Psychologia zdrowia w Polsce i na świecie
Mija już dwadzieścia lat od opracowania pod egidą Światowej Organizacji Zdrowia globalnej strategii działania w regionie europejskim, zmierzającej do osiągania przez wszystkich obywateli wyższego poziomu zdrowia. Program ten nazwany "Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku" odwoływał się m.in. do Deklaracji z Ałma-Aty, w której postulowano istotną reorientację modelu ochrony zdrowia i ukierunkowanie go na rozwój systemu podstawowej opieki zdrowotnej. System ten m.in. powinien:
- opierać się na zaangażowaniu społeczności lokalnych,
- być obsługiwany przez zespoły przedstawicieli różnych dyscyplin (nie tylko medycznych),
- stać się miejscem pierwszego kontaktu z całym systemem ochrony zdrowia,
- mieć wsparcie efektywnego systemu opieki specjalistycznej,
- zajmować się profilaktyką zaburzeń, promocją zdrowia i rehabilitacją,
- utrzymywać stały kontakt z każdym członkiem społeczności,
- sięgać do środowiska domowego i miejsc pracy w celu systematycznego rozpoznawania czynników zagrażających zdrowiu,
- pomagać ludziom w podejmowaniu większej odpowiedzialności za ich własne zdrowie.
Oprócz nowego modelu podstawowej opieki zdrowotnej strategia proponowała jeszcze trzy inne elementy. Jednym z nich jest promowanie stylu życia prowadzącego do zdrowia. Wymaga to m.in. poprawy warunków ekonomicznych i społecznych, które wywierają wpływ na wybór stylu życia, rozwijania działań edukacyjnych zwiększających świadomość ryzyka zagrożeń zdrowia (np. związanych z paleniem, piciem alkoholu i niewłaściwym odżywianiem się) i uczących praktycznych umiejętności ważnych dla zdrowia (np. radzenia sobie ze stresem). Drugim jest redukowanie czynników tworzących zagrożenia dla zdrowia, co wymaga przede wszystkim opracowania metod wczesnego wykrywania czynników ryzyka związanych z zagrożeniami środowiskowymi, wypadkami drogowymi, wypadkami w pracy i domu. Trzecim elementem strategii zdrowotnych miało być mobilizowanie wykorzystywanych zasobów, a więc zmiany w strukturach, zasadach organizowania i finansowania usług zdrowotnych, zmiany w szkoleniu i sposobach wykorzystywania różnych rodzajów profesjonalistów i nieprofesjonalistów. Szczególnie istotne powinno być poszerzanie przygotowania personelu o psychospołeczną wiedzę i metody działania.
Światowa Organizacja Zdrowia już pół wieku temu zaczęła się posługiwać bardzo szeroką formułą rozumienia zdrowia. Proponowane strategie działania miały więc służyć nie tylko leczeniu i zapobieganiu chorobom, ale również rozwojowi, utrzymywaniu i pełnemu wykorzystywaniu fizycznych, psychicznych, społecznych i duchowych możliwości jednostek. Zdrowie to coś znacznie więcej niż brak objawów chorobowych - to zmierzanie do wieloaspektowego dobrostanu człowieka. Rozszerzenie sposobu myślenia o psychiczne, społeczne i duchowe wymiary zdrowia tworzyło nadzieje zarówno na bardziej skuteczne radzenie sobie z chorobami, jak i na promocję zdrowia jako podstawowej wartości, której realizacja jest tożsama z dążeniem do dobrego i satysfakcjonującego życia.
Cele programu "Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku" daleko wykraczają poza tradycyjne obszary medycyny. Jako idee wiodące strategii zaproponowano:
- "dodawać lat do życia", a więc zapobiegać przedwczesnej śmierci zarówno przez zwiększenie dostępności świadczeń medycznych, jak i usuwanie jej przyczyn związanych ze stylem życia,
- "dodawać życia do lat", co dotyczy przede wszystkim zwiększania szans na prowadzenie przez ludzi satysfakcjonującego i twórczego życia w czasie całego okresu ich życia, w szczególności w późniejszym wieku,
- "dodawać zdrowia do życia", co oznacza redukowanie ilości i intensywności zaburzeń oraz upośledzeń i niesprawności.
Po dwudziestu latach od rozpoczęcia programu nie ulega wątpliwości, że jego cele są nadal ważne i wartościowe, ale droga do ich osiągania jest bardzo trudna i dłuższa niż oczekiwano. Wolno przebiega proces zmiany sposobu rozumienia zdrowia i nadal dominuje myślenie o zdrowiu z perspektywy patologii i leczenia chorób. Zdrowie jako uniwersalna wartość w życiu człowieka nie jest zbyt wysoko cenione i nie stanowi ważnego wymiaru w polityce społecznej i ekonomicznej. Nadal dominuje przekonanie, że jedyna profesja, do której kompetencji należą zagadnienia zdrowia to lekarze, ci zaś są szkoleni tylko w zakresie rozumienia i leczenia chorób metodami biologicznymi.
Zagadnienia te wyglądają odmiennie w różnych krajach. W kilkunastu państwach przodujących w rozwoju ekonomicznym i cywilizacyjnym wyraźnie wzrosło znaczenie zdrowia jako wartości indywidualnej i społecznej. Chociaż nie dokonano jeszcze rewolucyjnych przemian w zakresie zdrowia publicznego i praktyki medycznej, szybko rozwijają się tam poszukiwania naukowe i praktyczne związane z psychospołecznymi aspektami zdrowia i choroby oraz metodami leczenia i profilaktyki.
Wiedza o behawioralnych, emocjonalnych i poznawczych aspektach funkcjonowania człowieka coraz częściej pojawia się w amerykańskich i brytyjskich programach kształcenia lekarzy, którzy zaczynają także robić z niej praktyczny użytek i zmieniają tradycyjne formy kontaktu z pacjentem. Coraz częściej korzystają również ze współpracy z psychologami i z metod psychologicznej diagnozy i oddziaływania. Dotyczy to nie tyle zagadnień medycznych związanych z zaburzeniami psychicznymi, gdzie ta współpraca ma już długą tradycję, co przede wszystkim pozapsychiatrycznych dziedzin lecznictwa.
Warto w tym miejscu wspomnieć o wynikach największego przedsięwzięcia badawczego w dziedzinie zdrowia, jakiego dokonano w ostatnim półwieczu. W 1996 roku opublikowano 10-tomowy raport opracowany na zlecenie Banku Światowego iŚwiatowej Organizacji Zdrowia pod tytułem "Globalne koszty chorób" ("The Global Burden of Disease") zawierający wszechstronny opis źródeł śmiertelności i niesprawności wynikających z chorób, wypadków i czynników ryzyka, zdiagnozowanych w 1990 roku i opracowano na tej podstawie prognozę do roku 2020.
W badaniach tych posługiwano się innymi niż tradycyjny wskaźnik śmiertelności miarami, które bardziej precyzyjnie wskazywały na rzeczywiste rozmiary i przyczyny szkód zdrowotnych występujących pod koniec XX wieku. Były to wskaźniki określające liczbę lat życia straconych z powodu przedwczesnej śmierci lub utraconej zdolności do sprawnego i zdrowego funkcjonowania w życiu. Wyniki tej epidemiologicznej diagnozy pokazują, że wiodącą rolę wśród przyczyn szkód zdrowotnych w latach 90. odgrywają zaburzenia psychiczne i czynniki związane ze stylem życia. Prognoza opracowana na jej podstawie sugeruje, że w 2020 roku udział tych zjawisk w ogólnych kosztach chorób będzie jeszcze większy niż aktualnie. Wydaje się więc, że nadzieje na poprawę zdrowia - definiowanego zarówno negatywnie jako brak choroby, jak i pozytywnie jako osiąganie dobrostanu - powinny być związane w głównej mierze z rozwojem psychospołecznej perspektywy rozumienia zdrowia i metod działania, które są konstruowane z jej uwzględnieniem. W szczególności zaś konieczne wydają się wysiłki w celu integrowania perspektywy psychospołecznej z biologicznym modelem myślenia i postępowania, który aktualnie dominuje w medycynie.
W Polsce w pierwszej połowie lat 90. w oparciu o idee programu Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku opracowano założenia Narodowego Programu Zdrowia, ale harmonogram jego realizacji przygotowano dopiero w lipcu 1997 roku. Stopniowo zaczyna wzrastać zainteresowanie problemami związanymi ze stylem życia i zachowaniami zdrowotnymi, w szczególności takimi czynnikami ryzyka, jak palenie tytoniu, picie alkoholu, niewłaściwe odżywianie czy brak aktywności fizycznej. Nadal jednak jeszcze nie należą one do priorytetów w polityce zdrowotnej, społecznej i ekonomicznej. W aktualnych pracach nad wielką reformą systemu ochrony zdrowia spraw tych jeszcze się nie porusza. Można jednak sądzić, że rozwój medycyny rodzinnej spowoduje, że zacznie rosnąć zainteresowanie psychospołecznymi aspektami zdrowia i leczenia oraz profilaktyki.
W ostatnich latach pojawiło się wiele przekładów zagranicznej literatury popularnej poświęconej problemom zdrowia i obszernie odwołującej się do innych niż tradycyjnie biomedyczne sposobów myślenia o chorobach i leczeniu. Wiele z tych publikacji zawiera jednak poglądy, które nie są oparte na solidnej wiedzy klinicznej i badaniach empirycznych oraz oferuje nie sprawdzone rozwiązania praktyczne o niskim stopniu racjonalności. Istnieje bardzo duże zainteresowanie tymi publikacjami, ponieważ nie tylko sugerują możliwość uzyskania większego wpływu na stan własnego zdrowia, ale ukazują perspektywy zaniedbywane przez oficjalną medycynę. Stale również wzrasta zainteresowanie uzdrowicielskimi praktykami paramedycznymi. Wprawdzie dużą rolę odgrywa tu nadzieja na odzyskanie zdrowia wynikająca z myślenia magiczno-życzeniowego, ale popularności uzdrowicieli sprzyja fakt, że w codziennej praktyce udzielania świadczeń zdrowotnych zaniedbuje się psychologiczne aspekty chorób, chorowania i leczenia.
Psychologia zdrowia jako wyodrębniona dziedzina teorii, badań i praktyki pojawiła się w Polsce w programach nauczania kilku wydziałów psychologii i posiada już uznane autorytety, wśród których należy wymienić prof. I. Heszen-Niejodek, prof. H. Sękową, prof. K. Wrześniewskiego. Z każdym rokiem rośnie liczba polskich psychologów przygotowanych do wdrażania koncepcji i metod psychologii zdrowia do systemu ochrony zdrowia. Jednak dziedziny tej nie uwzględnia się jeszcze w programach kształcenia lekarzy i pielęgniarek oraz nie kojarzy się z "prawdziwą" medycyną. W placówkach służby zdrowia zatrudnionych jest kilka tysięcy psychologów, ale często nie odgrywają oni takiej roli w procesie leczenia, która pozwalałaby im na wykorzystywanie dorobku psychologii zdrowia. Można mieć nadzieję, że z czasem wzrośnie zainteresowanie koncepcjami i metodami psychologii zdrowia oraz zwiększy się liczba osób, które z tych możliwości będą korzystać w praktyce. Warto podkreślić, że jest to wiedza przeznaczona nie tylko dla psychologów, ale i dla wszystkich, którzy profesjonalnie zajmują się problemami zdrowia, a także dla tych, którzy niezależnie od wykonywanego zawodu pragną lepiej rozumieć obraz zdrowia, który pokazują połączone perspektywy biologiczna, psychologiczna i społeczna.
Jerzy Mellibruda
|
|
