe
Wg formy własności
- sektor publiczny (przedsiębiorstwa państwowe i przedsiębiorstwa jednostek samorządu terytorialnego)
- sektor prywatny (przedsiębiorstwa prywatne, zagraniczne, spółdzielcze)
Wg kodeksu spółek handlowych wyróżniamy:
- spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna)
- spółki kapitałowe (z.o.o., akcyjna)
- spółki cywilne
W systematyce przedsiębiorstw możemy również wyróżnić różne formy zgrupowań przedsiębiorstw.
Zgrupowanie to luźniejsze bądź silniejsze, formalne bądź nieformalne połączenie kilku przedsiębiorstw do realizacji określonych celów gospodarczych.
Zgrupowanie może mieć charakter koncentracji i w tym przypadku wyróżniamy koncern, holding, konglomerat, trust.
Inny rodzaj zgrupowań to zgrupowania kooperacyjne, wśród których możemy wyróżnić alianse strategiczne, kartele, syndykaty, konsorcja.
GOSPODARSTWO DOMOWE
Jest ono wyodrębnionym i ekonomicznie samodzielnym mikropodmiotem, odróżniającym się od innych podmiotów gospodarczych. Gospodarstwa te działają w sferze spożycia.
Cel ekonomiczny działalności gospodarstw domowych zawiera elementy subiektywne, np. nie zawsze kierują się one zasadą minimalizacji nakładów niezbędnych na zaspokajanie potrzeb.
Racjonalność działania gospodarstw domowych rozpatrywać należy przede wszystkim z punktu widzenia respektowania przez nie ograniczeń budżetowych.
Ekonomiczne funkcje gospodarstw domowych:
1. konsumpcyjna- nastawienie na zaspokajanie potrzeb rodziny
2. produkcyjna- dostarczenie środków do realizacji funkcji konsumpcyjnej. Stąd działalność zarobkowa (dochody z pracy najemnej, dochody z tytułu własności).