Wacław Borowy, O Norwidzie

NORWID POETA

1.Niezauważony przez sobie współczesnych. Kim był? Jedni mówią, że jednym z czterech wieszczy romantycznych. Inni, że pozytywistą. W pewnych kręgach wielbiono go jako poetę „mistycznych” głębin. Odkrył go Miriam, ale po okresie zachwytów znów przyszła fala krytyki. Ponownie wystąpił zarzut ciemności, ktoś powiedział nawet, że to poeta tylko dla „miłośników łamigłówek”. Później przyszedł czas, kiedy przedstawiano Norwida, jako fenomen historyczny, nieprzydatny w drodze kultury polskiej. Takie sądy pochodzą od ludzi niemających zmysłu do poezji, ale również Ci z takim zmysłem przyznają, że nie wszystkie dzieła Norwida są arcydziełami. „misteria”, „monologia sceniczna” i próby tragedii historycznej są chybione. No ale polska literatura bez wierszy Norwida byłaby bardzo zubożona. Norwid jest zapewne jednym z najczęściej cytowanych poetów polskich.

2.Norwid uważany jest za trudnego a jednocześnie przystępnego i to nie jest jedyne przeciwieństwo, w studiach nad jego poezją można znaleźć jeszcze wiele takich antynomii: tradycjonalista- gloryfikator nowoczesności, poeta arcynarodowy- arcykosmopolita, profetyczny patos- subtelny humor, ironia; potępienie życia, wręcz pochwała śmierci- piewca heroicznej i niezachwianej nadziei. Większość przeciwieństw ma swoje źródło w jednostronności krytyków, którzy nie dopuszczają tego, że w poezji mogą istnieć przeciwieństwa, które same się w tej poezji rozwiązują, a tak właśnie jest z Norwidem

3. obce Norwidowi są wszelkie pocieszania. Pisanie o tym, że wszystko jest świetnie, to byłoby uświęcenie marności duchowej. Lepiej widzieć największą lichotę ludzką, ale bez kłamstwa. Od kłamstwa lepszy już cynizm( dlatego bierze w obronę cyników- Diogenes to dla niego pozytywna postać). W jednym ze swoich wierszy Norwid tęskni do ludzi, którzy „mają tak za tak, nie za nie- bez światłocienia”. Poezja ma zatem dać prawdę. Jednocześnie poeta nawet częściej niż inni posługuje się fantazjami, przenośniami itp.( wszystko to określa jako :”kłamstwo sztuki”, którego duszą jest wyobraźnia)

Narcyz, Bogowie i człowiek, Święty- spokój –ujawniają prawdy spoza iluzyj

Czasami Norwid podaje prawdy naukowe- w wierszu Ogólniki przedmiotem medytacji poetyckiej staje się kulistość ziemi.

4. Norwid był poetą, ale też myślicielem i moralistą. W antynomiach zewnętrznie uderzających, w istocie się rozwiązujących, zamyka się prawda poetyckiego świata Norwida.

Na twórczość Norwida miało wpływ wielu twórców- klasycy antyczni, poeci nowożytni Europy zachodniej i polscy twórcy: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Kochanowski, Trembecki itd., przede wszystkim jednak o ukształtowaniu się ekspresyjnych środków Norwida zadecydowała jego własna indywidualność poetycka.

Znamienna dla Norwida jest IRONIA. Jej odcienie są niezliczone. Od uśmiechniętej serdeczności, przez mądrą pobłażliwość, bezradną świadomość, łagodzony smutek, aż po bezmierną gorycz i wykrzywiony śmiech sarkazmu. Przejścia i granice pomiędzy tymi rodzajami są trudno dostrzegalne, czasami nieuchwytne.

Są też wiersze z patosem: Bema pamięci żałobnej- rapsod, Żydzi polscy, Modlitwa, Do Emira Abdel-Kadera, Do obywatela Johna Brown. ( tam też jednak można dostrzec czasami ironię). Ironia jest jedną z trudności w dostępie jego poezji.

5. kolejna trudność- ekspresja. Prawda jako ideał domaga się precyzji, dlatego jego poezja pozbawiona jest zbyt rozbujałej wyobraźni. Jeśli są jakieś opisy to krótkie, albo takie, które wnoszą coś do ogólnej prawdy utworu. Mówi się, że u Norwida jest pełno prozaizmów- ekspresja słowna Norwida w dążności do precyzji i prawdy bywa tak przefiltrowana ze wszystkiego, co nawet może przypominać tylko poetycką ozdobę, że zostają zdania, które istotnie mogłyby znaleźć się w prozie.

Poezji Norwida nie można odłączać od dźwięczności. On sam mówił, że „lira” nie może być traktowana jako coś dodatkowego.

GŁÓWNE MOTYWY POEZJI NORWIDA

1. W całej poezji czuje się obecność historii. Wyrazy „dzieje” i „historia” są najczęściej powtarzanymi po słowie „prawda” w całej twórczości. W utworach takich jak: o „Potopach historii (Promethidion); o „Historii oklasku ( Polka) i wiele innych występują te wyrazy w połączeniu z różnymi uczuciami, często towarzyszy temu patos. Znaczna część liryki poświęcona jest wielkim współczesnym: Adamowi Czartoryskiemu, Piusowi IX, Chopinowi, Mickiewiczowi. W poezji znalazły odzew liczne współczesne ruchy od wiosny ludów do wojny francusko- pruskiej.

Utwory poświęcone historii: Amen, Syberie, Odpowiedź do Włoch, Socjalizm 1848, Żydowie polscy 1861, Fortepian Szopena, Pamięci Alberta Szeligi, Improwizacja na zapytanie o wieści z Warszawy, John Brown, Psalm wigilii, itd.

Wielkie postaci z przeszłości(utwory o nich albo zawierające o nich ustępy czy aluzję):Mojżesz, Homer, Kolumb, Michał Anioł, Kościuszko, Napoleon, Cezar, Cyceron.

W świecie poezji Norwida nie ma szczegółu, w którym nie czułoby się obciążenia historią, ale nie chodzi tam o charakter deterministyczny, nie ma zawartej woli ludzkiej. W świecie Norwida, człowiek jest obciążony dziedzictwem przeszłości- dobrym lub złym. Jego zadanie polega na zdaniu sobie sprawy z tego dziedzictwa i rozrządzeniu nim. POETA HISTORII

2. U Norwida nie ma rzeczy bez znaczenia. Postaci nie muszą być dzielnymi bohaterami, wojownikami. Nie ma wypadków obojętnych, wszędzie się rozgrywają sprawy życia. Znika granica między tym co wyjątkowe, a tym, co zwyczajne. „nadzwyczajnego wiele jest u zwykłych”. Norwid pokazuje w swojej poezji, jak wielkie znaczenie mogą mieć rzeczy na pozór mało ważne: słowa powiedziane zbyt cicho albo zanadto głośno, herbata przerywająca rozmowę, bransoletka, wachlarz.

Jednym z częściej powracających jest u Norwida motyw kwiatów rzuconych czy przesłanych bez komentarza: Noc tysięczna druga, Szczęsna, Człowiek, Quidam, A Dorio,

Filozofia charakterystyczności drobiazgu szybko zyskała u Norwida perspektywy kosmiczne, wzniosła się w sferę religijną i przepojona została wielką potęgą uczuć. Tak z drobiazgów nieraz wyrastają wielkie prawdy, a wielkie prawdy obywają się często bez licznych słów. POETA ATOMU

3. Atom i kosmos- to granice świata poetyckiego Norwida, a pomiędzy nimi jest człowiek- główna dziedzina jego poetyckiej uwagi. Ambicją Norwida było to, żeby wyrażać najogólniejsze człowieczeństwo.

Ilustracja różnych aspektów tego ogólnika (Głównie w vade-mecum): Pielgrzym, Sfinks, Narcyz, Nerwy, Fatum, Harmonia, Czułość

N. ukazuje sytuacje, w których człowieczeństwo staje wobec próby swojej wewnętrznej siły. Człowiek dominuje nawet wielokrotnie nad przyrodą, cóż dopiero mówić o sprawach ludzkich. Człowieczeństwo dominuje też w miłości. Człowiek jest ponad kochankiem. Rozmowa stanowi najbardziej istotną część stosunku między kobietą a mężczyzną, nawet jeśli paradoksalnie będzie to rozmowa milczeniem.

„Pierwsze poruszenie ducha jego jest jako Człowieka, drugie jako Polaka”- poświęcił wiele utworów sprawą ojczyzny, jej dziełom heroicznym, dorobkowi cywilizacyjnemu, cierpieniom, dowodom godności, ale Polak to dla niego przede wszystkim człowiek; sprawa Polski, to część ogólnej sprawy ludzkości.

Liryka N.jest w istocie smutna, często używa słowa „sieroctwo”, ale nigdy nie jest przygnębiająca czy rozpaczliwa. Jej głęboką podbudową jest stoicyzm, wiara katolicka i czerpiąca siły z tej wiary nadzieja.

PISMA WYBRANE

Cyprian Kamil Norwid Wybrał i opracował Juliusz Gomulicki

cz. I Wiersze

ZJAWISKO: NORWID

- porównanie działań Norwida i Szarzyńskiego w swych wiekach, jako tych,którzy dopełnili poezję swego czasu,

- spuścizna literacka Norwida : wiersze liryczne, poematy epickie, poematy dydaktyczne, dramaty, nowele, opowiadania, eseje, artykuły, noty i aforyzmy,

- Ojczyzna, jest to wielki - zbiorowy - obowiązek;

- literatura powinna służyć postępowi ludzkości, wcielanie dobra i rozjaśnianie prawd,

- wcielanie dobra - charakter moralistyczny, rozjaśnianie prawd - charakter intelektualny ( filozoficzny), jedno i drugie - funkcja demaskatorsko - krytyczna,

- rozprawa ze współczesnością, XIX-wieczną cywilizacją mechaniczną,

- bolał, że rozwojowi możliwości człowieka współczesnego ( dziecięcia potrzeb, nędzy i szaleństwa), nie odpowiada równoczesny rozwój jego moralności, cnót społecznych,

- swoista antypoetyczność i nowatorstwo spychały Norwida na margines życia literackiego,

- pochwalał go malarz, Antoni Zaleski w liście do Kraszewskiego, ten zaś pisał : Rumowisko myśli i Babel słów niezrozumiałych,

- Norwid się nie poddawał, Mam przekonanie, że nic piękniejszego nie ma nad to, kiedy jeden człowiek wyzywa cały choćby świat do walki, wierzył, że docenią go potomni,

- Nic nowego nie rodzi się bez oporu,

- doświadczenie Norwida spowodowały, że zaczął rozróżniać dwie współczesności : kalendarzową - wegetowanie z dnia na dzień oraz obywatelską - życie historyczne, z szeroko otwartymi oczami, pamiętając wczoraj i patrząc w jutro,

- spiskował piórem, to on pierwszy z warszawskich poetów wymyślił skomplikowany aparat niedopowiedzeń, napomknięć, aluzji, masek, przenośni i symbolów,

- zabiegi kryptograficzne stały się stygmatem jego twórczości, nabierały walorów nie tylko artystycznych, ale także filozoficzno - moralnych, nosi to ślady cenzury paskiewiczowskiej, następne bodźce zostały wzmocnione po wyjeździe z kraju,

- Biblia : alegoria, symbol parabola, koncept,

- malownicze ruiny słynnych budowli antycznych : przekonanie, że dzieła sztuki mogą zyskać nowy i oryginalny urok, jeśli będą w pewnej mierze niedopełnione,

- Norwid nazwał to zjawisko w swej twórczości fragmentarycznym sposobem wyrażania się, następnie wynalazł trafny termin : przemilczenie,

- niepełność, czyli brak lub niedostatek związane były także z niedoskonałością samego człowieka,

- niedopełnienie jest swego rodzaju ukrytą częścią zadania, które stanowi naturalne zagajenie zdania następnego, ukrywające z kolei inną treść, którą zagaja następne, itd., itp.,

- to, co było przemilczeniem całego umysłowego ogółu jednej epoki staje się wygłosem następnej, to zaś, co ta z kolei przemilczała, wygłosi trzecia, swoje znowu do następnej przemilczenie ze sobą wnosząc,

- pięć epok, pięć przemian : legenda - epopeja - historia - anegdota - rewolucja ( Norwid przypada na IV i V),

- wypowiedzi na temat poezji : O Juliuszu Słowackim, Rzeczy o wolności słowa,

- Po wszystkie czasy dwie pieśni na świecie się tym rozlegały o trwają. Jedna jest Natury głosem, druga - dziejów człowieka,

- pieśń historii to poezja świadoma siebie, zdyscyplinowana, związana z dziejami człowieka i przez nie kształtowana, powstająca z poczucia obowiązku ( w przeciwieństwie do pieśni natury),

- poezja naturalna jest łatwa, pełna energii i przyrodzenia, jasna, malarska, zachwycała się nią ówczesna publiczność,

- poezja "rzeczy ludzkiej", była trudniejsza, poważna, skomplikowana, uboższa o piękności i wdzięki, obfitująca w najrozmaitsze i nieuchronne prozaizmy, istotna była moralność ( wewnętrzne sumienie pieśni - jak mawiał Norwid), działanie na procesy emocjonalno - intelektualne,

- słowo jest czynu testamentem,

- śliczny ­- u Norwida ma pejoratywny wydźwięk,

- Poeta potrzebuje tylko zwycięstwa prawdy (parafrazując słowa Ewangelii),

- serio - jeden z kluczy poezji Norwidowskiej, harmonijnie łączyło powagę z użytecznością,

- utylitaryzm ( pojawia się po raz pierwszy w Promethidionie : Pieśń a praktyczność jedno - zaręczon,/ Jak mąż i dziewka, w obliczu wieczności...),

- kult Byrona - od dzieciństwa,

- niewola i praca - dwa najważniejsze problemy i punkty Norwidowego programu społeczno - politycznego, które się zazębiały i wzajemnie warunkowały, wydolność pracy jest proporcjonalna do miary wolności pracujących,

- kwestia chłopska : kwestia krzyczącej do Boga sprawiedliwości,

- szukanie i przeżywanie piękna było najwyższą oryginalnością,

- tradycja, jako istotna cząstka współczesności, ale podejmującą z tradycji jedynie to, co postępowe albo nosiło w sobie zarodek przyszłego postępu,

- pisał : muszę więc być zupełnie niezależnym, aby nie kłamać powołaniu,

- Norwidowi groził tragiczny koniec, było to w ostatnich latach Wiosny Ludów i bezpośrednio po tym, kiedy uległ działaniu wydarzeń historycznych, lektur oraz bezpośrednich dyskusji filozoficzno - społeczno - politycznych, zaczął uprawiać ascetycznie uformowaną poezję dydaktyczno - socjalną, której najambitniejsze utwory były właściwie zrymowanymi lub udramatyzowanymi dziełami publicystycznymi, mającymi co prawda genialne fragmenty, jednak w całości nużącymi oraz odstraszającymi wielką ilością prozaizmów,

- po powrocie ze Stanów Zjednoczonych , doszedł po przekonania, że poezja i strzelista jest, i liryczniejsza, ma ona bowiem, a właściwie powinna mieć : 1. architekturę rozsądku swojego, 2. i rzeźbę profilu wiersza, 3. i malarstwo światłocienia, 4. i muzykę powoju słów, 5. i taniec powtarzanych i odbijanych stron, 6.i światło, 7. i ciepło wewnętrznego - sumienia - pieśni w czasie, 8. i ogień - i tu z kopułą obejmujące wszechstworzenie łączy się,

- te same myśli w wierszu Liryka i druk,

- Norwid, jeszcze przed wyjazdem do Ameryki, bronił się przed zarzutami "ciemności" i "manieryzmu" w jego stylu, później dostrzegł ich walory ( Lirenka, Manieryzm),

- prawdziwa poezja jest inicjacją,

- kondensacja ( najlepszym przykładem są trzy wiersze, składające się na "suitę hermetyczną" : Waga, Sfinks, Wczora-i-ja),

- częsta wymowa rzeczy powszednich, znikomych, które wprowadzony w układ wyższego stopnia, uzyskują nobilitację i nabierają znaczenia symbolicznego,

- Czułość - znakomita kondensacja,

- Pielgrzym - argumenty, porównania,

- do odkrycia drugiego dna w wierszach Norwida, często trzeba posiadać klucz historyczny albo biograficzny,

- opis przez przybliżenie, podpowiadał, sugerował, pozwalając czytelnikowi na uchylenie woalu, ale nigdy nie pozwalając ujrzeć go w pełnym świetle ani w całości,

- każda obiektywizacja - jedynie przybliżonego obrazu - jest w rezultacie obiektywizacją indywidualną,

- Norwid tak znakomicie umieszcza ideę wiersza w odpowiednio dobranej formie językowej i stylistycznej, że nawet późniejsze wykrzywienie takiej formy ( np. uczynienie z niej prozy ) nie pozbawia nowej całości oryginalnej ekspresji poetyckiej,

- podobnie z utworami prozatorskimi, można je - po prostu przecinając na przegubach i tworząc w ten sposób specyficzne odcinki wersowe - z powodzeniem przerabiać na utwory poetyckie,

- sam Norwid pisał : ...Proza jest nazwiskiem,/ Które, jak zechcę, głosu odmienię przyciskiem.,

- nowator w zakresie wersyfikacji,

- zachowane powinny być i nie zgładzone nożem te okresy, gdzie forma z formą mija się i pozostawia szpary. Barbarzyniec tylko zdejma to nożem z gipsu i psowa całość,

- rozluźnił rytmiczne struktury wiersza, uprozaicznił tok, zlekceważył konwencjonalną średniówkę, zaniedbał rym ( którego pod koniec życia, zaczął w ogóle unikać), porozbijał tradycyjne układy stroficzne i nadał autonomiczne znaczenie nie tylko monostychowi, ale nawet rzędowi kropek, sygnalizującemu w jego poezji przemilczenie,

-interpunkcję często stosował do indywidualnie odczuwanych przez siebie potrzeb intonacyjnych, przy czym specyficzną funkcję nadał pytajnikowi, stawiając go ( począwszy od cyklu Vade-mecum) na początku albo w środku zdania, pytajnik wzmacniał więc wyraz, nadawał mu formę ekspresywną, jednocześnie, w oryginalny sposób rozłamując zdanie ,

- Norwid wypracował i stosował własny, wypracowany przez siebie system znaków i chwytów, za pomocą których rozkładał w tekście dynamikę, uwydatniał, nadawał nową wartość emocjonalną, czasem nowy walor semantyczny,

- język Norwida jest bogaty i bardzo oryginalny, obfituje w archaizmy, neologizmy, rzadkie terminy specjalistyczne i antypoetyckie ( kał, ścierwo, itp.),

- pilnie czytywał dzieła wieszczów, niektóre - jak Anhelli, czwarta część Dziadów, Trzy myśli pozostałe po śp. Henryku Ligenzie, odcisnęły się trwałym śladem w wyobraźni i zapłodniły go kilkoma konkretnymi pomysłami, to jednak żadne nie stało się dlań źródłem natchnienia albo wzorem do naśladowania we własnej twórczości,

- Poeci wielcy zazwyczaj przychodzą,/ Gdy poetów wielkich nie ma... tak pisał po zgonie ostatniego wieszcza

- choć dzieło Norwidowe wyrosło i rozwinęło się na romantycznych pożywkach i aż do ostatnich swoich kart (Stygmat) zawierało wiele pierwiastków dojrzałego romantyzmu, to jednak suma pierwiastków antyromantycznych była w nim o wiele większa i o wiele bardziej istotna,

- nie był także klasykiem ( nie mieszczą się tu przemilczenia i niedookreslenia), ani parnasistą ( nie mieści się utylitarność), ani pozytywistą ( nie mieści się indywidualizm i mistycyzm), ani symbolistą ( nie mieści się tu odpowiednie dać rzeczy słowo),

- można najwyżej powiedzieć, że bywał każdym z nich,

- Norwid nie dawał się wcisnąć w żadną szufladkę, on był po prostu wielkim i właściwie niepowtarzalnym zjawiskiem, którego rodowód można było co prawda wyprowadzić z przeszłości i współczesności, ale które równocześnie rzutowało - a ściślej : mogło rzutować - na przyszłość, należał bowiem do rodu wielkich prekursorów, niosących w swoim dziele zarówno rzeczy nowych i nieznanych.

Cyprian Norwid, Pisma wybrane,wybór i obj. Juliusz W. Gomulicki,t. 1 (Wiersze), Warszawa 1968.

WSTĘP. Uwagi o poezji Cypriana Norwida.

wcielanie dobra charakter moralistyczny, rozjaśnianie prawd charakter intelektualny (filozofi-czny); funkcja krytyczno-demaskatorska.

• Norwid ubolewał, że wspaniałemu rozwojowi możliwości człowieka współczesnego nie odpowiada równoczesny rozwój jego moralności i jego cnót społecznych.

• swoista antypoetyczność i nowatorstwo margines życia literackiego, walczył z tym do końca ży-cia.

• tematyczna i rodzajowa odmienność od poezji jego poprzedników i rówieśników, jej nowatorstwo formalne.

• książką, na której Norwid uczył się czytać, był Don Kiszot* Cervantesa; Szekpir i Byron, polska nie-pisana poezja ludowa, Kochanowski, Górnicki i Opaliński, Malczewski, Olizarowski, jedyne dzieło Kraszewskiego, które Norwid cenił, Poeta i świat; Zaleski czarował lekkością i śpiewnością, brak walorów myślowych; Słowacki.

• dwie „współczesności”:

1. kalendarzowa – w której ludzie żyli (wegetowali), z dnia na dzień.

2. obywatelska – w której żyło się historycznie, pamiętają o dniu wczorajszym i pilnie przygotowują się na jutro.

• Norwid spiskował piórem – skomplikowany aparat rozmaitych niedopowiedzeń, aluzji, masek, sym-boli…

• pierwszy wiersz Norwida napisany za granicą Adam Krafft, „wrażenie” (Norwida) odebrane w no-rymberskim gmachu katedralnym.

• jeden z elementów literackiego programu Norwida: umyślne spychanie pod powierzchnię tekstu poetyckiego tego, co bardziej intymne; połowa 1846 – status emigranta, w wierszach (drukowanych od 1848) tematyka polityczna i społeczna.

• szczęśliwy debiut w dłuższej „powieści” poetyckiej Wesele.

• najważniejsze refleksje poświęcone wolności, niewoli, ustrojowi społecznemu przyszłej wolnej Pol-ski itd., w traktatach poetyckich: Niewola, Psalmów-psalm, Promethidion.

• sztuka poetycka: Białe kwiaty 1857, prelekcje o J. Słowackim 1860, Objaśnienia żądane 1841.

• Norwid przedstawicielem poezji człowieka, „rzeczy ludzkiej”; pieśń natury – poezja bezwiedna i samorodna; pieśń historii – świadoma siebie i zdyscyplinowana, związana z dziejami człowieka.

• krytyka „poezji pejzaży” (Pan Tadeusz, Balladyna).

• postulat poezji intelektualnej (potępiona przez ówczesną publiczność i krytykę polską).

• przedmiotem poezji – prawda filozoficzna, religijna, społeczna, psychologiczna, estetyczna i nauko-wa; postulat utylitaryzmu.

• dwa najważniejsze problemy, punkty Norwidowego programu społeczno-politycznego: niewola i praca: niewola – jedna z najstraszniejszych klęsk społecznych, wpływa paraliżująco na istotę i ja-kość pracy; wydajność pracy proporcjonalna do miary wolności pracujących; Norwid potępiał wie-lokrotnie pańszczyznę.

• obok pracy niewolniczej – pańszczyźnianej praca niewolnicza – mechaniczna, bezmyślna i niesa-modzielna, wykonywana ze wstrętem.

• samodzielność – praca rękodzielnicza.

• paraboliczny poemat Quidam; oryginalny utwór A Dorio ad Phrygium.

• genialny zbiór liryczny Norwida – Vade-mecum (1847-66).

• Norwid: prawdziwa poezja powinna mieć:

1. „architekturę rozsądku swego”.

2. „i rzeźbę profilu wiersza”.

3. „i malarstwo światłocienia”.

4. „i muzykę powoju słów”.

5. „i taniec powtarzanych i odbijanych strof”.

6. „i światło”.

7. „i ciepło wewnętrznego-sumienia-pieśni w czasie”.

8. „i ogień”.

- „i tu z kopułą obejmującą wszechstworzenie łączy się”.

• kondensacja: 3 wiersze składające „sztukę hermetyczną” z 1860: Waga, Sfinks, Wczora-i-ja.

• Czułość – 6 linijek, potępienie trywialnej i ostentacyjnej pseudoczułości, przeciwstawionej czułości prawdziwej (trzy nastroje i sytuacje), teza i antyteza.

• Pielgrzym – dyskusja poety z jego domyślnymi przeciwnikami (przedstawiciele stanu-panów).

• drugie dno dzięki kluczowi historycznemu lub biograficznemu – np. Noc, alegoryczny obraz tragicz-nego losu młodzieży warszawskiej w dobie paskiewiczowskiej, Marmur-biały, warstwa wierzchnia: obojętność starożytnej Grecji w stosunku do swoich najbardziej zasłużonych obywateli, spodnia: niewdzięczność „białej” i „marmurowej” Marii Kalergis w stosunku do swoich wielbicieli.

• opis „przez przybliżenie”, np. Jak… – opis pięknej kobiety.

• Norwid wymagał wysiłku od swoich czytelników.

• przekształcenie wielu wierszy na prozę dyskursywną, np. Fatum (Nieszczęście przyszło do człowie-ka…); żywioł poetycki wszechobecny w twórczości Norwida.

• nowator w zakresie wersyfikacji; upoetyczniony tok, zlekceważenie średniówki , rymu, tradycyjnych układów stroficznych; indywidualny system znaków i chwytów.

• język: bogaty i bardzo oryginalny, składnia.

• dzieła wieszczów nie stały się dla Norwida źródłem natchnienia lub wzorem do naśladowania.

• chociaż dzieło Norwida wyrosło i rozwinęło się na romantycznych pożywkach i aż do ostatnich kart (Stygmat) zawierało wiele pierwiastków dojrzałego romantyzmu, to jednak suma pierwiastków anty-romantycznych była w nim o wiele większa i o wiele bardziej istotna.

• Norwid bywał klasykiem, romantykiem, parnasistą, pozytywistą, symbolistą, ale żadnym z nich nie był; wielkie i niepowtarzalne zjawisko.

• dwie stracone szanse: 1862/63 Poezyje powstanie styczniowe; 1866 druk Vade-mecum woj-na prusko-austriacka (wydawca wycofał się z umowy).