Raport zdrowia na świecie 2002 - zmniejszenie ryzyka, propagowanie zdrowego życia
2002 Raport opisuje ilość choroby, inwalidztwa i śmierci na świecie, które mogą być przypisane do wybranej liczby najpoważniejszych zagrożeń dla zdrowia ludzkiego. Pokazuje też, jak bardzo można obniżyć obciążenia w ciągu najbliższych 20 lat, jeżeli te same czynniki ryzyka zostały obniżone.
Obecna definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia jest następująca:
Zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia).
Definicja ta jest bardzo ważna i postępowa, ponieważ nie poprzestaje na samym negującym ujęciu, że zdrowie jest brakiem choroby, ale bardzo mocno akcentuje, że zdrowie ma w sobie aktywny aspekt, którym jest dobrostan.
Oznacza to, że w kwestiach zdrowia nie mamy jedynie koncentrować się na chorobach i próbach ich zwalczania, ale powinniśmy zwłaszcza koncentrować się na samym zdrowiu - na jego wzmacnianiu.
Pojawia się zatem bardzo duża rola prewencji - zapobiegania chorobom. Jeżeli chcemy być zdrowi, to drogą do tego celu nie jest jedynie pójście do lekarza wtedy, gdy jesteśmy chorzy, aby ten pomógł nam zwalczyć chorobę (ponieważ jest to skupianie się jedynie na chorobach),
ale powinniśmy koncentrować się także na samym zdrowiu - wzmacniać je przez odpowiedni tryb życia (np. odpowiednie żywienie, ruch fizyczny), sposób myślenia i właściwe radzenie sobie z naszymi emocjami.
Współczesna definicja zdrowia WHO bardzo mocno podkreśla zatem połączenie kwestii zdrowia z życiem wewnętrznym i społecznym człowieka oraz jego osobistą troskę o kondycję fizyczną.
Profilaktyka nowotworów
2006-01-14
„Lepiej zapobiegać niż leczyć” – głosi jedna z głównych zasad medycyny. W przypadku chorób nowotworowych jest ona szczególnie aktualna.
Na powstanie ok. 70% nowotworów mają wpływ szkodliwe czynniki środowiska oraz nieprawidłowe nawyki. Kształtowanie właściwych zachowań należy zacząć już od najmłodszych lat, ponieważ im dłużej pozwolimy działać czynnikom szkodliwym, tym większe zmiany zajdą w naszym organizmie. Ponadto trudniej jest walczyć z utrwalonymi, złymi nawykami, niż kształtować dobre od dzieciństwa.
Palenie tytoniu
Palenie tytoniu jest bezsprzeczną i potwierdzoną w wielu badaniach przyczyną nowotworów. Dym tytoniowy zawiera ok. 4 tys. substancji szkodliwych, z czego ponad 40 to udowodnione kancerogeny. Należy pamiętać, że palenie bierne jest równie szkodliwe jak czynne. Palenie zwiększa ryzyko zachorowania na wiele nowotworów. Bezsprzeczny związek z paleniem wykazano w 90% zachorowań na raka płuca, 80-90% zachorowań na raka jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku oraz 30% zachorowań na raka pęcherza moczowego i trzustki.
Istnieje również bezpośrednia zależność między liczbą wypalanych papierosów i czasem trwania nałogu, a ryzykiem wystąpienia choroby nowotworowej. Należy pamiętać, że spadek ryzyka zachorowania na nowotwory jest zauważalny już po dwóch latach od zaprzestania palenia. Po dwudziestu latach od zerwania z nałogiem ryzyko jest już tylko nieznacznie wyższe niż wśród osób, które nigdy nie paliły. Wynika z tego, że na rzucenie palenia nigdy nie jest za późno. Całkowicie błędne jest myślenie, że skoro paliło się długo, to rzucenie nałogu już nic nie zmieni. Najlepiej jednak nigdy nie sięgać po papierosa, a jeśli już palimy – rzucić jak najprędzej.
Ok. 90% zachorowań na raka płuca u mężczyzn i blisko 80% u kobiet jest spowodowanych paleniem tytoniu. Niestety, większość raków wczesnych, dających szanse na wyleczenie, jest bezobjawowa. Prawie wszystkie raki wczesne są wykrywane przypadkowo, podczas diagnostyki innych dolegliwości. W Polsce mniej niż 10% chorych przeżywa 5 lat od momentu rozpoznania. Ponadto żadne badania przesiewowe nie mają udowodnionego wpływu na zmniejszenie umieralności z powodu tego raka. Obiecujące są najnowsze wyniki badań przy użyciu spiralnej tomografii komputerowej, które mogą wskazywać na możliwe wcześniejsze wykrycie raka w stadium operacyjnym, jednak koszt tej metody sprawia, że wątpliwe jest jej zastosowanie w screeningu. Wyniki te potwierdzają, że dotychczas najskuteczniejszym, a przy tym najtańszym sposobem zmniejszenia umieralności z powodu raka płuca jest zaprzestanie palenia. Nie należy zapominać, że palenie tytoniu zwiększa ryzyko zachorowania nie tylko na nowotwory, ale również na choroby układu krążenia, które są pierwszą co do częstości przyczyną zgonów w naszym społeczeństwie.
O tym, czy u danego człowieka rozwinie się nowotwór, decyduje styl życia, stopień skażenia środowiska, sposób żywienia i jakość produktów żywnościowych.
Na szczęście odpowiedni styl życia i żywienia może również zapobiegać rozwojowi raka.
Niewłaściwa dieta
Związkami żywienia z powstawaniem nowotworów zaczęto interesować się w latach 70. XX wieku. W 1982 r. Amerykańska Akademia Nauk wydała publikację „Dieta, żywienie i rak”, w której przedstawiono pogląd, że 40%-60% zachorowań na raka ma związek z żywnością i żywieniem. W niektórych (niestety niewielu) przypadkach udało się określić, jaka substancja odpowiedzialna jest za powstawanie danego nowotworu. Taką substancją jest np. aflatoksyna B1, wywołująca raka wątroby. Również nitrozoaminy są związkami o silnym działaniu rakotwórczym. Do czynników zwiększających zachorowalność na nowotwory należą też tłuszcze, zwłaszcza smażone i zjełczałe, sól kuchenna, alkohol, sacharyna, niektóre składniki kawy, herbaty, grzybów jadalnych, piwa i wiele innych. Nie sposób wymienić wszystkich składników rakotwórczych znajdujących się w pożywieniu. Niemożliwe jest również wykazanie bezpośrednich powiązań między określonym produktem a ryzykiem choroby nowotworowej. W pożywieniu przyjmujemy wiele substancji rakotwórczych i jednocześnie substancje antyrakotwórcze, dlatego wszelkie wytyczne co do żywienia mają charakter ogólny i dotyczą zapobiegania wielu chorobom, nie tylko nowotworowym.
Na osobną uwagę zasługuje spożycie alkoholu. W ostatnich latach mówi się o zbawczym jego działaniu w profilaktyce miażdżycy, jednak w aspekcie chorób nowotworowych zalecane dwa drinki dziennie u kobiet i trzy u mężczyzn to za dużo. Alkohol zwiększa ryzyko nowotworów jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, wątroby i piersi.
Nadmiar słońca
Poza żywieniem na uwagę zasługują także inne czynniki środowiska. Jednym z nich jest promieniowanie ultrafioletowe, które w nadmiernej dawce może powodować niektóre nowotwory skóry. Należy unikać nadmiernego nasłoneczniania skóry, zwłaszcza w godzinach południowych. Opalanie przy sztucznych źródłach promieniowania UV jest również szkodliwe. Zaleca się stosowanie kremów z filtrem, przy czym filtry muszą blokować zarówno promieniowanie UVA, jak i UVB. Część kremów zabezpiecza jedynie przed promieniowaniem UVB, zapobiegając oparzeniom, podczas gdy przepuszcza promieniowanie UVA, odpowiadające za zwiększoną częstość nowotworów skóry.
Ważnym czynnikiem z zakresu oddziaływania środowiska jest narażenie zawodowe na pewne substancje, np. azbest czy anilinę. Należy przestrzegać norm BHP, stosować odzież ochronną i filtry. Osoby mające inne czynniki ryzyka nowotworu nie powinny pracować na takim stanowisku (np. nałogowy palacz nie powinien mieć kontaktu z azbestem).
Infekcje wirusowe
Związek z powstawaniem nowotworów mają także zakażenia niektórymi wirusami. Najlepszym przykładem takiej zależności jest wirusowe zapalenie wątroby typu B, które w formie przewlekłej istotnie zwiększa ryzyko raka wątroby. Sytuację epidemiologiczną poprawił fakt wprowadzenia szczepień, które obecnie są obowiązkowe wśród dzieci i młodzieży. Osoby nieszczepione mogą zaszczepić się za niższą cenę podczas „żółtych tygodni”. Problemem pozostaje wirusowe zapalenie wątroby typu C, które także może prowadzić do raka wątroby. Niestety, przeciwko tej odmianie choroby nie opracowano dotychczas szczepionki.
Innym wirusem onkogennym jest wirus ludzkiego brodawczaka (HPV). Pewne jego typy są wykrywane w ok. 90% przypadków płaskonabłonkowego raka szyjki macicy. W ostatnich latach bada się skuteczność szczepionek przeciw tym wirusom. Należy podkreślić, że stosowanie prezerwatyw ogranicza możliwość zarażenia HPV, oraz wirusami zapalenia wątroby typu B i C.
Złe geny
Wśród przyczyn wymienionych w kategorii „inne” na uwagę zasługują czynniki genetyczne. Ich udział można podejrzewać wówczas, gdy w jednej rodzinie pewien nowotwór występuje u większej liczby osób spokrewnionych. Dotyczy to głównie raka piersi i nowotworów przewodu pokarmowego. Takie rodziny powinny być kierowane do poradni genetycznych, gdzie sprawdza się obciążenie dziedziczne i proponuje specjalistyczną opiekę.
W pierwszej kolejności próbuje się ustalić istnienie mutacji odpowiadającej za zwiększenie ryzyka wystąpienia choroby. Jeśli taka zostanie wykryta, to można ograniczyć badania do jej nosicieli. U osób zagrożonych nowotworem należy prowadzić regularne badania profilaktyczne (w zależności od rodzaju zagrożenia). Ostatnio rozważa się również wprowadzenie profilaktyki lekowej w niektórych przypadkach. Metoda ta jest jednak dopiero w stadium prób.
Najważniejsze, by wykryć jak najszybciej
Obok profilaktyki, kluczowe znaczenie w spadku umieralności w chorobach nowotworowych ma wczesne wykrycie raka. Dużą rolę odgrywa tu zarówno świadomość lekarza, jak i pacjenta. Obu powinna cechować czujność.
Szczęściem w nieszczęściu bywa to, że niektóre nowotwory dają objawy mogące zaniepokoić pacjenta i skłonić go do udania się do lekarza. Rolą lekarza jest przeprowadzenie diagnostyki w celu wykluczenia lub potwierdzenia obecności nowotworu i ewentualne skierowanie do bardziej wyspecjalizowanej jednostki, celem dalszej diagnostyki i leczenia.
Niestety, scenariusz ten nie jest realizowany z kilku przyczyn:
wciąż za mało osób zdaje sobie sprawę z powagi pewnych objawów;
opowiadanie o niektórych z nich bywa uważane za wstydliwe;
często utrudniony dostęp do lekarza zniechęca do leczenia;
zapracowany lekarz podstawowej opieki zdrowotnej często nie ma czasu na dokładne zbadanie pacjenta i skrupulatne zebranie wywiadu, gdy ten zgłasza się z powodu innej dolegliwości.
Ważne!
Przytoczone obok główne objawy chorób nowotworowych powinny zwrócić uwagę każdego z nas.
należy jednak pamiętać, że z podobnymi dolegliwościami może przebiegać wiele innych chorób i pojawienie się ich nie oznacza, że mamy nowotwór. Powinniśmy jednakże zgłosić się z nimi do lekarza. Możemy być pewni, że jeśli przedstawimy którąś z poniższych dolegliwości, zostaniemy potraktowani poważnie. Nie zapominajmy jednak, że wiele nowotworów nie daje żadnych wyraźnych objawów, zwłaszcza we wczesnym stadium choroby. Tak więc brak wymienionych objawów nie zwalnia nas z wykonywania badań profilaktycznych!
zdrowie psychiczne
Zdrowie psychiczne oznacza brak objawów zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Bywa także określane jako harmonia w obrębie struktury osobowości, harmonia ze środowiskiem społecznym, dobre samopoczucie, zdolność do pracy, miłości i działalności twórczej.
Podejmowane są próby opisania cech zdrowej, dojrzałej osobowości. Uważa się, że zdrowy, dojrzały emocjonalnie człowiek respektuje potrzeby swoje i innych ludzi. Jest dobrze przystosowany społeczne - stara się utrzymywać dobre kontakty z innymi ludźmi, jest względnie stały w utrzymywaniu związków emocjonalnych. Jest przy tym autonomiczny, nie zabiega o akceptację innych za wszelką cenę. Akceptuje siebie samego. Jest tolerancyjny, przyznaje sobie i innym prawo do popełniania błędów, nie stawia sobie i innym nierealistycznych wymagań. Akceptuje pewną dozę niepewności w świecie i konieczności myślenia w kategoriach prawdopodobieństwa.
Rozumuje w sposób racjonalny, oparty na obiektywnych faktach - konstruuje hipotezy na temat zachowań własnych i innych ludzi, sprawdza ich słuszność, jest otwarty na zmiany. Jest niedogmatyczny w poglądach - zmienia je, gdy napotka dowody, że jest w błędzie.
Przyjmuje odpowiedzialność za swoje życie, także odpowiedzialność za własne trudności, nie obwiniając innych osób ani warunków społecznych za własne niepowodzenia. Jest zaangażowany w to, co się dzieje wokół niego, stawia sobie kreatywne cele, dąży do lepszego życia. Stara się realizować swoje cele życiowe, godząc się z ryzykiem niepowodzenia.
Zdrowie psychiczne
Człowiek jest zintegrowaną całością, która może prawidłowo funkcjonować jedynie wtedy, gdy wszystkie jej poszczególne części są zdrowe. Kiedy choruje jeden z narządów naszego ciała, wpływa to ujemnie na cały organizm. Podobnie ma się rzecz z psychiką. Często ludzie o dobrym zdrowiu fizycznym, prowadzący zdrowy styl życia, właściwie się odżywiający – i tak chorują. Może mieć to podłoże psychiczne. W dzisiejszych czasach, kiedy zaburzenia psychiczne (takie jak nerwice) figurują na liście chorób cywilizacyjnych – nie powinniśmy bagatelizować żadnych symptomów ze strony naszego układu nerwowego.
Zdrowie psychiczne to termin trudny do zdefiniowania. Może on oznaczać nie tylko brak chorób psychicznych, ale także ogólne dobre samopoczucie. O ile w przypadku chorób ciała lekarz może dociec przyczyn i przewidzieć skutki, o tyle trudne jest to w wypadku zdrowia psychicznego. W naszym kraju zaburzenia psychiczne ciągle kojarzą się z izolacją, zamkniętym zakładem opieki, szpitalem psychiatrycznym. Tymczasem osób cierpiących na różnego typu dolegliwości psychiczne jest coraz więcej. Bardzo często zdarza się, że osoby te nie uzyskują należnej pomocy, gdyż nie wiedzą, do kogo powinni się zgłosić. Problemem jest także powrót osób, które przebyły chorobę psychiczną, do społeczeństwa.
Dlatego tak ważna dla zdrowia psychicznego jest profilaktyka. To przede wszystkim wiedza na temat zaburzeń i chorób psychicznych, która pozwala lepiej zrozumieć, co dzieje się z nami i z otoczeniem. To także informacje na temat diety, która powinna obfitować w składniki niezbędne do prawidłowego rozwoju układu nerwowego. To wreszcie nauka radzenia sobie ze stresem, którego w dzisiejszych czasach nie sposób uniknąć.
Jednym z najczęściej spotykanych zaburzeń psychicznych jest depresja. To stan utraty zainteresowania codziennością, charakteryzujący się apatią, złym nastrojem, utratą radości, brakiem apetytu lub nadmiernym łaknieniem, bezsennością lub nadmierną sennością. Depresja jest trudna do zdiagnozowania i wyleczenia, gdyż jak wszystkie choroby psychiczne – diagnozowana jest na podstawie indywidualnych odczuć pacjenta. Przyczyny depresji są złożone i zależne od osobowości, wiążą się jednak z traumatycznymi przeżyciami, kłopotami osobistymi, stresem.
DEFINICJE
Zdrowie
Zdrowie:
To nie tylko brak choroby, lecz pełny dobrostan społeczny, psychiczny i biologiczny
Światowa Organizacja Zdrowia
Zdrowie:
To nie tylko brak choroby, lecz zespół cech pozytywnych pozwalających człowiekowi na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia.
R. Dubois
Zdrowie:
proces dynamiczny, nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz także dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania się biologicznego i społecznego do środowiska, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach
M. Kacprzak
Zdrowie:
Jest to proces dynamiczny, system wzajemnych uwarunkowań w relacji organizm-środowisko. Jest to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska, wyposażający organizm w dyspozycję do utrzymania równowagi pomiędzy nim a wymogami środowiska. Jeżeli możliwości przystosowawcze organizmu przekraczają granice wymogów środowiska, to można mówić o zdrowiu optymalnym. Jeżeli pokrywają się z wymogami środowiska to mówimy o zdrowiu minimalnym.
R. Bures
Zdrowie jednostki i populacji uwarunkowane jest wieloma czynnikami, które można podzielić na cztery podstawowe grupy:
• Styl życia , w tym zachowania zdrowotne 53%
• Środowisko fizyczne i społeczne dotyczące zarówno stopień zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody, jak i ograniczenia w dostępie do podstawowych zasobów materialnych niezbędnych dla utrzymania zdrowia 21%
• Czynniki genetyczne 16%
• Działania służby zdrowia zarówno z zakresu medycyny naprawczej, jak i oświaty czy promocji zdrowia 10%
Edukacja zdrowotna (Health education)
Zgodnie z tradycyjnym podejściem edukacja zdrowotna sprowadza się do świadomego stwarzania sposobności do uczenia się, sposobności tak zaplanowanych, by ułatwiały dokonanie się, wcześniej określonej, zmiany zachowania. Tak rozumiana edukacja zdrowotna dąży do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowane procesem uczenia, dobrowolne zmiany w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu. Działania skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczyciel — uczeń, lekarz — pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół problemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może formę reklamy, marketingu, serwisu informacyjnego, a wykorzystane do tego celu mogą być: radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji.
Tradycyjnie rozumiana edukacja zdrowotna pozostaje w ścisłym związku z prewencją chorób i jest daleko niewystarczająca z punktu widzenia potrzeb promocji zdrowia. Nastawiona jedynie na mobilizację jednostek bywa oskarżona o „obwinianie ofiar" jako że możliwość zmiany własnego zachowania, wskutek oddziaływania szeroko pojętych czynników środowiskowych, często leży całkowicie poza zasięgiem człowieka.
Doświadczenie pokazało, że tradycyjne rozumienie roli edukacji zdrowotnej wpływa znacząco na ograniczenie efektywności jej oddziaływania. Obecnie jest oczywiste, że by była ona skuteczna nie może ograniczać obszaru swego oddziaływania jedynie do jednostek i ich zachowania, zarówno tego sprzyjającego, jak i szkodzącego zdrowiu. Nowoczesna edukacja powinna przebiegać na trzech poziomach:
- podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z chorobą, funkcjonowaniem własnego organizmu, zapobieganiem, radzeniem sobie w sytuacjach trudnych,
- podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z korzystaniem z systemu opieki zdrowotnej i pojmowaniem zasad jej funkcjonowania.
- zwiększania poziomu świadomości co do czynników społecznych, politycznych i środowiskowych wpływających na zdrowie. W celu podniesienia efektywności oddziaływania edukacyjnego niezbędne jest także stosowanie różnych form edukacji zdrowotnej, w tym także form skierowanych na grupy, organizacje i całe społeczeństwa.
Edukacja zdrowotna w nowym rozumieniu traktowana jest nie tyle jako sposób do uzyskania zmiany jednostkowych zachowań, znanych jako czynniki ryzyka, ile jako potężny środek możliwy do wykorzystania w celu uruchomienia wszystkich dostępnych sił społecznych na rzecz bardzo szeroko pojmowanej zmiany służącej zdrowiu, w tym zmiany warunków środowiskowych. „Edukacja dla zmiany" ma tę przewagę nad tradycyjnym modelem edukacji, iż:
• uwzględnia fakt wieloprzyczynowości chorób, biorąc pod uwagę nie tylko behawioralne, ale także społeczne, ekonomiczne i polityczne determinanty stanu zdrowia oraz konieczność budowania programów edukacyjnych na trzech poziomach: jednostki, społeczności i społeczeństwa.
• posługuje się różnorodnymi strategiami, a programy interwencyjne są tak planowane, by jedne działania nasilały oddziaływanie innych.
• zwraca się ku żywotnym problemom ludzi, których rozwiązania oni sami się domagają.
• zakorzeniona jest w popularnych ruchach na rzecz sprawiedliwości społecznej — takie ruchy, jak ruch na rzecz zdrowia kobiet czy ochrony środowiska, od dawna walczyły o wprowadzenie zmian w polityce zdrowotnej i instytucjach związanych ze zdrowiem. Pierwszoplanowym celem „edukacji dla zmiany" jest stworzenie bardziej humanitarnego, demokratycznego, zdrowego i sprawiedliwego społeczeństwa.
Podsumowując, edukacja odpowiadająca na wyzwania związane z promocją zdrowia powinna:
− wykorzystać pojęcie pozytywnego zdrowia
− stosować innowacyjne podejścia i technologie edukacyjne
− ukierunkowywać się na działania społeczne i społeczne uczestnictwo (nieprofesjonalne)
− stosować wielosektorowe i wielodyscyplinarne podejścia
− rozwijać nowe strategie związane z różnymi poziomami działania (rządowym, legislacyjnym, profesjonalnym, społecznym)
− brać pod uwagę społeczne i środowiskowe czynniki wpływające na decyzje związane ze zdrowiem.
Edukacja zdrowotna w szerszym rozumieniu jest kluczowym narzędziem promocji zdrowia. Odnoszenie sukcesów w procesie promowania zdrowia w istocie zależy bowiem od aktywnego zaangażowania w ten proces kompetentnej ludności, wyposażonej we właściwą wiedzę i umiejętności.
Edukacja zdrowotna ma do spełniania ogromną rolę w procesie socjalizacji młodych ludzi (por. socjalizacja). Do dziś wykorzystywane są trzy modele edukacji zdrowotnej w różnym stopniu przydatne dla promocji zdrowia: model edukacji zdrowotnej zorientowanej na chorobę, model edukacji zdrowotnej zorientowanej na czynniki ryzyka, model edukacji zdrowotnej zorientowanej na zdrowie.
Czynnik ryzyka (Risk factor)
W prewencji chorób termin ten obejmuje zachowania, ekspozycję środowiskową (biologiczną, ekonomiczną, społeczną), a także cechy jednostki wrodzone lub nabyte, o których wiadomo, że są związane lub są przyczyną zwiększonej podatności na specyficzne choroby, zaburzenia w stanie zdrowia lub wypadki. Niektóre z czynników ryzyka można modyfikować poprzez programy interwencyjne, bazujące na edukacji zdrowotnej. Krytykowane są te rodzaje programów interwencyjnych, które za obiekt oddziaływania przyjmują pojedynczy czynnik ryzyka. Tego rodzaju podejście prowadzi bowiem do rozpatrywania go w izolacji od kontekstu społeczno-kulturowego oraz do nieuwzględnienia oceny ryzyka dokonywanej przez ludzi objętych programem (ryzyko postrzegane).
Laickie koncepcje zdrowia (Lay meaning of health)
Nieprofesjonalne koncepcje zdrowia kształtowane w toku zdobywania przez jednostki doświadczenia życiowego w określonym kontekście społeczno-kulturowym i określonych warunkach bytu. Wiadomo, że ludzie pochodzący z różnych kultur odmiennie definiują zdrowie, np. dla Tajów zdrowie to tyle co szczęście, dla Malajów to tyle co siła, w kręgu kultury europejskiej zdrowie to najczęściej brak choroby. Wiele koncepcji zdrowia jest zależnych od wieku, płci i statusu społecznego, np. znaczenie sprawności fizycznej jako elementu zdrowia zmienia się wraz z wiekiem i może różnić się w przypadku kobiet i mężczyzn. Dobrze znane są także różnice w koncepcjach zdrowia ludzi o wyższym i niższym statusie społecznym. Z punktu widzenia skuteczności działań podejmowanych w promocji zdrowia jest niezwykle istotne, by posiadać informacje na temat, czym dla ludzi jest zdrowie, jak rozumieją oni sposoby dochodzenia do zdrowia oraz jaką wagę przywiązują do zachowań prozdrowotnych.
Pozytywne zdrowie (Positive health)
Stan zdrowia będący czymś więcej niż tylko brakiem objawów chorobowych. Koncepcje pozytywnego zdrowia zwykle dotyczą jakości życia i potencjału, jakim dysponuje człowiek. Składają się na nie: samospełnienie, zdolność do aktywnego życia i twórczości. Pozytywne zdrowie jest bardziej związane z rozwojem niż prostym radzeniem sobie.
Rozważania związane z pozytywnym zdrowiem w sposób oczywisty wykraczają poza tradycyjne zainteresowania medycyny, tzn. ochronę i przywracanie zdrowia. Stanowi ono centralne pojęcie w filozofii promocji zdrowia.
Styl życia (Life style)
Termin styl życia odnosi się do zespołu codziennych zachowań, specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się, iż styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy osobiste jednostek. Zakres wzorów zachowań możliwy do wykorzystania przez jednostki zmienia się w zależności od kontekstu społeczno-środowiskowego. Czynniki społeczne i środowiskowe mogą go bowiem ograniczać lub poszerzać. Z tego też powodu analizowane style życia powinny być rozważane w kontekście indywidualnych doświadczeń i warunków życia ludzi. Tylko wtedy bowiem można zrozumieć przyczyny ich występowania.
Na style życia składają się zachowania (lub inaczej ciągi zachowań nazwane „postępowaniem"), będące rezultatem wpływu społecznie zdeterminowanych wzorów zachowań i interpretacji sytuacji, tworzonych i wykorzystywanych przez grupę jako mechanizmy umożliwiające radzenie sobie w życiu.
Standardowe reakcje i wzory zachowań decydujące o kształcie stylu życia przekazywane są jednostkom w procesie socjalizacji, w toku społecznych interakcji z rodzicami, rodzeństwem, grupami rówieśniczymi, przyjaciółmi, a także poprzez wpływ szkoły, środków masowego przekazu itp. Nie są one ustalone raz na zawsze, podlegają zmianom w wyniku nieustannych interpretacji i sprawdzania w różnych sytuacjach społecznych. Z punktu widzenia promocji zdrowia ważny jest nie tylko wpływ stylów życia na zdrowie, ale także fakt potencjalnych możliwości dokonywania się zmian w stylach życia. Stąd społeczeństwo powinno być poinformowane o zaletach i wadach poszczególnych zachowań wynikających z określonych stylów życia. Powinny być także zapewnione warunki, by zachowania służące zdrowiu mogły być realizowane. Jeśli zmierzamy do poprawy stanu zdrowia przez dokonywanie zmian w stylach życia, musimy oddziaływać zarówno na jednostkę, jak i na czynniki związane ze środowiskiem, w którym przebywa. Interwencje podejmowane w związku z dążeniem do zmiany stylu życia, aby były skuteczne, muszą opierać się na współpracy i pełnym współuczestnictwie jednostek i grup, których dotyczą.
Ponadto istotne jest zrozumienie, że tak jak nie istnieje idealny stan zdrowia, tak również nie ma optymalnego dla wszystkich ludzi stylu życia. Takie czynniki, jak kultura, tradycja, wiek, dochód, środowisko domowe i środowisko pracy, powodują, iż pewne sposoby oraz warunki życia są bardziej atrakcyjne, dostępne i właściwe niż inne.
Wskaźnik zdrowia (Health indicator)
Wskaźnik zdrowia to poddająca się bezpośredniemu pomiarowi zmienna, która odzwierciedla jeden lub więcej aspektów stanu zdrowia osób należących do danej populacji. Za przykłady wskaźników zdrowia posłużyć mogą: poziom odżywienia, rozwój psychospołeczny, wskaźnik immunizacji, współczynniki chorobowości i umieralności. Wskaźniki zdrowia mogą być użyte do konstruowania indeksów zdrowia, jako ich komponenty.
Można mówić o dwojakim zastosowaniu wskaźników zdrowia. Z jednej strony mogą one być użyte do oceny zmian w stanie zdrowia populacji, z drugiej strony w sposób bezpośredni lub pośredni do oceny stopnia, w jakim są osiągane cele wdrażanych programów. Uważa się, że dla celów promocji zdrowia powinny być przede wszystkim wykorzystywane, dające się określić ilościowo „pozytywne wskaźniki zdrowia", związane z pomiarem zarówno prozdrowotnych zachowań, jak i warunków środowiskowych wspierających zdrowie („negatywne wskaźniki zdrowia" to te związane z umieralnością, chorobą, złym stanem zdrowia).
Mimo preferencji nadanych wskaźnikom ilościowym, w praktyce często korzysta się ze wskaźników jakościowych. Istnieje bowiem wiele istotnych zmiennych, które nie dadzą się określić ilościowo, jak np. stopień zaangażowania ludzi w sprawy własnego zdrowia lub subiektywna ocena stanu zdrowia.
Zachowania zagrażające zdrowiu (Risk behaviour)
Zachowanie zagrażające zdrowiu to termin wykorzystywany zarówno w obszarze prewencji chorób, jak i promocji zdrowia. W prewencji chorób zachowanie zagrażające zdrowiu zaliczane jest do kategorii czynników ryzyka i oznacza specyficzne formy zachowania, co do których wiadomo, że zwiększają podatność na określone choroby lub zaburzenia stanu zdrowia. W ramach podejścia prewencyjnego zachowanie zagrażające zdrowiu jest traktowane jako zachowanie irracjonalne, które wymaga zmiany. Podejściu temu nie towarzyszy głębsza refleksja na temat powiązań zachowania zagrażającego zdrowiu z kontekstem społeczno-kulturowym życia człowieka — jako istotny postrzegany jest jedynie związek przyczynowo-skutkowy między zachowaniem zagrażającym zdrowiu (czynnikiem ryzyka), a stanem chorobowym. Tego rodzaju podejście bardzo ogranicza możliwości zrozumienia istoty problemu zachowań zagrażających zdrowiu, a tym samym istotnie zmniejsza szansę skutecznego przeciwdziałania ich występowaniu.
Promocja zdrowia, mając na uwadze zwiększenie efektywności oddziaływania, zakłada konieczność poszukiwania źródeł powstawania zachowań zagrażających zdrowiu, przede wszystkim poprzez identyfikację roli, jaką pełnią te zachowania w życiu człowieka. W promocji zdrowia przyjmuje się, że zachowania zagrażające zdrowiu rodzą się z bezsiły. Zgodnie z tym założeniem kluczem dla właściwego rozumienia istoty zachowań zagrażających zdrowiu jest rozpatrywanie ich z perspektywy mechanizmów radzenia sobie (por. radzenie sobie). Zachowanie zagrażające zdrowiu może, bowiem stanowić sposób, w jaki jednostka próbuje radzić sobie z trudnościami dnia codziennego oraz odzyskiwać psychiczną i fizyczną równowagę. Niektóre z zachowań zagrażających zdrowiu są wzmacniane przez kulturowo uwarunkowaną akceptację społeczną dla ich występowania. O istnieniu takiej akceptacji świadczy używanie takich powiedzeń, jak: napij się, zapal sobie, weź pigułkę. Jeśli te kulturowo wyznaczone zachowania dostosowawcze z zachowań sporadycznych przekształcają się w elementy stylu życia, mogą stać się bardzo groźne dla zdrowia.
W promocji zdrowia zwraca się uwagę na fakt, że podjęcie decyzji o zachowaniu zagrażającym zdrowiu nie zawsze jest sprawą wolnego wyboru. Zdarza się, że jest desperacką reakcją na napotykane problemy, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić w inny sposób. Zachowanie zagrażające zdrowiu może odgrywać zasadniczą rolę w odnajdowaniu tożsamości jednostki oraz testowaniu zakresu kontroli, jaką sprawuje ona nad środowiskiem i samą sobą. Tego rodzaju funkcja zachowań zagrażających zdrowiu pozwala lepiej zrozumieć przyjmowanie przez niektórych młodych ludzi wzorów zachowań zagrażających ich zdrowiu. Różnorodność funkcji pełnionych przez zachowania zagrażające zdrowiu wydaje się sugerować, że nie zawsze trzy komponenty zdrowia: społeczny, psychiczny i fizyczny dają się pogodzić. To co irracjonalne z punktu widzenia zdrowia fizycznego nie musi być irracjonalne z psychicznego czy społecznego punktu widzenia. Ponadto należy pamiętać, że każda decyzja związana z reakcją w sytuacji społecznej jest zdeterminowana przez to, jakie ryzyko jest uznawane za dopuszczalne. Zazwyczaj ocena tej „dopuszczalności" nie jest oparta o racjonalne kryteria i nie zawsze poddaje się kontroli jednostki. Często właśnie zachowanie zagrażające zdrowiu jest postrzegane, jako możliwy do zaakceptowania sposób radzenia sobie z trudnościami życiowymi. Stąd zapewnienie ludziom możliwości korzystania z różnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych, zarówno poprzez wyposażenie ich w umiejętność samodzielnego, nieszkodzącego zdrowiu reagowania, jak i poprzez wprowadzenie zmian w otaczającym ich środowisku staje się jednym z podstawowych celów strategicznych promocji zdrowia.
Ze względu na szkodliwość działania kilku tysięcy związków chemicznych (najważniejsze wymienione wyżej) lista chorób jest długa. Zdrowotne powikłania wynikające z palenia papierosów mieszczą się w trzech podstawowych grupach schorzeń: nowotworach, chorobie wieńcowej serca oraz niewydolności płuc.
Jakich chorób można spodziewać się, gdy pali się papierosy? Rak płuc, nerki, trzustki; rak wargi, języka, jamy ustnej, przełyku i krtani; rak pęcherza moczowego; choroba niedokrwienna serca, zawał serca, przewlekłe zapalenie oskrzeli, gruźlica układu oddechowego – zwiększone narażenie na zakażenie, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca naczyń, udar mózgu, wrzody żołądka oraz dwunastnicy, przepukliny jelitowe, impotencja, upośledzenie płodności, i wiele innych. Niektórym warto poświecić więcej uwagi.
Nowotwory jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani – częstotliwość występowania ich u osób palących jest 20-krotnie większa niż u osób, które nie palą i nie przebywają w środowisku osób palących. Ok. 30% wszystkich nowotworów okolicy szyi jest powiązana z paleniem tytoniu. Nikotynizm jest przyczyną ok. 85% przypadków raka płuc w Stanach Zjednoczonych, ale palenie powoduje także inne nowotwory. Papierosy zawierają kilka tysięcy związków chemicznych, więc nowotwór może się rozwinąć poprzez nakładanie się wielu czynników rakotwórczych.
Choroba wieńcowa serca – wpływ palenia na rozwój schorzeń serca można zakreślić na podstawie farmakologicznych skutków działania nikotyny. Nikotyna przyłącza się do receptorów nikotynowych i wywołuje podwyższenie ciśnienia krwi, przyspieszoną akcję serca oraz większe obciążenie pracy serca. Prowadzi to do zwiększonego zużycia tlenu przez mięsień sercowy, a u niektórych osób może wywołać zawał serca.
Dym tytoniowy uszkadza ściany naczyń, przyśpieszając rozwój miażdżycy – a to niesie ze sobą choroby krążenia mózgu, nóg, serca itd., itd. Trzeba też być świadomym, że u osób palących znacznie częściej niż u niepalących dochodzi do konieczności amputacji nóg (z powodu właśnie miażdżycy tętnic kończyn dolnych).
Dym tytoniowy powoduje metaplazję nabłonka w oskrzelach. Jest to proces zmiany nabłonka rzęskowego, mogącego oczyszczać płuca z zanieczyszczeń, na płaski – ten nie ma rzęsek i wszystkie zanieczyszczenia zostają w płucach. Powoduje to w perspektywie przewlekłe obturacyjne choroby płuc, zwiększenie podatności na zakażenia.
U kobiet ciężarnych, dym z papierosa przenikając przez łożysko ciężarnej może być przyczyną zespołu nagłej śmierci noworodka. Kobiety palące mogą również stać się zupełnie bezpłodne. Największym ryzykiem obarczone są kobiety palące 20 lub więcej papierosów dziennie oraz kobiety zaczynające palić przed 18 rokiem życia.
Palenie papierosów ma destrukcyjny wpływ na układ ruchu. Osłabia proces formowania się nowych kości. Nałogowe palaczki są w grupie wysokiego ryzyka osteoporozy, a także mają duże szanse zachorowania na reumatyzm. Palacze są również znacznie narażeni na choroby degeneracyjne oraz urazy kręgosłupa.
Palenie papierosów zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, redukuje prostaglandyny (mają one ochronny wpływ na błonę śluzową żołądka) i obniża przepływ krwi przez błonę śluzową, co może doprowadzić do powstawania wrzodów. Takie zmiany metabolizmu powodują spowolnienie procesów gojenia się wrzodów.
Związki chemiczne znajdujące się w papierosach oddziaływają na hormony tarczycy, prowadząc do destabilizacji hormonalnej.
Intensywni palacze mogą cierpieć na kataraktę i są dwukrotnie bardziej narażeni na schorzenia plamki, niż niepalący ludzie.
Dzieci zmuszane do wdychania dymu tytoniowego częściej zapadają na choroby infekcyjne układu oddechowego (zapalenia płuc, oskrzeli, górnych dróg oddechowych). Poza tym palenie tytoniu przez rodziców w istotny sposób zwiększa ryzyko wystąpienia astmy oskrzelowej u dziecka, a także przewlekłego zapalenia ucha środkowego, które jest główną przyczyną głuchoty w wieku dziecięcym. Istnieją także dowody na związek palenia tytoniu z innymi poważnymi chorobami, np. białaczkami.
Palenie tytoniu nie tylko naraża na utratę zdrowia, ale i pogarsza wygląd skóry. Wcześniej występują zmarszczki, opóźnia się gojenie ran, palenie zaostrza stan wielu schorzeń skóry (np. trądzika oraz łuszczycy). Dermatolodzy mówią o „tytoniowej twarzy” – łatwej do rozpoznania już na pierwszy rzut oka.
Palenie papierosów będzie zawsze przeszkodą w osiągnięciu ładnego wyglądu. Zęby przebarwione plamami nikotyny, pokryte kamieniem, palce żółte, oddech nieświeży. Najlepsze perfumy nie zabiją zapachu tytoniu.
Bierne palenie, czyli wdychanie dymu tytoniowego z papierosa palonego przez inną osobę w tym samym pomieszczeniu (np. męża, ojca, matkę) jest równie niebezpieczne. Boczny strumień dymu tytoniowego zawiera 35 razy więcej dwutlenku węgla i 4 razy więcej nikotyny niż dym wdychany przez aktywnych palaczy. Specjaliści odnotowują wiele przypadków zachorowań na choroby odtytoniowe wśród osób, które nigdy nie paliły tytoniu. Wdychanie dymu wydychanego przez palaczy, zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuc i chorób serca (np. choroby niedokrwiennej serca) u osób niepalących., zawiera także wiele substancji alergizujących, powodujących łzawienie oczu, podrażnienie błony śluzowej nosa, kaszel, nawracające zakażenia układu oddechowego, a także uczulenia i w konsekwencji astmę. Bierne palenie niesie więc za sobą identyczne skutki zdrowotne, co aktywne palenie papierosów. Dlatego warto dbać o to by inni nie palili w otoczeniu niepalących i nie narażali ich zdrowia.
Przez specyficzne działania na poszczególne układy składniki tytoniu wywierają szkodliwy wpływ na organizm, powodując nie tylko występowanie chorób, lecz przede wszystkim zmniejszając sprawność funkcjonalną całego ustroju palacza.
Nałogowe palenie osłabia czynności narządów zmysłów - wzroku, słuchu, smaku, węchu i czucia. Osłabia potencję, jest często przyczyną nerwic płciowych. U wielu kobiet wywołuje zaburzenia cyklu miesiączkowego, jest trzykrotnie częściej niż inne czynniki przyczyną występowania poronień i dziesięciokrotnie bezpłodności, a także przedwczesnych i patologicznych porodów. Nikotyna powoduje niedobór tlenu, znaczne zmniejszenie wytrzymałości mięśni, zwłaszcza na długotrwałe wysiłki, oraz zaburzenia koordynacji ruchowej. Nikotyna jest szybko wchłaniana do krwi przez błonę śluzową jamy ustnej i górnych dróg oddechowych, uszkadza układ krążenia, toteż często określa się ją jako truciznę serca i naczyń. Działa też uszkadzająco na układ nerwowy; szczególnie łatwo i szybko poraża zwoje autonomicznego układu nerwowego.
Nikotyna wywiera bardzo szkodliwy w spływ na układ pokarmowy, zmniejsza łaknienie, zaburza trawienie i wchłanianie substancji pokarmowych, zwłaszcza witamin. Znacznie zmniejsza siły odpornościowe organizmu.