R

Ra ► Re

Raamiasz (hebr. JHWH zagrzmiał). Głowa rodu; powrócił z wygnania babil. wraz z Zorobabelem (Ne 7,7). fr [msz]

Rabba (hebr. wielka; stolica).

1)    Stolica Ammonu (Joz 13,25) leżała ok. 40 km w głąb obszaru po wsch. stronie Jordanu. Za osobliwość uważano wielki żelazny grobowiec legendarnego króla Baszanu, Oga

(Pwt 3,11). W czasie rządów Dawida miasto było oblegane przez oddziały pod wodzą Joaba (2 Sm 11,1). Zajęcie Miasta Wód było świętowane jako wyjątkowy sukces (2 Sm 12,27). Groźby pod adresem Rabby wypowiadali prorocy (Am 1,14; Ez 21,25; 25,5).

2)    Niektórzy badacze lokalizują to miasto w górzystej krainie Judy (Joz 15,60) ok. 10 km na zach. od Jerozolimy, fr [msz]

Rabbat. Inna nazwa ► Rabba [1] (Pwt 3,11). fr [msz]

Rabbi (hebr. mój pan/mistrz). Pierwotnie zwrot grzecznościowy odnoszący się do każdej wyżej postawionej osoby, od ok. 70 r. po Chr. tytuł nadawany żyd. ►uczonym w Piśmie; aram. wersja brzmi Rabbuni (Mk 10,51). Kiedy zwracano się do Jezusa Rabbi (Mk 9,5; 11,21; 14,45) tytuł rozumiany był w tym pierwotnym, szerszym znaczeniu. Powstała po 70 r. po Chr. Ewangelia Mateusza polemizuje ze zwrotem Rabbi, który zaczynał stawać się tytułem: tylko zdrajca nazywa tak Jezusa (Mt 26,49); uczniowie nie powinni pozwolić nazywać siebie

Rabbi (Mt 23,8). Pierwotnie użyty wobec Jezusa zwrot wyrażający uznanie i rewerencję został w wielu miejscach w Ewangeliach zastąpiony przez inne tytuły, takie jak: Pan, Nauczyciel albo Mistrz, me [msz]

Rabbit (hebr. wielka). Miasto, które leżało prawd, ponad 20 km na płn.-wsch. od (późniejszej) Samarii; wliczane wg Joz 19,20 do pokolenia Issachara, należy być może utożsamiać z Daberat. fr [msz]

Rabbuni ► Rabbi.

Rabiniczna szkoła. Zwana też była „domem nauki” (hebr. bet hammidrasz); miejsce formacji intelektualnej prowadzone przez uczonego w Prawie (►Uczony w Piśmie), gdzie uczniom (czy raczej studentom) przekazywano całą tradycyjną naukę (Biblia, Miszna, midrasz, halacha, hagada) i gdzie nauczyciel przedstawiał własne kolejne interpretacje. W okresie NT szczególne miejsce zajmowały szkoły Rabbiego Hillela i Rabbiego Szamaja, które w niektórych kwestiach dotyczących halachy przedstawiały odmienne punkty widzenia. Szkoła rabiniczna po 200 r. po Chr. przekształcała się coraz bardziej w rodzaj akademii, me [msz]

Rabiniczny judaizm ► Judaizm.

Rabinizm ► Judaizm.

Rabsak (aram. wielki podczaszy). Tytuł wysoko postawionego urzędnika dworskiego neoasyr. króla Sennacheryba (705-681 r. przed Chr.); z rozkazu króla przeszedł wraz z wojskiem z Lakisz do Jerozolimy (2 Krl 18,17) i próbował przy pomocy wszelkiego rodzaju sztuczek i forteli skłonić króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.) do poddania miasta

(2 Krl 18,19-37; 19,8-13). Wydaje się, że później tytuł ten zaczęto uznawać za imię własne (Syr 48,18). fr [msz]

Rabunek / Rozbójnik. Dokonane przemocą, sprzeczne z prawem przywłaszczenie sobie czyichś dóbr i określenie tych, którzy trudnili się takim procederem. Zbójcami i rabusiami nazywani są przez proroków nie tylko zewnętrzni wrogowie czy też regularne bandy rozbójników, ale wszyscy uciskający słabych, przede wszystkim kapłani i starsi ludu

(np. Iz 3,14n; Oz 6,9; 7,1). W czasach Jezusa za rozbójników uważani byli ►zeloci; stąd jest możliwe, że obaj ukrzyżowani wraz z Jezusem rozbójnicy (Mk 15,27: złoczyńcy) zostali skazani z powodu wzniecania politycznych rozruchów (por. J 18,40). me [msz]

Rachab (hebr. [Bóg] poszerzył). Jozue wysłał dwóch zwiadowców, którzy mieli spenetrować Jerycho przed przejściem Jordanu. Obaj zostali ukryci przez nierządnicę Rachab, kiedy chciano ich uwięzić (Joz 2,1-4). Tak jak obiecali, podczas zdobycia Jerycha oszczędzono Rachab i jej rodzinę (Joz 2,8.12n; 6,23-25). W NT jest ona chwalona za gościnność, która traktowana jest jako dobry uczynek (Jk 2,25), oraz za wiarę (Hbr 11,31). W genealogii Jezusa wymieniana jest jako praprababka ojca Dawida, Jessego (Mt 1,5n). fr [msz]

Racham (hebr. miłosierny). Wnuk Chebrona (1 Krn 2,43n) i w czwartym pokoleniu potomek Kaleba. fr [msz]

Rachela (hebr. owca). Młodsza (i piękniejsza) córka Labana, wuja Jakuba; w nowej ojczyźnie Jakub spotkał ją jako pierwszą i chciał ją poślubić. Dostał jednak za żonę starszą siostrę, Leę. Dopiero po złożeniu przyrzeczenia, że będzie przez następne siedem lat pracował dla swojego teścia, Jakub otrzymał umiłowaną Rachelę (Rdz 29,6-30). Ponieważ najpierw nie mogła mieć dzieci, była zazdrosna z powodu płodności swojej starszej siostry. Aby otrzymać potomstwo w sposób pośredni, dała Jakubowi swoją niewolnicę Bilhę, która miała powić na kolanach Racheli. Dzieci niewolnicy uważano wówczas także za dzieci Racheli (Rdz 30,1-3). Później jednakże urodziła Józefa (Rdz 30,22-25) i w Kanaanie, nieopodal ►Efrata [3], Beniamina. Tam po ciężkim porodzie zmarła (Rdz 35,16-20). Grób — dobrze poświadczony w tradycji bibl. (1 Sm 10,2) - znajdujący się blisko ►Rama [2], czczony jest jako miejsce pamięci (Jr 31,15; Mt 2,18).

Miejsce pokazywane dzisiejszym pielgrzymom (na drodze z Jerozolimy do Hebronu, niedaleko przed rozwidleniem na Betlejem) jest w rzeczywistości gdzie indziej. Jego położenie - w istocie przyjęte za sprawą Hieronima i rabinów - wynika z danych zawartych w glosach tekstu hebr. fr [msz]

Rachuba czasu

W kulturach znajdujących się pod wpływem chrześcijaństwa uważa się za rzecz zupełnie zrozumiałą podawanie liczby lat. Liczy się je według tego, czy nastąpiły przed albo po narodzeniu Jezusa Chrystusa. Przy szacowaniu czasu to wydarzenie uchodzi za początek nowej ery.

Jednak z uwagi na fakt, że pomylono się przy wyliczaniu daty narodzin Jezusa, rzeczywisty rok narodzin przypuszczalnie nastąpił przed naszą erą. Sama chrześcijańska rachuba czasu ma za sobą historię pełną zwrotów. Niespójności w dokładnym ustaleniu długości roku odkryto już niegdyś w kalendarzu juliańskim. Kalendarz ten, wprowadzony przez Gajusza Juliusza Cezara w 46 r. przed Chr. z 365 dniami i podwójnie liczonym 24 bądź 25 lutego mógł tylko po późniejszej korekcie wyrównać rzeczywisty rok słoneczny, który wynosi 365,25 dnia i ok. 11 minut.

Ze znaczącym krokiem naprzód mamy do czynienia w kalendarzu autorstwa rzym. opata Dionizego Małego (Exiguus; poł. VI w. po Chr.). Jednak również ten tzw. kalendarz rzymski nie był jeszcze wystarczająco poprawiony.

Zasadnicza zmiana nastąpiła wraz z kalendarzem gregoriańskim, owocem reformy przeprowadzonej przez papieża Grzegorza XIII w 1582 r. Ustalona wówczas rachuba czasu była stopniowo przejmowana także w świecie protestanckim, a w XX w. prawie wszędzie w Kościele Wschodnim zajmuje miejsce kalendarza juliańskiego, chociaż różnice pozostają. Ta od tamtej pory pozbawiona swych religijnych korzeni rachuba czasu zdobyła sobie takie uznanie, że wszelkie, aż do czasów współczesnych wciąż podejmowane próby reform, pozostawały bez odzewu. W judaizmie mówi się o latach przed i po przełomie er. Rok stworzenia świata (3760 przed przełomem er) został obliczony w midraszu Seder Olam Rabba.

Problemy z dokładną rachubą czasu

Rok słoneczny miał w roku księżycowym równoważne przeciwieństwo. Do tego nie da się dokładnie określić, kiedy faktycznie miały miejsce najstarsze okresy, tak iż prawd, daty można wyznaczyć tylko przez porównanie z danymi pozabiblijnymi. W najwcześniejszym okresie rokiem rządziło słońce, księżyc miesiącami, a oba były związane z biegiem życia w kulturze agrarnej. Nów obchodzono jako święto (Am 8,5; Oz 2,13; por. 1 Sm 20,5-24) i to właśnie ta uroczysta celebracja wskazuje na to, że to właściwie uroczystości kultyczne spowodowały wprowadzenie podziału czasu. Jednak z tego okresu zachowało się tylko kilka nazw miesięcy. W miesiącu ‘abib (= kłos) były obchodzone święta Paschy (Pwt 16,1) oraz Przaśników (Wj 23,15); później uznano również ten miesiąc, który wypada na wiosnę (marzec/kwiecień), za początek roku (Kpł 23,5). Ziw (= kwiecień) uznawany był za drugi miesiąc (1 Krl 6,1) i odpowiada mniej więcej okresowi kwiecień/maj. Podaje się, że siódmym miesiącem jest ^‘etanim (= pragnienie płynącej [wody]; 1 Krl 8,2), zaś ósmym w 1 Krl 6,38 jest konsekwentnie bul (= prawd, deszcz).

Jeszcze na długo przed wygnaniem babil. widoczny był wpływ asyr.-babil. Doszło w końcu do tego, że na skutek wielkiego przełomu, jaki dokonał się wraz z wygnaniem, uznanie zdobyły sobie wywodzące się z Babilonii nazwy miesięcy. Pierwszy miesiąc nazywa się nisan (Est 1,1 a w oryginale gr.; Ne 2,1) i wypada na wiosnę (marzec/kwiecień). W Biblii nie znajdujemy nazwy drugiego miesiąca, ‘ijar, ale trzeciego siwan (maj/czerwiec) już tak (Est 8,9; Ba 1,8). Miesiące tammuz (czerwiec/lipiec) oraz 'ab (lipiec/sierpień) nie są poświadczone biblijnie. Na wzmianki o miesiącu 'elul (sierpień/wrzesień) natrafiamy w Ne 6,15 i 1 Mch 14,27, natomiast o tiszri (wrzesień/październik) oraz marheszwan

(październik/listopad) wspomina się wyłącznie poza Biblią. Poświadczone przez Biblię są cztery ostatnie miesiące: kislew (listopad/grudzień) jako dziewiąty miesiąc (Ne 1,1;

1 Mch 1,54; Za 7,1); tebet (grudzień/ styczeń) jako dziesiąty (Est 2,16); szebat (styczeń/luty) jako jedenasty (1 Mch 16,14; Za 1,7); ‘adar (luty/marzec) jako dwunasty (Est 3,7;

1 Mch 7,43.49). Biblia przekazuje również nazwy greckich miesięcy: Ksantyk (luty/marzec;

2 Mch 11,30.33) i Dioskor (2 Mch 11,21).

Przeprowadzany jesienią zbiór winogron miał miejsce na „końcu roku” (Wj 23,16)

i świadczy o tym, że to wówczas następował koniec starego i początek nowego roku

(Wj 34,22). Można zatem przyjąć, że już w okresie przed wygnaniem albo nawet w okresie osiedlania się w Kanaanie jesienią kończył się rok. Jednak nie ma w tym względzie jednomyślności: w Jr 36,22 mowa jest o tym, że król Jojakim przebywał „w rezydencji zimowej”, ponieważ „był dziewiąty miesiąc”, i musiał grzać się przy ogniu. Zatem początek roku musiał nastąpić dziewięć miesięcy wcześniej. Takie założenie znajduje swoje potwierdzenie w późniejszych danych, wg których pierwszy miesiąc roku, czyli początek roku, obchodzono na wiosnę.

Wynikają z tego powodu trudności przy określaniu dokładnych okresów panowania czy dat szczególnie ważnych wydarzeń, ponieważ przejście od jednego systemu do drugiego dokonało się w sposób stopniowy. Trzeba pamiętać, że najbardziej stabilną jednostką czasową jest okres panowania pojedynczego monarchy, który na długo odciska swe piętno na życiu ludu. Ponieważ jednak jego początek nie musi wypadać w momencie przejścia z jednego roku w drugi, istnieją dwie możliwości: 1) należy uznać, że pierwszy rok panowania minął wraz z końcem określonego roku, nawet jeżeli nie obejmował go całego i drugi rok rządów zaczął się wraz z początkiem nowego roku (datowanie z wyprzedzeniem); 2) lata panowania liczono dopiero od pierwszego nowego roku i część wcześniejszą uważano za rok zero (datowanie z opóźnieniem). Ten drugi sposób liczenia występuje w Jr 26,1: „Na początku panowania Jojakima”.

Relatywnie dokładną datację uzyskano dzięki paralel nemu zestawieniu różnych okresów panowania królów judzkich i izraelskich, np.: „Joram, syn Achaba, objął władzę nad Izraelem w Samarii w osiemnastym roku panowania Jozafata, króla judzkiego, i królował dwanaście lat” (2 Krl 3,1). Ogólnie rzecz biorąc, okazuje się, że odnośnie okresu przedmonarchicznego prawie całkowicie nie dysponujemy punktami zaczepienia, zaś odnośnie epoki królów możemy podać daty ze świadomością stosunkowo niewielkiego ryzyka błędu. Odnośnie do okresu powygnaniowego np. panowania Seleucydów i Rzymian, cennych wskazówek dostarcza nam chronologia pozabiblijna. Przy określaniu absolutnej chronologii nie za bardzo powinniśmy także ufać informacjom o czasie wystąpienia poprzedników królów, czyli sędziów. Podobną ostrożność należy zachować przy systematyzacji tendencyjnie wprowadzanych danych w dokumencie kapłańskim (np. dane dotyczące długości życia pięciu osób wymienianych w Rdz 5). Podobnie próby wyznaczenia momentu wyjścia z Egiptu w oparciu o jedynie informację zawartą w 1 Krl 6,1 (480 lat przed rozpoczęciem budowy świątyni przez Salomona) nie przyniosą pożądanego efektu, tj. ustalenia dokładnej daty. fr [msz]

Rada. Ludzka taktyka może opierać się na korzystnych radach (por. 1 Krl 12,7) albo nieprzemyślanych zamiarach (por. 1 Krl 12,14; 2 Sm 17,7). Ludzka zdolność do dawania rad oznacza bystrość umysłu, w przeciwieństwie do bezradności (por. Iz 11,2). Przede wszystkim Psalmy, odnosząc się do woli Boga i planu zbawienia, często przypominają o Bożych zamysłach (Ps 33,11; 73,24; Ef 1,11). ►Wysoka Rada. me [msz]

Raddaj (hebr. JHWH panuje). Piąty z siedmiu synów Jessego i brat późniejszego króla, Dawida (1 Krn 2,14n). fr [msz]

Radosna Nowina ► Ewangelia.

Radosny śpiew ► Hymn.

Radość. Człowiek biblijny raduje się ze wszystkich dobrych darów; są one podarunkiem Boga. I tak źródłem radości jest wino (Ps 104,15; por. Syr 31,27nn), nawet wtedy, gdy istnieje niebezpieczeństwo jego nadużycia (por. Syr 31,29-31). Podczas składania ofiar należało się uradować z darów, jakie pozyskane były ze zwierząt ofiarnych i przeznaczone dla wierzących (Pwt 12,7). Nie tylko jedzenie i picie, rozumiane jako dar Boga, były powodem do radości (Koh 3,13; 9,7-9), ale też mądre dzieci (Prz 10,1; 15,20) oraz cała natura, będąca świadectwem pełnego błogosławieństwa Bożego działania. Tylko w uwielbieniu człowiek potrafi w pełni wyrazić swoją radość (Ps 148). Radość z dóbr wewnętrznych przynoszących szczęście prowadzi do Stwórcy, który jest fundamentem życia i radości. Dlatego też ludzie wybuchali z entuzjazmem i radością z powodu Boga i Jego działania (np. Ps 33,1-3). Żydzi świętowali i radowali się dlatego, że Bóg objawił, w jaki sposób można osiągnąć dobre i spełnione życie (Pwt 16,14n): dzięki Torze (por. Ps 147,19nn). W ostatni dzień Święta Namiotów obchodzono Radość Tory: odczytywano kolejno ostatni fragment Tory (Pwt 34) oraz początek Pisma Świętego (Rdz 1). Źródłem starotestamentalnej radości jest obecność Boga (por. Iz 52,7-10); w Iz 52,7 użyte zostało słowo ewangelia (►Ewangelie). Treścią tej dobrej nowiny jest zapowiedź pokoju. Radość ze zbliżającego się królestwa Bożego głosi NT (por. Mt 5,11nn). Już ►anioł przy narodzeniu Jezusa obwieszcza „radość wielką” (Łk 2,10; por. Mt 2,10). Wszyscy, którzy mieli możliwość usłyszenia Ewangelii (szczególnie poganie), radują się (Dz 8,8; 13,48). Radość traktowana jest jako niezbędny i widoczny owoc Ducha (Ga 5,22). „W niebie” odczuwa się radość z nawrócenia jednego grzesznika (Łk 15,7.10). Radość jest ostatecznie darem trwałym (Mt 25,21.23). Ta nowo odkryta rzeczywistość wywraca wiele ludzkich wyobrażeń dotyczących powodów radości, ponieważ entuzjazm człowieka z powodu włączenia go przez Jezusa w wydarzenia zbawcze sprawia, że cielesne cierpienia jawią się jako znak zwycięstwa i powód do radości. Tak pisze św. Paweł: „Z wielką ufnością odnoszę się do was, chlubię się wami bardzo. Pełen jestem pociechy, opływam w radość w każdym ucisku” (2 Kor 7,4). Krytyczny zarzut Nietzschego, że chrześcijanie musieliby najpierw wyglądać jak ludzie radośni i wolni, dopiero wtedy znalazłby powód, by traktować ich poważnie, jest niestety zbyt często słusznym zarzutem. Rzeczywiście, wśród chrześcijan często można wyczuć brak tej chrześc. radości. Ta jednak nie może być po prostu nakazana i nie może być powierzchowna albo zbyt ekstatyczna. Ponieważ Jezus uwolnił świat z ciężaru grzechu i winy (►Odkupiciel), Bóg zachował świat, a Duch Święty obecnie nim kieruje, istnieje więc zasadnicza i wystarczająca podstawa, by w sensie bibl. pośród niebezpieczeństw, ale i w dobrobycie, nawet w cierpieniu, swoim życiem przekazać światu Bożą radość, fr [pt]

Rafa (skrót od ►Rafał).

1)    Protoplasta rodu Refaitów, którego siedziba znajdowała się w Gat (2 Sm 21,20.22).

2)    W genealogii podaje się go jako piątego syna Beniamina (1 Krn 8,2).

3) Należał do pokolenia Beniamina i z linii Jonatana wymieniany jest w dziewiątym pokoleniu po Saulu (1 Krn 8,37; por. 9,43, gdzie nazywa się ►Refajasz [3]). fr [msz]

Rafael (por. ► Rafał). Potomek Obed-Edoma, który wraz ze swoim rodem należał do odźwiernych i administratorów składów (1 Krn 26,7.15). fr [msz]

Rafał (hebr. Bóg uleczył). Jeden z najwyższych aniołów (►Archanioł), o którym wspomina przede wszystkim Księga Tobiasza. Pojawia się tam najpierw nierozpoznany pod imieniem Azariasz jako uzdrowiciel Tobiasza (Tob i ta) i towarzysz podróży młodego Tobiasza. Dopiero w Tb 12,15 odkrywa swoją tajemnicę i swoje imię. Jego imię znajduje się również w apokryficznej 1 Księdze Henocha (9,1). W tradycji chrześc. czczony jest jako patron podróżujących, ms [msz]

Rafon (nazwa o nieznanym znaczeniu). Miejscowość położona prawd. ok. 50 km na wsch. od jeziora Genezaret, była sceną zwycięskiej bitwy Judy Machabeusza z syr. wodzem Tymoteuszem (1 Mch 5,37). fr [msz]

Rafu (hebr. uzdrowiony). Ojciec Paltiego, reprezentant pokolenia Beniamina, który wraz z przedstawicielami pozostałych pokoleń na polecenie Mojżesza miał dowiedzieć się, jak żyzna i ufortyfikowana jest kraina Kanaan (Lb 13,9). fr [msz]

Raga / Ragau (staropers. nazwa o nieznanym znaczeniu). Najstarsza stolica i „święte” miasto Medii; jednakże w VIII w. przed Chr. zdobyta i podporządkowana władzy Asyryjczyków (dzisiejsze Ray); leżała na płd. wsch. od dzisiejszego Teheranu. U Gabaela z tego miasta Tobit złożył sakwę ze srebrem (Tb 1,14; 4,1). Miało tam dojść do decydującej batalii pomiędzy Nabuchodonozorem a Arfaksadem (Jdt 1,5n). fr [msz]

Raguel (hebr. przyjaciel Boga). Imię mężczyzny z Ekbatany, do którego przybył Tobiasz, kiedy ojciec wysłał go, aby odebrać pieniądze z medyjskiego Raga (Tb 3,7; 4,1). Ponieważ córka Raguela ►Sara [2] straciła już siedmiu mężów, było niemożliwe, żeby dostał ją za żonę ktoś inny niż Tobiasz (►Lewirat). Ponieważ oboje byli dalekimi krewnymi, to on miał ją poślubić, zgodnie z Prawem Mojżeszowym (Tb 6,10-13). fr [msz]

Rahab (hebr. gwałtowny/burzliwy). Wg Iz 51,9n pod tym imieniem kryje się mityczna personifikacja morza jako chaotycznej, wrogiej Bogu siły niszczącej. W akcie stworzenia

(Hi 26,9-13) został pokonany wraz ze swoimi pomocnikami (Hi 9,13), co opiewane jest w pewnym hymnie (Ps 89,11). Ponieważ w niektórych miejscach Egipt przedstawiany jest jako symbol zła, używa się symbolicznej nazwy Rahab na określenie Egiptu (Iz 30,7; Ps 87,4). fr [msz]

Raj. Wyraz zapożyczony z języka staroperskiego, który w pierwszej kolejności oznacza „ogrodzony obszar”, a dopiero później „park” (w tym znaczeniu w Koh 2,5). Religijne zabarwienie tego słowa sięga Septuaginty, w której ogród Eden określony jest jako raj (gr. paradeisos). Ponieważ od czasów apokaliptyki wierzono, że okres przedhistoryczny i czas ostateczny odpowiadają sobie, termin „raj” stał się określeniem pozaziemskiego miejsca pobytu ludzi błogosławionych, sprawiedliwych, świętych (Łk 23,43; 2 Kor 12,4; Ap 2,7). me [łs]

Rak ► Świat zwierząt.

Raka (aram. reqa’ = głupcze!/nicponiu!). Wyzwisko w Mt 5,22; we wspólnocie, w której panuje prawdziwa miłość bliźniego, takie wyzwisko nie powinno paść pod żadnym adresem, me [msz]

Rakkat (hebr. brzeg). Miasto Neftalego, położone prawd. ok. 25 km na płn. zach. od Chasoru, które przydzielone zostało lewitom (Joz 21,32). Niektórzy badacze w nawiązaniu do 1 Krn 6,61 poprawiają nazwę tego miasta na Kiriataim. fr [ts]

Ram (hebr. wyniosły).

1)    Drugi syn Chesrona i prawnuk Judy (por. 1 Krn 2,9n; Rt 4,19; Mt l,3n [BT: Aram]), którego potomkowie tworzą ważną linię w pokoleniu Judy.

2)    Pierworodny Jerachmeela i wnuk Chesrona; przypisuje mu się trzech synów

(1 Krn 2,25.27).

3)    Nieizraelski szczep (ew. arab. lub aram.), z którego wywodził się Elihu, interlokutor Hioba (Hi 32,2). fr [msz]

Rama (hebr. wzgórze; wyżyna).

1)    Zgodnie z tablicami genealogicznym w Rdz 10,7 był to wnuk Chama; personifikacja arab. plemienia, które wymieniane jest jako partner handlowy Tyru (Ez 27,22).

2)    Miasto w pokoleniu Beniamina (Joz 18,25), leżące ok. 8 km na płn. od Jerozolimy; sąsiadowało z miastami Betel (Sdz 4,5) i Gibea (Sdz 19,13). Osada miała ważne znaczenie jako miejsce pamięci, ponieważ tam została pochowana pramatka Rachela (Rdz 35,20). Położenie między Królestwami Północnym i Południowym powodowało, że miasto było często obiektem sporów. Rama zostało zajęte i rozbudowane przez króla Baszę (909-886 r. przed Chr.), jednak potem przeszło we władanie króla judzkiego, Asy (911-871 r. przed Chr.; 1 Krl 15,17.21n). Rama było bramą Judy, przez którą atakowali wrogowie nadciągający z płn. (Iz 10,29; Oz 5,8). Po zwycięstwie Nabuchodonozora nad Jerozolimą, w Rama zgromadzono więźniów, którzy mieli być zabrani do Babilonii (Jr 31,15; 40,1). Wygnani zostali także mieszkańcy miasta (Ezd 2,26). Po powrocie miejscowość znowu została zasiedlona przez Beniaminitów (Ne 11,33).

3)    Miejscowość, z której pochodzili rodzice Samuela (1 Sm 1,19); miasto w Górach

Efraima, leżące ok. 25 km na wsch. od dzisiejszego Tel Awiwu (►Ramataim), było miejscem zamieszkania Samuela w okresie sędziów (1 Sm 7,17). Tam istniała kierowana przez niego grupa proroków; tam też został pochowany (1 Sm 25,1). W Rama schronił się Dawid podczas swojej ucieczki przed Saulem (1 Sm 19,18-23).

4)    Miasto na wsch. granicy terytorium Asera (Joz 19,29). Świadectwo zmian terytorialnych w obrębie posiadłości pokoleń znajdujemy w Joz 19,36, gdzie Rama należy do dziedzictwa Neftalego. Miejscowości należałoby szukać 20 km na płn. zach. od jeziora Genezaret.

5)    Rodzinna miejscowość nadzorcy winnic króla Dawida (1 Krn 27,27); ponieważ brak jest dokładnych wskazówek, może chodzić o któreś z wymienionych powyżej miast (►Rama

[2-4]).

6)    Rama w Negebie. Graniczna miejscowość w pokoleniu Symeona (Joz 19,8); miasto zaanektował jednak potężny ród Judy. Znaczenie miasta uwidacznia się też w fakcie, że tam Dawid posłał dary - łupy z udanych wypraw, aby zyskać sobie popularność w swoim pokoleniu (1 Sm 30,27). fr [msz]

Ramataim (hebr. dwa wzgórza). Rodzinna miejscowość Elkany, ojca Samuela (1 Sm 1,1); tę miejscowość leżącą ok. 25 km na wsch. od dzisiejszego Tel Awiwu należy przypuszczalnie identyfikować z ►Rama [3]. W okresie machabejskim mianem Ramataim określano także okoliczne tereny, które stanowiły syr. okręg adm. Tenże został podarowany Jonatanowi (161-143 r. przed Chr.) przez Demetriusza II (145-140 r. przed Chr.) w dowód uznania za wierną przyjaźń (1 Mch11,34). fr [msz]

Ramat-Lechi (hebr. wzgórze szczęki). Wzniesienie, którego położenie jest nieznane; etymologię nazwy wyjaśnia opowiadanie: tam Samson przy pomocy oślej żuchwy pokonał Filistynów, a po zwycięstwie rzucił tam wspomnianą kość (Sdz 15,15-17). fr [msz]

Ramat-Mispa (hebr. wyżyna strażnicy). Miejscowość po wsch. stronie Jordanu, co do której wysuwał pretensje Gad; położoną nieco ponad 10 km na płd. zach. od Rabby, stolicy Ammonitów (Joz 13,26), należy zapewne utożsamiać z ►Mispa [2]. fr [msz]

Ramiasz (hebr. JHWH jest dostojny). Izraelita, który w ramach powygnaniowej reformy zadeklarował, że odprawi swoją żonę nie-Zydówkę, którą poślubił na wygnaniu w Babilonii (Ezd 10,25). fr [msz]

Ramię. W znaczeniu przenośnym jest symbolem siły, potęgi Boga (Wj 15,16). „Wyciągnięte ramię” jest zagrożeniem dla wrogów Izraela (Wj 6,6), a dla ludu znakiem wybawienia (Pwt 4,34; 1 Krl 8,42), ponieważ: JHWH przychodzi z mocą, włada silnym ramieniem (Iz 40,10; Ps 44,4; 89,14). ►Ręka. fr [msz]

Ramot (hebr. wzgórza).

1)    Miejscowość w pokoleniu Issachara, która została przydzielona do zamieszkania lewitom z rodu Gerszoma (1 Krn 6,58); niektórzy sugerują, że znajdowała się ok. 15 km na płd. zach. od jeziora Genezaret.

2)    Ramot w Gileadzie. Znacząca dla dziejów Izraela miejscowość leżała ok. 40 km w głąb terytorium po wsch. stronie Jordanu, na wyżynie Bet-Szean. Miasto zostało ustanowione przez Salomona stolicą szóstego okręgu adm. (1 Krl 4,13). Aramejczycy zajęli je na początku IX w. przed Chr. Władca Królestwa Północnego, Achab (873-853 r. przed Chr.) zawarł z królem judzkim, Jozafatem (871-848 r. przed Chr.) sojusz, aby odzyskać miasto (1 Krl 22,3n). W czasie bitwy król Achab został ugodzony strzałą. Wprawdzie walczył dalej aż do wieczora, odniósł jednak poważne obrażenia, na skutek których zmarł (1 Krl 22,34n).

W kolejnej bitwie między Aramejczykami a królem izraelskim, Joramem (852-841 r. przed Chr.) i sprzymierzonym z nim władcą judzkim Ochozjaszem (841 r. przed Chr.) Joram został tak poważnie ranny, że musiał wrócić do Ramot w Gileadzie (2 Krl 8,27-29). Obrażenia i nieobecność Jorama wykorzystał generał Jehu, wspierany przez proroka Elizeusza do zaplanowania w Ramot w Gileadzie przewrotu. Ten wyniósł Jehu do władzy (2 Krl 9,1n.12n). Później Ramot w Gileadzie zaliczane było do miast ucieczki (Pwt 4,43; Joz 20,8), a potem do miast Lewickich (Joz 21,38). fr [msz].

Ramses. Wzmiankowane w ST wraz z Pi tom stanowiły miasta, które wg tradycji w ramach robót przymusowych wznieśli Izraelici (Wj 1,11; 12,37). Chodzi tutaj o skróconą nazwę miasta-rezydencji Ramzesa II i jego następców. Leżało we wsch. części delty Nilu; dokładna lokalizacja nie jest pewna (chyba nie obok Tanisu, w ST Soanu, lecz nieopodal Kantiru nad tzw. peluzyjską odnogą Nilu, o czym świadczą nowsze dane archeologiczne). Nazwa w

Rdz 47,11 („w ziemi Ramses”) to anachronizm, ponieważ dopiero w Wj 1,11 mowa jest o budowie miasta, me [msz]

Ramzes (egip. Ra go zrodził; syn Ra). Imię noszone przez wielu faraonów z XIX i XX dynastii (1292-1070 r. przed Chr.). me [msz]

Rana. Prawo odwetu (ius talionis) nakazuje „rana za ranę” (Wj 21,25). Rany mogły powstawać z powodu chorób, maltretowania albo w wyniku działań wojennych (np. Ps 38,6; Za 13,6). Smarowano je maściami lub zalewano oliwą i winem (Łk 10,34), po czym obwiązywano. ►Okład, me [msz]

Ranek / Poranek. Pora wymarszu i modlitwy (Ps 5,4), a także czas szczególnej pomocy Bożej (Wj 16,7n); w świątyni codziennie składano ofiarę poranną, me [łs]

Rassyci (nazwa o nieznanym znaczeniu; możliwy błąd w zapisie Tarsici = synowie Tarsa [gr. odważnego]). Nieznane plemię nomadów, którzy zamieszkiwali obszar na Półwyspie Arabskim; mieli być złupieni przez wodza w armii Nabuchodonozora, Holofernesa (Jdt 2,23). fr [msz]

Ras Szamra ► Ugarit.

Razis (aram. mocny, gwałtowny). Jeden ze starszyzny jerozolimskiej, który cieszył się wielkim szacunkiem i z powodu swojej życzliwości był nazywany „ojcem Żydów”

(2 Mch 14,37). Angażował się szczególnie w sprawę stabilności judaizmu i przeciwdziałał synkretyzmowi elementów hell. Kiedy okazał się intrygantem przy boku generała ►Nikanora [1], ten rozkazał uwięzić Razisa. Kiedy żołnierze chcieli podłożyć ogień pod drzwi wieży, gdzie znajdował się Razis wraz z innymi, ten skierował przeciwko sobie miecz i w straszliwy sposób zakończył życie (2 Mch 14,37-46). fr [msz]

Rdza. Porowata warstwa na przedmiotach z żelaza tworząca się pod wpływem reakcji chemicznej żelaza z tlenem. W przypowieści w Ez 24,6.11 n rdza symbolizuje grzech Jerozolimy. W Jk 5,3 o rdzewieniu żelaza i metali szlachetnych wspomina się w ramach ostrzeżenia przed bogaceniem się. O rdzy i molach mowa jest także w Mt 6,19n, w podobnym jak powyżej kontekście, me [msz]

Re / Ra. Była to w starożytnym Egipcie nazwa słońca i imię solarnego bóstwa, które przedstawiano z głową sokoła. Głównym miejscem jego kultu było Heliopolis (= słoneczne miasto), gdzie bóg Atum wschodził w Re. Od IV dynastii (2629 r. przed Chr.) faraonowie nazywali siebie „synami Re”, od V dynastii (2504 r. przed Chr.) Re został ogłoszony najwyższym bogiem świata, ms [msz]

Reajasz (hebr. JHWH zobaczył).

1)    Wg genealogii wnuk Judy i założyciel klanu (1 Krn 4,1n).

2)    Dziadek Beera, przywódcy Rubenitów, którego król Tiglat-Pileser III (745-727 r. przed Chr.) uprowadził do niewoli (1 Krn 5,5n).

3)    Protoplasta jednego z rodów niewolników świątynnych, którzy powrócili do Judy z wygnania babil. (Ezd 2,47). fr [msz]

Reba (hebr./aram. cztery/czwarta część). Jeden z książąt madianickich, który jako poddany króla Sichona został pokonany (Joz 13,21) i zabity (Lb 31,8) przez poszukujących ziemi Izraelitów, fr [msz]

Rebeka (hebr. krowa; młócąca). Wg Rdz 24,15 była piękną, niezamężną córką Betuela i wnuczką Milki oraz brata Abrahama, Nachora. Gdy wyrazili zgodę jej brat i ojciec, została wydana za mąż za syna Abrahama, Izaaka (Rdz 24,50n). Sama ustaliła moment swego wyjazdu (Rdz 24,57-59). Przez długi okres nie mogła zajść w ciążę i dopiero po pewnym czasie urodziła bliźniaków Ezawa i Jakuba (Rdz 25,21-26). Ponieważ faworyzowała młodszego syna (Rdz 25,28), pomogła mu uzyskać ojcowskie błogosławieństwo

(por. Rdz 27). Po śmierci została pochowana w grocie Makpela nieopodal Hebronu

(Rdz 49,30n). fr [msz]

Recenzja. W ramach bibl. krytyki tekstu pod pojęciem recenzji rozumie się porównujące i korygujące opracowanie tekstu w celu uzyskania jednolitego brzmienia. Większość badaczy jest przekonana na podstawie analiz porównawczych wielu, często różniących się tekstualnie, rękopisów, że teksty bibl. nie były odpisywane w zwykły sposób (i z tego powodu w oczywisty sposób się różnią), ale w kształt tekstu miałyby ingerować osoby cieszące się wielkim autorytetem, wprowadzając określone dodatki. Tak narodziły się formy tekstu używane wyłącznie w obrębie pewnych wspólnot kościelnych. Zarówno rezultat tej ingerencji, jak też samo opracowanie nosi nazwę recenzji tekstu.

Obecnie wyróżnia się trzy, niekiedy zaś cztery takie formy tekstu: recenzja aleksandryjska (inaczej zwana egipską, neutralną lub hezychiańską), Koine (określana także bizantyjską, wzg. lukiańską), zachodnia oraz cezarejska; niekiedy mówi się także o tekście jerozolimskim. Te formy (recenzje, opracowania) tekstu od momentu ich powstania (przyjmuje się III-IV w. po Chr.) same zaczęły stanowić podstawę dla dalszego przekazu tekstu bibl., tak że z późniejszych manuskryptów najczęściej da się odczytać, która forma tekstu służyła za bazę wyjściową. ms [msz]

Rechabiasz (hebr. JHWH stworzył przestrzeń/JHWH okazał się szczodry). Wnuk Mojżesza, zaliczany do lewitów (1 Krn 23,15-17); był przodkiem Szelomita, zarządcy skarbca, w którym zgromadzono dary ofiarne (1 Krn 26,25n). fr [msz]

Rechob (hebr. plac; rozległa przestrzeń).

1)    Dwa miasta w pokoleniu Asera (Joz 19,28.30); jedno z nich przypuszczalnie położone ok. 10 km na zach. od Akko; na temat drugiego brak jakichkolwiek wskazówek. Prawd, pierwsze z nich było kananejskim (Sdz 1,31), kiedy plemiona izraelskie osiedliły się w Kanaanie. Nie ma jednak pewności, które z nich później stało się miastem lewickim

(Joz 21,31).

2)    Miasto po wsch. stronie Jordanu (identyczne z ►Bet-Rechobot), do którego Izraelici wysłali swoich szpiegów (Lb 13,21); stamtąd przybyli sprzymierzeni z Ammonitami, aby walczyć z Dawidem (2 Sm 10,6.8).

3)    Ojciec aram. króla, Hadadezera, którego pokonał Dawid (2 Sm 8,3).

4)    Jeden z lewitów, który w ramach reformy przeprowadzonej po powrocie z wygnania babil. zobowiązał się uroczyście do wiernego zachowywania Prawa (Ne 10,12). fr [msz]

Rechobot (hebr. rozległa przestrzeń; place [miasta]).

1)    Nazwa studni, którą wykopali słudzy Izaaka (Rdz 26,22).

2)    Miasto w Edomie o nieznanym położeniu (Rdz 36,37); niektórzy przyjmują, że miejscowości należy szukać w Mezopotamii, fr [msz]

Rechobot-Ir (hebr. otwarte przestrzenie miasta; targowiska miejskie). Przypuszczalnie miasto mezopotamskie, gdyż wzmiankowane wraz z Niniwą; dokładne położenie nieznane (Rdz 10,11). fr [msz]

Rechum (hebr. okazywać miłosierdzie).

1)    Głowa rodu, który wraz z Zorobabelem powrócił do ojczyzny po zakończeniu wygnania babil. (Ezd 2,2); Rechum, złożywszy uroczyście swój podpis, zobowiązał się do wiernego zachowywania Prawa (Ne 10,26).

2)    Namiestnik pers. prowincji Samaria; w liście wysłanym do Artakserksesa I (465-423 r. przed Chr.) stwierdzał, że Żydzi wznieśli Jerozolimę jako bastion, z którego chcą wszczynać rewolty i bunty (Ezd 4,8-13). W związku z listem pers. król wydał rozkaz, aby pod groźbą użycia siły zakazano prowadzenia dalszych prac przy odbudowie miasta (Ezd 4,17-24).

3)    Jeden z lewitów, którzy brali czynny udział w naprawie murów miejskich Jerozolimy w okresie powygnaniowym (Ne 3,17). fr [msz]

Redaktionsgeschichte ► Historia redakcji.

Reelajasz (hebr. JHWH zagrzmiał). Głowa rodu, który po zakończeniu wygnania babil. wraz z Zorobabelem powrócił do Judy (Ezd 2,2); być może należy go utożsamiać z ►Raamiaszem. fr [msz]

Refach (hebr. nadmiar; bogaty w dobra). Wg 1 Krn 7,25 brat Reszefa, który był przodkiem Jozuego w siódmym pokoleniu, fr [msz]

Refaici. Lud ten zamieszkiwał krainę po wsch. stronie Jordanu (Baszan: Pwt 3,11.13) przed wkroczeniem i zajęciem ziemi przez późniejszego Izraela (Joz 12,4; 17,15). Podczas gdy w Joz 12,4 utożsamia się ich z Ammonitami, z Pwt 2,20 dowiadujemy się, że ta grupa etniczna była przez Ammonitów nazywana Zamzummitami. Również Moabici uważali ich za odrębny lud (Pwt 2,10) i określali mianem Emitów. Uchodzili za naród liczny, wysokiego wzrostu i niebywale silny, porównywano ich do Anakitów (Pwt 2,10n). Wydaje się, że ta grupa etniczna przybyła ze wsch. i osiedliła się wraz z Filistynami. Dlatego mowa jest o tym, że wywodzą się od ►Rafy [1] z Gat. Niektórzy z bohaterów Dawida wsławili się tym, że pokonali wojowniczych Refaitów (2 Sm 21,16-22). Członkiem tego ludu był również legendarny „olbrzym Goliat” (2 Sm 21,19). fr [msz]

Refaim (hebr. dolina olbrzymów). Potomek Symeona i przodek bohaterskiej ►Judyty w ósmym pokoleniu (Jdt 8,1). fr [msz]

Refajasz (hebr. JHWH uleczył).

1)    Wg 1 Krn 7,1-3 wnuk protoplasty pokolenia, Issachara.

2)    Jeden z przywódców plemiennych w pokoleniu Symeona, którzy usunęli się na płd.

i osiedlili się na obszarze Edomitów lub Amalekitów (1 Krn 4,42n).

3)    Członek pokolenia Beniamina; z linii Jonatana był w dziewiątym pokoleniu potomkiem Saula (1 Krn 9,43; ►Rafa [3]).

4)    W genealogii króla Jojakina (597 r. przed Chr.) jeden z sześciu braci w czwartym pokoleniu (1 Krn 3,21).

5)    Zarządca okręgu Jerozolimy, który w epoce powygnaniowej pracował przy odbudowie murów miejskich (Ne 3,9). fr [msz]

Refan. W mowie Szczepana (Dz 7,42n) Łukasz cytuje gr. tłumaczenie tekstu Am 5,25-27 i mówi przy tym o „gwieździe bożka Refana”; imię zostało przekształcone z hebr. ►Kijjun (Am 5,26) przez Raifan (LXX) w Refan. me [msz]

Refidim (hebr. miejsce odpoczynku; obozowisko). Miejsce obozowania Izraelitów podczas wędrówki przez pustynię, które wg Wj 17,6 znajdowało się nieopodal Horebu lub też oddalone było o dzień drogi od Synaju (Wj 19,2; Lb 33,15). Miejsce, niemożliwe do zlokalizowania, należy przypuszczalnie utożsamiać z Massa i Meriba (z powodu znaczenia tych słów: próba i spór; Wj 17,7), dlatego że w Refidim lud bardzo głośno szemrał przeciwko Bogu z powodu braku wody. Tam też wędrujący Izraelici zostali napadnięci przez Amalekitów (Wj 17). fr [msz]

Reforma kultu. Każdemu rodzajowi kultu zagraża to niebezpieczeństwo, że z jednej strony może stać się powierzchowny i zbyt oddzielony od życia, a z drugiej strony może przyjąć pewne elementy, które są wbrew prawdziwej istocie ►wiary. Ponieważ sama wiara w JHWH rozwinęła się właściwie w klimacie konfliktów z otoczeniem Izraela, dlatego też widoczne to było w sprawowaniu samego kultu. Na kartach ST mowa jest o trzech większych reformach kultowych:

1.    Pierwsza reforma ma miejsce ok. 700 r. przed Chr. za czasów (związanego z prorokiem Izajaszem) króla Ezechiasza z Judy (728-699 r. przed Chr.). Zlikwidował on wyżyny kultyczne, zniszczył ►stele i usunął wykonanego w świątyni węża miedzianego (►Nechusztan), któremu Izraelici składali ofiary kadzenia (2 Krl 18,4).

2.    Dużo bardziej znacząca i istotna była reforma (626-622 r. przed Chr.) za czasów króla judzkiego Jozjasza: Nakazał on sprofanować miejsca kuku w kraju, zniszczył wszystkie pogańskie budowle i przedmioty oraz ogłosił świątynię w Jerozolimie jedynym prawowitym miejscem kultu (2 Krl 22-23).

3.    Decydująca dla czasów po wygnaniu babil. była reforma przeprowadzona przez ►Ezdrasza [2] (ok. 450 r. przed Chr.). Ze sprowadzonego „Prawa” (= w istocie był to prawd. Pięcioksiąg albo dokument kapłański) uczynił on fundament swojej odnowy, która miała przede wszystkim charakter odnowy kapłaństwa oraz liturgii, fg [ts]

Refren. Wers powracający w takim samym brzmieniu; znajduje się on w niektórych psalmach (Ps 42-43; 46; 80; 136) i prorockich mowach z groźbami, gdzie często służy również do strukturalnego podziału tekstu. Przykład takiego wersetu można znaleźć w

Łk 15,11-32 (ww. 24.32). me [ts]

Regem (akad. piorun [przydomek boga Hadada]). W 1 Krn 2,47 pochodzący z bocznej linii Regem wymieniany jest jako prawnuk Kaleba. fr [msz]

Regem-Melek (akad. piorun króla). Jeden z czołowych przedstawicieli elity jerozolimskiej, który w okresie po wygnaniu zwrócił się do proroka Zachariasza z zapytaniem, czy dalej jak dotychczas ma trwać w smutku i postach w piątym i siódmym miesiącu (Za 7,2-5); JHWH odpowiedział, że ofiary nie są takimi, których oczekiwał. Spodziewał się dobrych czynów i okazywania pomocy najsłabszym członkom społeczeństwa (Za 7,6-14). fr [msz]

Regium (być może od gr. wybuchać, wytryskiwać; dzisiaj Reggio di Calabria). Stare miasto portowe i handlowe (garncarstwo); podczas swej wyprawy do Rzymu, po katastrofie statku, Paweł spędził w tym mieście jeden dzień (Dz 28,13). ms [msz]

Reguła Wojny (hebr. serek hammilhama). Odnaleziony w pierwszej grocie w ►Qumran, stąd też skrót 1QM; zwój ten obejmuje 19 kolumn, zalicza się do istotnych pism z Qumran i daje wskazówki dotyczące „wojny synów światłości przeciwko synom ciemności” (armia Beliala).

Opis sięga do st. Księgi Liczb i może być ukształtowany przez doświadczenia z czasu oporu przeciwko Seleucydom. Być może jednak wrogowie wymienieni pod nazwą „Kittim” są Rzymianami, ponieważ objaśnione w tym piśmie prowadzenie wojny i przedstawione wyposażenie broni przypominają uderzająco wojsko rzym. To może być także wskazówką na temat końcowej wersji tego pisma (istniejąca wersja tekstu powstała po wielu przeróbkach prawd, na początku I w. po Chr.).

Dlatego też może być tutaj mowa o rzeczywistym przebiegu wydarzeń wojennych, a nie

o duchowej, idealnej walce. „Tekst wojenny’ co chwila przerywany jest modlitwami, hymnami i przemowami kapłańskimi, ms [ts]

Reguła Zrzeszenia (hebr. serek hajjahad). Jedno z ważniejszych pism odnalezionych w ►Qumran; mówi ono przede wszystkim o poglądach, życiu i organizacji tej wspólnoty. Określenie tego dokumentu nie jest jednolite: Reguła Zrzeszenia, Reguła Wspólnoty, Kanon Sekty, Reguła Sekty, Zwój Sekty, ew. z ang. Manuał of Discipline. Ponieważ została ona odnaleziona w 1. grocie, nosi skrót 1QS. Z dokumentem tym spokrewnione są reguły wspólnoty (1QSa), Reguła Całego Zgromadzenia i Reguła Błogosławieństw (1 QSb); mogły one pierwotnie należeć do 1QS. Reguła Sekty (1QS), której jedenaście kolumn zachowało się prawie w całości, zawiera liturgiczne wskazówki (szczególnie na temat przyjmowania członków), pouczającą instrukcję na temat ducha, reguł i zasad wspólnoty, następnie wskazówki co do modlitwy, a na końcu jeden psalm. W oczy rzucają się podobieństwa z Dokumentem Damasceńskim. 1 QSa zawiera przepisy na temat kształcenia członków wspólnoty, zwoływania zgromadzenia wspólnoty i świątecznej uczty mesjańskiej. 1QSb zawiera błogosławieństwa dla kapłanów i książąt i pozwala zauważyć, że oczekiwano dwóch mesjańskich postaci (o rysach kapłańskich oraz o rysach królewskich), ms [ts]

Rei (hebr. przyjaciel; pasterz). Człowiek z otoczenia Dawida; wiadomo o nim jedynie, że nie stanął po stronie ►Adoniasza [1], gdy ten próbował sięgnąć po koronę (1 Krl 1,8). fr [msz]

Rekab (hebr. jeździec).

1)    Dowódca wojsk syna Saula, Iszbaala; brał udział w spisku, który doprowadził do zamordowania jego pana. Ponieważ mordercy uważali, że przez to zyskają sobie przychylność Dawida, zanieśli mu głowę zamordowanego. Dawid jednak kazał morderców zabić (2 Sm 4,2.5-12).

2)    Ojciec Jonadaba, założyciel ugrupowania Rekabitów (Jr 35,5n); był wprost fanatycznym czcicielem JHWH. W Królestwie Północnym wspierał krwawą walkę Jehu (841-813 r. przed Chr.) z wszelkim odszczepieństwem od wiary JHWH (por. 2 Krl 10,23-28).

3)    Ojciec Malkiasza, jednego ze zwierzchników okręgów w Jerozolimie, który w epoce powygnaniowej pracował przy naprawie murów miejskich (Ne 3,14).

4)    Wydaje się na podstawie niejasnej genealogii w 1 Krn 4,11n, że Rekab to ogólna nazwa klanu potomków Keluba. Umiejscowienie dwuwiersza wewnątrz wykazu przodków

(bez wskazania na jakieś powiązania z tym, co znajduje się wcześniej) każe wiązać wymienionych z Judą. fr [msz]

Rekabici. Ugrupowanie osób gorliwych religijnie, skupiające w swoich szeregach członków wszystkich pokoleń izraelskich, którego nazwa wywodzi się od Rekaba [2]. Odrzucali zarówno rolniczy, jak i miejski sposób życia, i pozostawali wierni ideałom życia nomadycznego (Jr 35,6-10). Z obawy przed łupieżczymi oddziałami Nabuchodonozora schronili się w Jerozolimie. Prorok Jeremiasz stawiał ich mieszkańcom stolicy jako wzór wierności zasadom i głębokiej wiary (Jr 35,2-5.14-16). fr [msz]

Rekem (hebr. barwnie tkany).

1) Książę madianicki, który jako lennik króla Sichona został pokonany (Joz 13,21) i zabity (Lb 31,8) przez podbijających Kanaan Izraelitów.

2)    Miasto w pokoleniu Beniamina o nieznanym położeniu (Joz 18,27).

3)    Potomek Kaleba w trzecim pokoleniu (1 Krn 2,43n).

4)    Pomimo trudności miejsca, z genealogii w 1 Krn 7,14-16 zdaje się wynikać, że Rekem pochodził z bocznej linii Manassesa w czwartym pokoleniu, fr [msz]

Relacja bezpośrednia ► Narracja.

Relacja historyczna ► Źródło historyczne.

Relacja z podróży. To literackie określenie odnoszone do przypuszczalnie świadomie zaznaczanego przez autora fragmentu Ewangelii Łukasza (9,51-19,27). Materiał do swojego opowiadania o podróży zaczerpnął Łukasz z rozmaitych źródeł i sam go ułożył. Na początku (9,51) oraz jeszcze w dwóch miejscach (13,22; 17,11) uwypuklono, że Jezus świadomie zmierza ku Jerozolimie (by cierpieć).

Jerozolima, miasto święte, odgrywa ważną rolę na początku i na końcu Ewangelii Łukasza, por. również początek Dziejów Apostolskich. Łukasz przejawia szczególne zainteresowanie zarówno w Ewangelii, jak też w Dziejach Apostolskich drogą Jezusa, wzg. Apostołów (ale także Ewangelii; por. na ten temat Paweł: 1 Tes 3,11; 2 Kor 11,26). W Dziejach Apostolskich zasadnicza działalność Pawła (i jego współtowarzyszy) zostaje ukazana w ramach trzech podróży misyjnych. ms [msz]

Relacje wojenne. Najkrótsza forma relacji wojennych to lapidarne, konkretne meldunki (np. doniesienie o zwycięstwie Filistynów przekazane Helemu: 1 Sm 4,17; por. 2 Sm 11,23n; 18,29-32). Od tych meldunków należy odróżnić dłuższe relacje, które sporządzane były prawd, w celu wpisania ich do archiwum. Jeśli nawet są one skąpo zachowane, to jest w nich sporo żywych opisów, wzmiankowane jest także tło wydarzeń oraz szerszy kontekst (por. reportaż o wyprawie wojsk Dawida przeciwko Ammonitom w 2 Sm 10,6-11,1; 12,26-31; bitwę pomiędzy Judą i Izraelem w 2 Krl 14,8-14; zajęcie Jerozolimy przez Nabuchodonozora w 2 Krl 25,1-22; bitwę Judy Machabeusza przeciwko miastu Efron, ew. przeciwko dowódcy Lizjaszowi w 1 Mch 5,45-54; 6,31-47).

O drugim i ostatecznym zniszczeniu Jerozolimy relacjonuje dokładnie Józef Flawiusz w dziele Wojna żydowska, fr [ts]

Religia. Pomimo niezliczonej ilości prób zdefiniowania, czym jest religia, aż do tej pory nie znaleziono ogólnie akceptowalnego rozwiązania nawet w obrębie religioznawstwa jako dyscypliny naukowej. Już w starożytności daje się zauważyć trudność przejawiająca się w dwóch rozbieżnych etymologiach słowa, które wskazywały na przeciwstawne rozumienia pojęcia religii. Według Cycerona wyraz religio należy wyprowadzać od relegere (= na nowo odczytywać, uważnie obserwować, adorować). Przeciwnego zdania był chrześc. autor, Laktancjusz, który postulował związek z religare (= [z]łączyć, związać, przywiązać). Idąc tropem pierwszej propozycji, centrum definicji religii będzie moment zauważenia istniejącej tradycji i odtwarzanie rytualnych czynności. Z kolei druga definicja umieszcza na pierwszym planie myśl o związaniu się z transcendentną istotą.

W pewien sposób oba te etymologicznie uzasadnione wyjaśnienia słowa są również praformami nowoczesnych podejść, w których można wyróżnić zasadniczo dwa odmienne założenia wstępne: starsze koncepcje są o wiele bardziej zorientowane „substancjalistycznie”, gdy interpretują religię jako złączenie ze sferą boską albo ze świętością, wzg. jako złączenie z wtargnięciem tej świętości w sferę profanum. Powyższemu stanowisku przeciwstawiają się nowoczesne koncepcje - określane często mianem „nominalistycznych”, które zgadzają się co do tego, że religii nie można już dalej interpretować w tym „substancjalistycznym” sensie, lecz w pierwszym rzędzie funkcjonalistycznie: religia jest systemem dającym orientację i sens, który należy ustawić w jednej linii z innymi równie wartościowymi modelami wyjaśnienia świata. Przede wszystkim będzie on definiowany ze względu na swoją formę wyrazu, tzn. zdolność tworzenia wspólnoty, hierarchizację, wykonywanie rytów itd. Dlatego jest uprawnione, aby mówić o religii implicite w obszarach, które na razie nie są postrzegane jako religia, gdzie jednak występuje paralelizm środków wyrazu.

W kontekście bibi. jasno widać ustawienie naprzeciw siebie człowieka i Boga na pierwszym planie. Religia rozgrywa się przy tym w ramach dialogu pomiędzy przywołującym

i manifestującym się w dziejach bóstwem a człowiekiem, lepiej lub gorzej odpowiadającym na to wezwanie (= wiara, zaufanie). To właśnie zasadniczo odróżnia tradycję żyd.-chrześc., jak również wyrosłą na niej religię islamską od innych religii. Przykładem takiej religii może być buddyzm, gdzie główny akcent położony jest na momencie introspekcji (samoobserwacji) i analizy wewnętrznych stanów, a idea boga jako opozycji i partnera dialogu z człowiekiem nie odgrywa żadnej roli. fw [msz]

Religia Iranu. W swej wczesnej, indoaryjskiej fazie, rozróżniała dwie klasy bogów (wojowniczy bogowie Dewy i pokojowo nastawieni, zatroskani o porządek Ahura). Decydującą rolę w kulcie odgrywała krew zwierząt - także jako pobudzenie do ekstazy.

W późniejszym okresie ►Zaratustra (Zoroaster, ok. 600-550 r. przed Chr.) dogłębnie zreformował religię irańską. Objawił mu się dobry „biały Ahura”, czyli Ahura Mazda, odrzucający wszelkie bałwochwalcze, brutalne i krwawe formy kultu. Odtąd Dewy ukazywane są jedynie jako złe duchy. Wynikiem długich i stosunkowo intensywnych (przeżywanych zresztą bardzo pozytywnie) kontaktów z Irańczykami był potężny i pobudzający wpływ poglądów irańskich na religię i pobożność żydowską, nawet jeśli przebieg tych związków w pewnych szczegółach przez długi czas nie był wyjaśniony. Bóg został nazwany „Bogiem niebios“ (tytuł używany przez Persów wobec Ahura Mazda). Także wyobrażenie niebiańskiego orszaku stało się obrazem znanym: należały do niego wielkie zastępy aniołów, rozdział miedzy światem i czasem (Eony, tzn. okresy w dziejach świata i przeciwne im moce działające w tle rozwoju wydarzeń na ziemi, tzn. ►dualizm stały się odtąd elementem zwyczajowego światopoglądu, nawet jeśli żyd. monoteizm i doświadczenie JHWH wpłynęły na ich uszlachetnienie i przeobrażenie). W refleksji żydowskiej pojawiło się też całkiem nowe, wywołane przez refleksję nad sprawiedliwością i koniecznością odpłaty, oczekiwanie na zmartwychwstanie. O mocnym oddziaływaniu wzajemnych stosunków może świadczyć zarówno historia o „Mędrcach ze Wschodu” w Mt 2,1, jak i powiązania ikonograficzne, na co wskazuje choćby synagoga w Dura Europos.

W późniejszym czasie praktykowany przez Partów kult ►Mitry, który rozlał się na terenach Cesarstwa Rzymskiego, stał się potężną konkurencją dla chrześcijaństwa, ms [tt]

Remaliasz (hebr. ozdobiony; wywyższony przez JHWH). Ojciec Pekachiasza, władcy Królestwa Północnego (740-731 r. przed Chr.), który sprzymierzył się z Aramejczykami i wyprawił się zbrojnie na Królestwo Judzkie (2 Krl 15,25.27; Iz 7J). fr [msz]

Remet (►Ramot). Miejscowość, której przypuszczalnie należy szukać ok. 10 km na płd. od jeziora Genezaret i 5 km w głąb zach. brzegu Jordanu; przynależała ona do pokolenia Issachara (Joz 19,21). Zdaniem niektórych badaczy należy ją identyfikować z ►Ramot [1]

(1 Krn 6,58). fr [msz]

Resa (znaczenie imienia niejasne). W Łukaszowej genealogii Jezusa syn Zorobabela

(Łk 3,27). me [msz]

Resan (hebr. uzda albo akad. kanał). Miasto w pobliżu Niniwy; jego założenie wywodzi się od Nimroda (Rdz 10,9-12). fr [msz]

Resef (hebr. rozżarzony kamień/węgiel). Wydaje się, że ta miejscowość położona była ok. 125 km na płn. wsch. od Tadmoru na wzgórzu Ugarit. Kiedy neoasyr. król Sennacheryb

(705-681 r. przed Chr.) sławił swoje zwycięstwa w liście skierowanym do Ezechiasza, obleganego w Jerozolimie, wymienił pokonane Resef jako przykład swojej potęgi

(2 Krl 19,12). fr [msz]

Resin (hebr. upodobanie).

1)    Aram. król Damaszku (740-730 r. przed Chr.; 2 Krl 15,37), który wspólnie z Pekachem (740-731 r. przed Chr.), królem izraelskim zawarł antyasyryjski sojusz; dla wzmocnienia się od zachodu obaj władcy chcieli pozyskać Judę. Kiedy król Achaz (734-728 r. przed Chr.) odmówił, wojska aramejskie i z Królestwa Północnego wyprawiły się przeciw Jerozolimie (wojna syroefraimska; 2 Krl 16,5; Iz 7,1). Po upadku dynastii Dawida chciano ustanowić królem człowieka uległego (Iz 7,6). Wprawdzie nie zdołano zająć Jerozolimy, jednak uprowadzono wielu jeńców (2 Krn 28,5.8). Przez Edomitów zostało zajęte Elat w Judzie

i przekazane sprzymierzonym (2 Krl 16,6). Znajdujący się w bardzo trudnym położeniu Achaz zwrócił się do króla neoasyr. Tiglat-Pilesera III (745-727 r. przed Chr.), który położył kres wrogiemu sojuszowi i kazał stracić króla Resina (2 Krl 16,9).

2)    Grupa jego potomków była wśród powracających z wygnania babil. (Ezd 2,48). fr [msz]

Reszef (hebr. płomień).

1)    W siódmym pokoleniu przodek charyzmatycznego przywódcy ►Jozuego [ 1 ]

(1 Krn 7,25n).

2)    Imię kananejskiego boga burzy i nawałnic, w którego kompetencji leżały również zaraza i zagłada; jego wpływ na ST oceniany jest rozmaicie, fr [msz]

Reszta Izraela. W wyniku napięcia między wiarą w sąd Boży - z jednej strony a wiarą w wybranie - z drugiej teologowie Izraela ukuli pojęcie „Reszty”: żywiono przekonanie, że pomimo surowości sądu, Bóg nie unicestwi całego swojego ludu (np. Iz 4,3; 11,11; Mi 4,7; 5,6n). W ten sposób termin Reszta stał się równocześnie pokornym i dumnym synonimem Izraelitów oszczędzonych od katastrofy, których tym samym uważano za adresatów boskich obietnic. W judaizmie (jak też w Qumran) wyraz „Reszta” stał się synonimem pobożnych.

W NT Paweł podjął ideę „Reszty” (Rz 9,27; por. Iz 10,22n), aby przy jej pomocy wyjaśnić fakt, że tylko niektórzy Żydzi należą do nowego - teraz chrześc. - ludu Bożego. W Rz 11 (zwłaszcza ww. 26.29) Paweł podkreśla jednak, że Bóg w czasach ostatecznych wybawi całego ►Izraela, me [msz].

Retoryka ► Mowa.

Reu (hebr. towarzysz; przyjaciel). W kapłańskiej genealogii Sema (Rdz 11) wymieniany w piątym pokoleniu; wg schematycznie przedstawionej linii jest prapradziadkiem Abrahama i jego rodzeństwa (Rdz 11,18; Ragau w Łk 3,35). fr [msz]

Reuel (hebr. przyjaciel Ela/Boga).

1)    Syn Ezawa z jego trzeciej żony, Basmat (Rdz 36,4); był jednym z czołowych przywódców Edomitów (Rdz 36,17).

2)    Wg Wj 2,16-21 imię madianickiego kapłana i ojca Sefory, którą wydał za Mojżesza; inne tradycje nazywają teścia Mojżesza imieniem Jetro (Wj 18,1).

3)    Ojciec jednego z przywódców stojących na czele rzeszy powracającej z wygnania babil. (1 Krn 9,8). fr [msz]

Reuma (prawd. hebr. ozdoba). Drugorzędna żona Nachora, brata Abrahama; urodziła mu czwórkę dzieci (Rdz 22,23n), tak że klan Nachora (dzieci z obu żon) liczył dwunastu członków, fr [msz]

Rezon (hebr. książę). Był pierwotnie lennikiem króla aram. Hadadezera. Wykorzystał zwycięstwo Dawida nad jego panem, aby potajemnie zgromadzić wokół siebie oddział wojowników. Za panowania Salomona wyzwolił się spod jego władzy i sam zaczął królować w Damaszku (1 Krl 11,23-25). fr [msz]

Rezydencja zimowa. Część kompleksu pałacowego (por. Am 3,15; Jr 36,22). me [msz]

Ręka / Dłoń. Ręka uchodzi powszechnie za doskonały instrument ludzkiego ciała do tego stopnia, że mnóstwo czynności może zostać wyrażone przy pomocy terminu „ręka”: branie i dawanie odbywa się przy pomocy ręki; szczerość i przysięga pieczętowane są podaniem dłoni (2 Krl 10,15; Ez 17,18); zamilknie ten, kto przyłoży rękę do ust (Hi 21,5); klaskanie w ręce jest objawem radości (Ps 47,2); do modlitwy wznoszone są ręce (Ps 28,2); podniesiona ręka jest gestem przysięgi (Wj 6,8: „Potem wprowadzę was do ziemi, którą z ręką podniesioną przysiągłem dać...” - dosł.: „podniosłem swoją rękę”; ►przysięga) albo wyrazem świadomego, butnego bluźnierstwa (Lb 15,30: „świadomie” - dosł.: „z podniesioną ręką”); umycie rąk z kolei rozumiane jest jako zapewnienie o niewinności (Pwt 21,6; Ps 26,6;

Mt 27,24); napełnienie rąk oznacza nadanie urzędu, w szczególności nadanie urzędu kapłańskiego (np. Wj 28,41: „wprowadzisz ich w czynności kapłańskie” - dosł.: „napełnisz ręce”, równocześnie kapłanowi zostały powierzone określone części ofiarne). Jak wszędzie w starożytności, prawa ręka była w Izraelu bardziej ceniona aniżeli lewa; pośredniczyła ona w przekazywaniu bardziej skutecznego ►błogosławieństwa (Rdz 48,14). Ponieważ prawa ręka dźwiga broń i służy do walki, podczas gdy lewa trzyma tarcze do obrony, uchodzi też ona powszechnie za symbol siły i sukcesu. Siedzenie po prawej stronie władcy lub gospodarza oznacza honor i szczęście (Ps 110,1; Mt 25,34).

Ręka jest powszechnie znanym symbolem mocy i aktywności (Ps 118,15n). Całkiem często spotyka się „rękę” w znaczeniu przemocy, władzy i siły zbrojnej w różnych zwrotach, np. „Pan oddał cały ten kraj w nasze ręce” (Joz 2,24; por. Sdz 4,2; 6,1) albo „[Pan] wybawiał ich z ręki nieprzyjaciół” (Sdz 2,18). „I wyszedł Edom naprzeciw nich z wojskiem licznym i dobrze uzbrojonym” (Lb 20,20) to dosł.: „I wyszedł Edom naprzeciw nich z licznymi siłami zbrojnymi i silną ręką”. ►Ręka Boga, ►Nałożenie rąk. fg [łs]

Ręka Boga. Ilekroć w Biblii mowa jest o „ręce Pańskiej” lub „ręce Boga”, tylekroć chodzi o Jego potężną siłę, wyrażającą się w aktywnej ingerencji w historię i w losy świata. Ingerencję Boga w historię swojego ludu upatrywano przede wszystkim w tym, co stało się podczas wyprowadzenia z Egiptu: JHWH silną ręką wyprowadził swój lud zniewoli

(Wj 13,3.14.16; Pwt 3,24). W taki sam sposób Bóg działa na różnych etapach całej historii zbawienia; Jego ręka nie jest zbyt słaba, aby uwalniać (Iz 50,2; 51;9; 52,10; 59,1). Na podstawie tego ponownie zdobytego doświadczenia Izrael podczas nabożeństw wychwala czyny, których dokonała „ręka JHWH” (Ps 98,1). Kiedy Bóg wkracza, by wymierzyć karę, Jego ręka może skierować się także przeciwko swojemu ludowi (por. Jr 6,12; 15,6).

Potężna ingerencja Boga ma miejsce nie tylko w historii Izraela, lecz także w historii poszczególnych osób: ręka Boga wspomogła Eliasza i umożliwiła mu dobiegnięcie przed wozem Achaba z Karmelu do Jizreel (1 Krl 18,46). Ręka Boga upoważniła Elizeusza do wypowiedzenia słowa Pańskiego (2 Krl 3,15). Izajasz, a w szczególności Jeremiasz czują, że są ujęci przez rękę Pańską (Iz 8,11; Jr 15,17), tzn. zagarnięci i wzięci na służbę przez JHWH. Doprowadziło to w przypadku Jeremiasza do poważnych, osobistych konfliktów. Misja i posłannictwo proroka Ezechiela kierowane są ręką Boga, która go ogarnia i na nim spoczywa (Ez 1,3; 3,14.22; 8,1 i in.). Tak jak w historii, tak i we wszech-świecie i w naturze objawia się potęga Boga: Jego ręka uczyniła ziemię i rozpięła niebo (Iz 45,11n; 48,13), cały świat jest dziełem Jego rąk (Ps 8,7; 102,26; Iz 66,1 n). Wyobrażenie to pozostaje aktualne także dla NT: ręka Pańska oznacza potęgę Boga (jej zakres, por. J 10,29), dlatego też na sądzie można „wpaść w ręce Boga żyjącego” (Hbr 10,31); boskie ręce Stwórcy uczyniły niebo i ziemię (por. Hbr 1,10), ręka Pańska decyduje o życiu i losie człowieka (por. Łk 1,66); sam umierający Jezus powierzył swojego ducha w ręce Boga (Łk 23,46). ►Ręka. fg [łs]

Rękopis. Mniejszy lub większy kawałek ►papirusu, ►pergaminu albo papieru, na którym napisany jest tekst literacki (łac. Manu scriptum - napisany ręcznie, w odróżnienia od tekstu drukowanego). Zwłaszcza wcześniejsze, ale także i późniejsze rękopisy bibl. (które są odpisami, ponieważ wszystkie oryginały zaginęły) posiadają niebagatelne znaczenie: na podstawie tych wielu, częstokroć także różnych odpisów, można (przynajmniej w przybliżeniu) odtworzyć pierwotny tekst ksiąg bibl. ►Biblijny tekst, ms [łs]

Rękopisy majuskułowe ► Majuskuła.

Rękopisy minuskułowe ► Minuskuła.

Ri

Ribaj (być może od hebr. czasownika rib = prowadzić spór sądowy). Beniaminita, którego syn Ittaj przyłączył się do Dawida i dzięki swej dzielności został zaliczony w poczet Trzydziestu (2 Sm 23,29). fr [msz]

Ribla (od hebr. rdzenia rbl = przesiewać; być może „sito”). Miasto leżące nad Orontesem w pobliżu płn. krańca doliny między pasmami Libanu i Antylibanu. Należy go szukać w odległości ok. 35 km w linii prostej na płn. od Damaszku. Uważane jest ono za najbardziej wysuniętą na płn. część obszaru zamieszkiwanego przez Izraelitów (Ez 6,14; por. Lb 34,11 [w BT: Haribla]). Okolica była nieco oddalona od typowo militarnych aren ( ►Równina Jizreel), jednocześnie jednak korzystnie usytuowana, aby założyć stanowisko dowódcze. Przebywając w Ribla, faraon Neko polecił, aby uwięzić niedawno ogłoszonego królem syna Jozjasza, Joachaza, i ustanowił na jego miejsce władcą Eliakima (2 Krl 23,31-34). W Ribla upadku Jerozolimy oczekiwał Nabuchodonozor, tam też kazał stracić synów królewskich i czołowe znakomitości (2 Krl 25,19-21), jak również wyłupić oczy królowi Sedecjaszowi (587 r. przed Chr.) i zakutego w kajdany przetransportować do Babilonii (2 Krl 25,1-7). fr [msz]

Rifat (znaczenie nazwy nieznane). Wg Rdz 10,1-3 był to prawnuk Noego z linii jego syna, Jafeta; być może personifikacja obszaru lub miasta-państwa w Azji Mniejszej, fr [msz]

Rimmon (hebr. drzewo granatowe).

1) Dokładne położenie miejscowości zaliczanej do pokolenia Symeona (Joz 19,7) nie jest znane. Później zaliczane do posiadłości Judy (Za 14,10).

2)    Przyjmuje się, że graniczne miasto w pokoleniu Zabulona (Joz 19,13) leżało ok. 10 km na płn. od późniejszego Nazaretu (por. Iz 10,28). Jako miasto lewickie, oddane było na własność potomkom Merariego (1 Krn 6,62; w innym miejscu utożsamiane z miejscowością Dimna).

3)    Ojciec obydwóch dowódców wojskowych, podwładnych beniaminickiego króla, Iszbaala, przez których został zamordowany (2 Sm 4,2.7).

4)    Imię aram. bożka (2 Krl 5,18); również w imieniu ►Tabrimon, które nosił ojciec króla ►Ben-Hadada [1], zachowana jest nazwa tego bóstwa. Należy go utożsamiać z syr. bogiem burzy i deszczu ►Hadadem [ 1 ]. fr [msz]

Rimmon-Peres (hebr. drzewo granatowe w szczelinie). Miejsce jednego z postojów Izraelitów w czasie wędrówki przez pustynię (Lb 33,19n).fr [msz]

Rinna (hebr. krzyk). Mężczyzna, który przez swoją pozycję w genealogii powiązany jest z pokoleniem Judy (1 Krn 4,20). fr [msz]

Risja (hebr. przyjemny, miły). Potomek Asera, który powiązany jest z protoplastą przez swoje miejsce w ramach genealogii (1 Krn 7,39). fr [msz]

Rispa (hebr. rozżarzony kamień/węgiel). Drugorzędna żona króla Saula; Abner, generał Saula, ożenił się z nią po śmierci króla (2 Sm 3,6-8). Jej synów Dawid wydał wraz z innymi w ręce Gibeonitów, którzy ich zamordowali. Głęboka boleść i wierność Rispy, strzegącej zwłok zmarłych przed sprofanowaniem, skłoniły Dawida do zmiany zdania. Nakazał on godnie pogrzebać tychże, jak również zwłoki Saula i Jonatana i jeszcze inne ciała zbezczeszczone przez Filistynów (2 Sm 21,8-14). fr [msz]

Rissa (hebr. rosa). Miejsce postoju Izraelitów w czasie wędrówki przez pustynię

(Lb 33,21n). fr [msz]

Ritma (hebr. krzew janowca). Miejsce postoju Izraelitów w czasie wędrówki przez pustynię (Lb 33,18n). fr [msz]

Robak. Jest symbolem niszczącego działania lub gryzącego bólu (Pwt 28,39; Jon 4,7;

Iz 66,24 = Mk 9,44; por. też 2 Mch 9,9; Dz 12,23), a przez to obrazem wiecznej kary. ►Świat zwierząt, ms [msz]

Roboam (hebr. krewny okazał się hojny). Syn Salomona z Ammonitki Naamy

(1 Krl 14,21); po podziale zjednoczonego królestwa Dawida był pierwszym władcą Królestwa Judy (931-914 r. przed Chr.). Najpierw bez trudu przejął sukcesję po Salomonie (1 Krl 11,43). Jednak nie wiązało się z tym automatycznie, że był uznawany przez elity poza swoim rodzinnym pokoleniem, ponieważ pokolenia płn. dopiero co dobrowolnie przyłączyły się do Dawida (por. 2 Sm 5,1-5) - po cym jak ten stał się już królem Judy (por. 2 Sm 2,4). Podobna sytuacja mogła mieć miejsce także wtedy, gdy udał się na zgromadzenie pokoleń do Sychem (1 Krl 12,1). Pod wodzą niegdysiejszego wysokiego urzędnika, Jeroboama, pokolenia płn. zażądały zdecydowanie łagodniejszego sposobu traktowania. Podczas gdy starsi doradcy, pamiętający jeszcze sytuację z epoki rządów Salomona, opowiadali się za pójściem na ustępstwa (1 Krl 12,6n), Roboam poszedł za radą „młodych gniewnych”, którzy całkowicie błędnie ocenili sytuację. Ci domagali się, aby zwiększyć ucisk i tym samym sprawić, że gnębieni nie będą zdolni do buntu (1 Krl 12,9-11). 2 Krn 13,7 próbuje usprawiedliwić odrzucenie rady starszych przez Roboama jego brakiem doświadczenia, wynikającym z młodego wieku. Trafniejszy wydaje się pogląd przedstawiony u Syracydesa: Roboam

był „najgłupszym z ludu i pozbawionym rozumu” (Syr 47,23). Swoim postępowaniem doprowadził w każdym razie do tego, że płn. terytorium odłączyło się i Jeroboam

i (931 -910 r. przed Chr.) został wybrany na króla (1 Krl 12,20). Roboam natychmiast rozpoczął przygotowania do walki, pomimo wyraźnego ostrzeżenia ze strony proroka ►Szemajasza [4] (1 Krl 12,21-23). Nawet jeśli wyraźnie wzmiankuje się tylko o kilku bitwach, to jednak z 1 Krl 14,30 dowiadujemy się, że faktycznie stan wojny utrzymywał się cały czas. Osłabienie kraju za panowania Roboama nastąpiło również z powodu napaści wojsk faraona Szeszonka (946-925 r. przed Chr.; 1 Krl 14,25-27). fr [msz]

Rode (gr. róża). Służąca w domu Marii, matki Jana Marka, w Jerozolimie (Dz 12,13). me [msz]

Rodokos (gr. różany). Kiedy król Antioch V (164-162 r. przed Chr.) wyprawił się przeciw Żydom, chciał, aby zdobycie mocno ufortyfikowanego Bet-Sur stało się świadectwem jego potęgi. Nie udało mu się to, chociaż żyd. oficer Rodokos zdradził wrogowi wiele tajemnic, ale jak się wydaje, jeszcze przed wyjawieniem kluczowych informacji został uwięziony

(2 Mch 13,21). fr [msz]

Rodos (gr. różana wyspa). Wyspa na Morzu Egejskim u płd.-zach. wybrzeża Azji Mniejszej, dł. 77 km i szer. 35 km, górzysta z żyznymi ziemiami w pasie nadbrzeży. Chares z Lindos miał ok. 300 r. przed Chr. wznieść w stolicy wyspy o tej samej nazwie „kolosa”, monumentalną statuę z brązu przedstawiającą boga słońca Heliosa. Kolosa z Rodos zaliczano do siedmiu cudów świata antycznego. Jako hell. miasto handlowe, Rodos zamieszkiwali także Żydzi (1 Mch 15,23). Od 11 w. przed Chr. wyspa była sprzymierzeńcem Rzymu, od 1 w. po Chr. stanowiła część rzym. prowincji Azji. Podczas drogi powrotnej do Jerozolimy ze swej trzeciej wyprawy misyjnej Paweł zatrzymał się na krótko także na Rodos (Dz 21,1). me [msz]

Rodowód ► Genealogia.

Rodyjczycy. Mieszkańcy wyspy Rodos, którzy wg 1 Krn 1,5-7 oraz Rdz 10,4 wywodzą się od Jafeta (wzg. jego syna Jawana). fr [msz]

Rodzaje ozdób

Bransolety były najczęściej spotykanymi ozdobami; są one poświadczone w Palestynie od ok. 2000 r. przed Chr. Wytwarzano je z brązu, złota i srebra; szklane albo też drewniane bransolety pojawiły się dopiero w czasach rzym. Najczęściej chodziło o otwarte, czyli prawie zamknięte, albo też z zachodzącymi na siebie końcami. Bransolety były najczęściej grubo odlewane, rzadziej natomiast wykuwane z blaszek. Także znana z otoczenia Izraela moda, wg której zakończenia bransoletek miały kształt głów zwierzęcych, znana jest również na terenach Palestyny od 2000 r. przed Chr. Bransolety jako ozdoby używane były przez mężczyzn i kobiety (por. Rdz 24,22; 2 Sm 1,10; Iz 3,19); na ramieniu takie bransolety (klamry) nosili raczej tylko mężczyźni.

Obrączki na palce nosiły zarówno kobiety (Iz 3,21), jak i mężczyźni (Rdz 41,42); przy tym wyjątkowo spotykano obrączki z pieczęcią. Proste pierścienie, które były powszechnie spotykane od ok. 3000 r. przed Chr. aż do czasów rzym., wytwarzane były z drutu zakręconego na palcu; zamknięte pierścienie pojawiają się od ok. 2000 r. przed Chr. Nowym typem od późnej epoki brązu (ok. 1550-1200 r. przed Chr.) były płasko wyklepane pierścienie z obręczy lub drutu, których końce były przekształcone w ozdobny węzeł. Znane z terenów Azji Mniejszej pierścienie z głowami zwierząt nie mają paralel na terenach Palestyny.

Kolczyki wzmiankowane są w ST za pomocą różnych hebrajskich słów, które wskazują na różnorodne ich formy. Najczęściej spotykane są kolczyki w kształcie półksiężyców

(Wj 32,2n), obok tego istniały kolczyki w kształcie okrągłych tarcz (‘agjil w Ez 16,12) jak również kolczyki z dodatkami (netjipot w Iz 3,19). Jak poświadczają znaleziska grobowe

i przedstawienia na asyr. reliefach, kolczyki noszone były zarówno przez mężczyzn jak

i kobiety.

Nawet jeśli nowotestamentalne określenia naszyjników w poszczególnych przypadkach nie dają się w sposób pewny wyjaśnić, to jednak archeologiczne znaleziska są jednoznaczne: kamienie szlachetne obrobione na podobieństwo pereł, a także perły ze szkła, fajansu, muszelek, kości i metalu były oddzielane albo razem umocowywane do wielokrotnie złożonych łańcuszków. Perły z metalu (najczęściej ze złota) były z reguły grubo odlewane, kilka znalezisk pokazuje ponadto perły kunsztownie granulowane. Łańcuszki często były ozdabiane dodatkami; większość z nich ma charakter amuletów (księżyce, gwiazdy, obrazy bóstw, symbole zwierząt), niektóre z motywami roślinnymi miały charakter dekoracyjny. Diademy (obręcze z ozdobą na czole) składały się z prostych albo ozdobnych pasków metalu z dziurkami do przywiązania, i w ten sposób stanowiły odpowiednik opasek na czoło z materiałów noszonych przez mężczyzn i kobiety na Bliskim Wschodzie. Diademy z blaszek złotych, srebrnych i brązowych, niezdobione albo zdobione w bogaty sposób, zostały znalezione w wielu miejscach. Wg świadectw ST różne osoby nosiły diademy z różnych powodów: były one oznaką władcy (Ps 21,4), a także królowej - matki (Jr 13,18); nosili je także niektórzy arcykapłani (Za 6,11), wysocy urzędnicy na dworze perskim (Est 8,15), a także nowożeńcy (Ez 16,12; Pnp 3,11).

Fibule (szpilki do ubrań) do Palestyny przywędrowały z Cypru i składały się ze zgiętych jednoczęściowych lub też dwuczęściowych łamanych igieł, które mogły być bogato zdobione.

Obok tego istniały i inne ozdoby. Kolczyki do nosa właściwie niczym nie różniły się od kolczyków do uszu: oba rodzaje miały kształt otwartej obręczy, jednakże w przypadku kolczyków do nosa oba końce były zaostrzone, zaś przy kolczyku do uszu tylko jeden. ST wzmiankuje kolczyki do nosa w Rdz 24,22; Wj 35,22; Iz 3,21.

Pierścienie na palce nóg nie różniły się od pierścieni na palce u rąk: znane są na podstawie wyobrażeń i figur.

Bransolety na nogi można było łatwo pomylić z bransoletami na ręce; wg różnych przedstawień noszono je parami, często jedna nad drugą na obu nogach (nad stopami; por.

Iż 3,18) albo powiązane razem z łańcuszkami na nogi (Iz 3,20), które pozwalały na wykonywanie niewielkich delikatnych kroków. Przenośnie ozdoby oznaczają radość i szacunek (Iz 61,3.10; Jr 2,32; Prz 1,9). me [ts]

Rodzice. ST nie ma żadnego odrębnego słowa na określenie rodziców, lecz zamiast tego mówi o ►ojcu i ►matce (nawiązuje do tego potem także i NT). Ich najważniejszym zadaniem było wychowanie dzieci, zarówno pod względem religijnym, jak i społecznym

(np. jeśli chodzi o naukę zawodu); ojcowie bardziej odpowiadali za sferę publiczną, natomiast matki bardziej za sferę prywatną rodziny oraz wspólnego życia (Prz 4,3n); przy tym zalecano pewną surowość. Dopuszczalnym środkiem karcenia była rózga, często rozumiana nawet jako znak miłości (ten motyw odnoszono także do Boga; Syr 20,1; Prz 13,24; por Hbr 12,5n). Rodzicielska (ojcowska) władza nad dzieckiem była właściwie nieograniczona w ST (podobnie jak w świecie gr. i rzym.); natomiast w istocie była także i zwalczana (Kpł 19,29; Pwt 12,31). Kiedy do tego Biblia żąda od dzieci szacunku i posłuszeństwa (Wj 20,12; Pwt 5,16), a na dodatek w przypadku uderzenia czy przekleństwa (zniewagi) rodziców przewiduje karę śmierci (Wj 21,15.17), to są to ciężkie przestępstwa w społeczności złożonej z dużych rodzin, w której żyły obok siebie liczne pokolenia: owe wymagania i groźby odnosiły się do relacji dorosłych dzieci wobec ich rodziców. NT podkreśla przykazanie miłości rodziców. Jezusowe wezwanie do naśladowania jakby przełamuje jednak więzy rodzinne i rodzinny porządek (Mt 8,21n; Mk 3,31-35); podobnie też dziać się będzie w obliczu czasów ostatecznych (Mk 13,12n). ►Rodzina, ►Dziecko, me [ts]

Rodzice Jezusa. Znamy imiona rodziców Jezusa z Nazaretu: Maria i Józef.

Opowiadanie o dzieciństwie przekazane przez Łukasza mówi w sposób nieskrępowany o „rodzicach” Jezusa (Łk 2,39.41.48), jednak wymienia również obie osoby oddzielnie

(Łk 2,33; por. 2,48). Wg Mt 1,21 Józef, natomiast według Łk 1,31 to Maryja ma za zadanie nadać imię Jezusowi. Nauka Kościoła (apostolskie wyznanie wiary) od samego początku mówi o rzeczywistym macierzyństwie Maryi (stąd też Maryja jako ziemska matka Jezusa nazywana jest także „Matką Boga”, Sobór w Efezie w 431 r. po Chr.). Józef natomiast w kat. teologii nazywany jest „opiekunem/żywicielem” (a zatem nie ojcem w ziemskim znaczeniu; por. Mt 1,20.24). ►Józef [11], ►Maryja, ms [ts]

Rodzina. Wyrażenie bibl., związane z pojęciem ►domu, oznaczającym zarówno budynek, jak i mieszkającą w nim wspólnotę ludzi, rodzinę. Często wspólnotę tę tworzy duża rodzina, na którą składa się kilka pokoleń. Kilka rodzin tworzy ród, kilka rodów tworzy ►pokolenie. Rodzina jest więc najmniejszą wspólnotą społeczną oraz podstawą prawnej i kultowej jedności Izraela. Ojciec domu, najczęściej najstarszy mężczyzna, zajmuje w rodzinie centralną pozycję. On uosabia rodzinę jako jej „głowa”, wszyscy pozostali noszą swoje własne imiona; ojciec reprezentuje rodzinę na zewnątrz oraz przed Bogiem podczas czynności kultowych (funkcje kapłańskie; por. Wj 12,3; 1 Sam 1,4). Dużą rodzinę tworzą kobiety, dzieci, synowe, wnukowie oraz niewolnicy. W panujących warunkach rolnych do rodziny należała również dziedziczona ziemia; zachowanie i utrzymanie jej było zadaniem wszystkich członków rodziny. W NT odnajdujemy dwie rozmaite tendencje: z jednej strony ukazuje się silna relatywizacja związków rodzinnych: Jezus - w każdym razie w czasie swej działalności publicznej - żyje poza swoją rodziną (Mk 3,20nn) i z powodu zbliżającego się królestwa Bożego wymaga tego samego od swoich uczniów (Mk 10,21; Mt 8,21nn); ziemska rodzina staje się znakiem rodziny „duchowej”, czyli wspólnoty tych, którzy naśladują Jezusa

(Mk 3,33-35; 10,29nn); tutaj też swoje korzenie odnajduje chrześc. monastycyzm (►Bezżenność). Z drugiej strony już u początku chrześcijaństwa rozwija się chrześc. etyka rodziny, zgodnie z którą rodzina stanowi podstawowe znaczenie dla wspólnoty (por. 2 Tm 1,5 oraz listy pasterskie). W znaczeniu przenośnym zarówno Izraelici, jak i chrześcijanie należą do rodziny Bożej, me [pt]

Rogelim (hebr. folusznicy). Rodzinna miejscowość Barzillaja, który zaopiekował się Dawidem, kiedy ten uciekał przed swoim synem Absalomem (2 Sm 17,27); być może miejscowość ta leżała ok. 7 km w głąb wsch. brzegu Jordanu na wysokości Bet-Szean. fr [msz]

Rohga (znaczenie imienia nieznane). Jeden z wielu potomków Asera w czwartym pokoleniu (1 Krn 7,34). fr [msz]

Rok. Podczas gdy Egipcjanie wyznaczali trwanie jednego roku w oparciu o czas pełnego okrążenia Ziemi przez słońce, przez co rok słoneczny liczył 365 dni (12 miesięcy po 30 dni plus pięć dodanych dni na końcu roku), ludy semickie obliczały rok na podstawie dwunastu cyklów księżyca (obejmujących okrążenie Ziemi). Stąd też rok wg ich miary miał 354 dni

(12 miesięcy po 29 lub 30 dni), przy czym dołączony musiał być trzynasty miesiąc, aby wyrównać różnicę względem roku słonecznego. Kalendarz roczny był bardzo ważny dla wyznaczania czasów świątecznych. W Izraelu rok zasadniczo obliczany był wg cyklu księżycowego.

W czasach przed wygnaniowych (przed 586 r. przed Chr.) rok zaczynał się jesienią, zanim następowała pora deszczów (o tym dotąd przypomina dzisiejsze żyd. święto Nowego Roku). Ponieważ początek miesiąca wyznaczała pełnia księżyca, można przyjąć, że jesienne Święto Namiotów przypadało na dzień pełni księżyca pierwszego miesiąca jesiennego (tiszri), tak jak i święto wiosenne obchodzone było w noc pełni księżyca pierwszego miesiąca wiosennego (nisan).

Na początku VI w. przed Chr. pod wpływem babil. doszło do radykalnej zmiany kalendarza. Rok rozpoczynał się już nie jesienią, lecz wczesną wiosną wraz z nastaniem miesiąca nisan (który odpowiadał dawnemu abib). Na początku roku przypadało więc (w 14. dniu miesiąca nisan) Święto Paschy; pierwszy dzień siódmego miesiąca (tiszri), dawny początek roku, stał się dniem świątecznym poświęconym Panu, podczas gdy Święto Namiotów obecnie przypadało w 1 5. dniu miesiąca tiszri (Kpł 23). Takie wzmianki jak w Rdz 5,23 (czas życia Henocha wynoszący 365 lat) i Rdz 7,11; 8,14 (trwanie potopu określano na 365 dni) pokazują, że Izrael znał również rok słoneczny.

Mniej więcej w czasach narodzin Jezusa pojawiła się w różnych środowiskach próba wprowadzenia roku słonecznego: np. we wspólnocie w Qumran czy też w środowiskach związanych z Księgą Jubileuszów. Jednakże w oficjalnym judaizmie rok słoneczny się nie utrzymał. Dziś żydowski rok rozpoczyna się jesienią miesiącem tiszri i liczy 12 miesięcy księżycowych po 29 ew. 30 dni. Aby wyrównać różnicę względem roku słonecznego, w ramach cyklu obejmującego 19 lat znajduje się 7 lat przestępnych, mających trzynaście zamiast dwunastu miesięcy. Wg żydowskiej rachuby świat został stworzony 3761 lat przed Chr. Od tej daty rozpoczyna się żydowska ► Rachuba czasu. W różnych księgach Pisma Świętego miesiące izraelskiego roku określane są w różnorodny sposób, zależnie od epoki historycznej. Kiedy Izraelici przybyli do Ziemi Obiecanej, przejęli kananejskie nazwy miesięcy: abib, siw, etanim, bul, które używane są w Księdze Wyjścia, Powtórzonego Prawa, jak również w 1 Królewskiej. Owe kananejskie nazwy w miarę upływu czasu zostały zastąpione po prostu liczebnikami porządkowymi; liczono od pierwszego do dwunastego miesiąca. Po wygnaniu babil. obok liczb pojawiły się w użyciu babil. nazwy miesięcy, co można odczytać z Ksiąg: Estery, Ezdrasza i Nehemiasza. Z kolei od czasów gr. w oficjalnej rachubie czasu używane były macedońskie nazwy miesięcy, fg [ts]

Rok jubileuszowy ► Jubileuszowy rok.

Rok księżycowy ► Rachuba czasu.

Rok słoneczny ► Rachuba czasu.

Rok Świąteczny ► Szabatowy rok.

Rolnictwo. Istniało w Palestynie od VIII tys. przed Chr. Izraelici przejęli znajomość uprawy roślin oraz poznali niezbędne w tym zakresie technologie dzięki Kananejczykom; rolnictwo stało się podstawowym źródłem wyżywienia i utrzymania. Okres wegetacyjny ze względu na warunki klimatyczne istniał tylko pomiędzy październikiem a czerwcem. Ponieważ równiny są rzadkością, dość wcześnie rozwinęła się technika uprawy tarasowej. Klasycznymi produktami rolnymi są wg Biblii ziarno, wino i oliwa (Pwt 7,13). Miesiące od września do listopada były zarezerwowane na zbiory oliwek, od listopada do stycznia siano zboże, od stycznia do marca sadzono rośliny strączkowe i warzywa, na przełomie marca i kwietnia odbywał się zbiór lnu, kwietnia i maja - jęczmienia, maja i czerwca - pszenicy, od czerwca do sierpnia miało miejsce winobranie, na przełomie sierpnia i września zbierano owoce (figi itp.). Od czerwca do października ugory służyły za łąki, jednocześnie były nawożone w jedyny znany wówczas sposób. Tylko w wyjątkowych przypadkach możliwe było całoroczne nawadnianie ogrodów (nigdy natomiast pól). Narzędziami rolniczymi były pług (wpierw z brązu, a później z żelaza), motyka i sierp. Do młócenia używano sań młockarskich. Czasem do rozdeptywania zboża wykorzystywano woły lub osły; dodatkowo zboże przewiewano, dzięki czemu popołudniowy wiatr zdmuchiwał plewy. Ziarno magazynowano w glinianych dzbanach lub pomieszczeniach podziemnych. Z uwagi na to, że produkcja rolna w znacznej mierze skupiona była w rękach drobnego chłopstwa, wystarczała najczęściej jedynie na własne potrzeby. ►Warunki glebowe, ►Siew. me [msz]

Rolnicze święta / Rytuały agrarne ► Święta, ► Kult płodności.

Rolnik ► Rolnictwo, ► Struktura społeczna.

Romamti-Ezer (hebr. wybiłem się; [ty, moja] pomoc). Syn Hemana (1 Krn 25,4), który w wyniku losowania został „za panowania Dawida” kierownikiem 24. oddziału muzyków i śpiewaków (1 Krn 25,31). fr [msz]

Rosa. Znaczący wzrost wilgotności po zachodzie słońca w porze suchej powoduje w Palestynie zach. wiatry od morza. Wówczas w nocy osadza się na ziemi pokaźna ilość rosy, która uważana była za znak łaski (Pwt 33,13) i symbol Bożego błogosławieństwa (Ps 110,3; Iz 26,19), ale także za „znak” Bożej obecności (por. Sdz 6,37-40). me [msz]

Rosetta ► Kamień z Rosetty.

Rosz (hebr. głowa).

1)    Jeden z dziesięciu synów Beniamina (Rdz 46,21); liczne potomstwo miało zapewne pokazać rzeczywistą siłę „najmłodszego” syna Jakuba.

2)    Nieznany lud, który żył prawd, na obszarze Azji Mniejszej i który wg Iz 66,19 miał w czasach eschatologicznych doświadczyć Bożego zbawienia, fr [msz]

Roślina / Uprawa roślin. Pierwszą uprawę ważnych roślin i drzew prehistoria bibl. przypisuje samemu Bogu oraz pierwszym rodzicom (Rdz 2,8.15; 9,20; 21,33). Od momentu zajęcia kraju Kanaan Izrael zajmował się uprawą roli i sadownictwem (Joz 24,13). ST zawsze żywo zainteresowany sprawą uprawy roślin, zajmuje się tą kwestią pod różnym kątem. Mianem „sadzonki” określa alegorycznie ludzi, zarówno lud, który ma wzrastać

(por. Wj 15,17; Ps 80,9-16), jak również jednostki, wewnętrznie wzrastające za sprawą Bożego objawienia (por. Ps 1,3; negatywnie: Mt 15,13). Przy pomocy obrazu siewu w

Mt 13,3 oraz 1 Kor 3,6-9 przedstawiona jest ►misja głoszenia Ewangelii. Etymologicznie neofita, czyli osoba nowoochrzczona, oznacza „świeżo zasadzony”. me [łs]

Rozbójnik ► Rabunek.

Rozdroże. Skrzyżowanie dróg (Ab 14) uważane było, przypuszczalnie z powodu jego symboliki, za szczególnie pomyślny znak w wyroczniach i przepowiedniach na przyszłość (Ez 21,26: wyrocznia), me [msz]

Rozdziały i wersety w Biblii. ST został dość wcześnie podzielony przez rabinów na tematyczne odcinki (parasze); tego podziału dokonano na użytek liturgiczny; dzięki systemowi akcentowemu wprowadzonemu przez masoretów (►Masora) ST został podzielony na wersety. Od II w. także NT dzielono na odcinki zawierające jedną myśl. Przez długi czas jako obowiązujący funkcjonował podział przyjęty w IV w. dzięki Euzebiuszowi z Cezarei. Dzięki jego tabelom można było znaleźć nawet teksty synoptyczne. Poszczególne stare rękopisy miały kiedyś własne układy rozdziałów (por. liczby na marginesie w gr. wydaniu Nestle-Aland). Dzisiejszy układ rozdziałów, który nie odpowiada temu starszemu, wprowadzony został w łacińskim wydaniu Biblii (ST i NT) w 1206 r. przez S. Langtona, późniejszego arcybiskupa Canterbury, i został przyjęty ok. 100 lat później do rękopisów hebr. Podział na wersety w ST pochodzi od masoretów. Analogicznie do tego powstał dzisiejszy podział wersetów w NT, dokonany w 1550 r. przez drukarza paryskiego, R. Estienne, podczas jego podróży z Paryża do Lyonu. Podział ten zastosowany został do zredagowanego przez niego czwartego wydania NT (Genewa 1551). Luter jeszcze nie znał tego podziału. Takie właśnie dzielenie na wersety przyjęło się dzięki T. Bezie, a także dzięki wydaniu Textus receptus. ►Biblijny tekst, me [ts]

Rozgrzeszenie ► Pojednanie, ► Dzień Przebłagania.

Rozłam. Były one już w pierwotnym chrześcijaństwie; zdarzały się one jednakże nie w znaczeniu późniejszych herezji, lecz stanowiły zagrożenie dla pojedynczych wspólnot.

Do rozłamów prowadziły przede wszystkim trzy zjawiska:

1.    Po tzw. Soborze Apostolskim nadal działali judeochrześcijanie, którzy chcieli m.in. praktykowania obrzezania, przestrzegania szabatu i wymagali tego samego od chrześcijan pochodzących z pogaństwa (List do Galatów; 2 Kor 10-13; Flp 3).

2.    Hell. ruch entuzjastyczny zagrażał jedności Kościoła w Koryncie.

3.    Gnoza jako element wprowadzający rozłamy; zwalczają ją przede wszystkim późne pisma NT. me [ts]

Rozmnożenie Chleba. Opis cudu Jezusa, który - jak mówi tradycja - miał miejsce w Tabgha nad jeziorem Genezaret, został przekazany zarówno przez Synoptyków, jak również wymieniony jest wśród znaków w Ewangelii Janowej (Mk 6, 31-44 par. [dublet w

Mk 8,1-10]; J 6,1-14). W IV Ewangelii rzuca się w oczy pozycja tego wydarzenia pośród siedmiu znaków: rozmnożenie chleba konstytuuje lud Boży jako wspólnotę stołu skupioną wokół Jezusa, ma on udział w pełni Bożej siły stwórczej. W tym znaku Jezus zostaje uznany za „Proroka, który miał przyjść na świat” (J 6,14) - należy zwrócić w tym miejscu uwagę, że ten typ cudu pojawia się przecież w st. tradycji Eliasz-Elizeusz (1 Krl 17,7-16; 2 Krl 4,42-44). Do tego wyznania, pełnego nadziei eschatologicznej, Jezus odniesie się w następującej chwilę później mowie o „chlebie życia” (J 6,35-58) i całą teologiczną spekulację poprowadzi w innym kierunku, tzn. sam utożsami się z tym chlebem. Jego wzór zupełnego poświęcenia życia, które nie bazuje na braku środków, lecz na pełni Bożej siły stwórczej, staje się wzorem postępowania dla jego uczniów, w Ewangelii Janowej również zgorszeniem dla tych, którzy inaczej wyobrażali sobie zbawienie, jmw [msz]

Rozmyślanie / Medytacja / Lectio divina. Mistyka chrześc. od wieków zna cztery klasyczne elementy „ćwiczenia duchowego”: lekturę Pisma (lectio), rozmyślanie (meditatio), modlitwę (oratio) i oglądanie (contemplatio). Te cztery następujące po sobie fazy stanowią wznoszącą się gradację: chrześcijanin, podobnie jak Żyd, jest „słuchaczem Słowa”

(por. Pwt 6,4). Ponieważ w tym słowie zostało zawarte w postaci pisemnego przekazu samo objawienie się Boga, lektura Pisma jest zasadniczym punktem wyjścia. Dzięki niej słowo Boże staje się słyszalne. Dokonuje się to zarówno wtedy, gdy słucha się odczytywanego podczas liturgii fragmentu Pisma Świętego, jak również w trakcie osobistej lektury Biblii (por. np. Ne 8,1-8; Dz 8,28-35). Sama w sobie „martwa litera” Pisma musi nieustannie stawać się dla czytelnika żywym i dającym życie słowem. Dokonuje się to podczas osobistego rozmyślania/medytacji nad słowem Pisma. Wówczas wszystkimi siłami ducha i umysłu zagłębiamy się w tekst: co mówi do mnie dzisiaj? Odnośnie tego procesu aktualizacji słowa Bożego, który nazywamy rozmyślaniem, ST używa przede wszystkim dwóch pojęć. Pierwsze ma charakteryzować człowieka idealnie „pobożnego”, który „ma upodobanie w Prawie Pana, nad Jego Prawem rozmyśla dniem i nocą”. Dokładnie przy tym rozmyślaniu chodzi o odczytywanie tekstu półgłosem, „mruczenie” go (hebr. hagah), co możemy zaobserwować wśród współczesnych rabinów. W chrześcijaństwie temu zwyczajowi odpowiada metoda medytacji, praktykowana zwłaszcza we wsch. monastycyzmie, która polega na tym, aby jak tylko się da, nieustannie czytać na głos księgi bibl., które przez to będą zapadać w pamięć, ponieważ przez to ciągłe „przeżuwanie” (hebr. termin hagah tłumaczony na łacinę przy pomocy meditari, należałoby przełożyć dosł. jako ruminare = przeżuwać) Słowo Boże zostaje zasymilowane i zinterioryzowane. Do tego pierwszego dochodzi badanie Pisma. Jak „badano” Boga i szukano Jego woli w sanktuarium oraz za pośrednictwem proroka, tak „bada” się Go teraz poprzez spisane Słowo Boże (por. zwłaszcza Ezd 7,10). Prowadzenie

i rezultat tego badania (hebr. darasz) to midrasz, aktualizująca i budująca interpretacja Pisma Świętego. Ponieważ „to, co niegdyś zostało napisane, napisane zostało także dla naszego pouczenia...” (Rz 15,4).

Słowo Pisma usłyszane przez lekturę i przez rozmyślanie, przyjęte do wnętrza staje się Bożym wezwaniem skierowanym osobiście do czytelnika, słowem, które wymaga odpowiedzi i umożliwia ją. Oznacza to, że „rozmyślanie” jest początkiem dialogu między Bogiem a człowiekiem, który nazywa się modlitwą, rozumianą jako życie i myślenie, prośba i błaganie (por. Syr 38,34-39,6). Czytanie, rozważanie i modlitwa znajdują wreszcie swoje ujście w oglądaniu; medytacja staje się kontemplacją, spoczynkiem w Bożym „teraz”, mistycznym doświadczeniem takiego rodzaju, o jakim mówi Biblia i do jakiego chce prowadzić: „Skosztujcie i zobaczcie, jak dobry jest Pan, szczęśliwy człowiek, który się do Niego ucieka” (Ps 34,9). nf [msz]

Rozpacz. Całkowita bezradność i brak odwagi (np. 2 Kor 1,8); w takich sytuacjach ludzkiego życia Bóg wspiera swoją pociechą (por. Iz 35, 4; Jr 46,27, 2 Kor 4,8). me [mw]

Rozproszenie ► Diaspora.

Rozum. W tekście hebr. oraz gr. na oznaczenie rozumu pojawia się szereg słów, które mogą także oznaczać rozsądek, serce, roztropność, mądrość, poznanie, umiejętność pojmowania, wiedzę oraz mieć wiele podobnych znaczeń. Jaki obszar treściowy zawiera to słowo, zależy za każdym razem od kontekstu. me [mw]

Rozwód. Mąż, który znalazł u swojej żony „coś odrażającego” (Pwt 24,1) - interpretacja tego wyrażenia obejmowała u rabinów szeroki obszar zarzutów, od ►cudzołóstwa, przez „przypalone jedzenie”, do sytuacji, gdy mężczyzna „znalazł ładniejszą kobietę”!

- mógł jej napisać list rozwodowy i swoje małżeństwo rozwiązać poprzez prostą formułę wypowiedzianą w obecności świadków. Kobieta w Izraelu nie posiadała tego prawa (inaczej było np. w prawie rzym.). Wg Mk 10,2-12 Jezus ocenia tę praktykę, która - jak mówi - została wprowadzona „ze względu na zatwardziałość serc”, bardzo surowo. Sporną rzeczą jest, czy dodana w Mt 5,32; 19,9 klauzula nieważności (w wypadku nierządu) stanowi swego rodzaju wyjątek od wyżej wymienionej zasady. Na tę klauzulę powołują się kościoły ewangelickie i prawosławne. Paweł również w sposób zdecydowany występuje za nierozerwalnością małżeństwa (1 Kor 7,10), ale i on wyznacza jeden wypadek wyjątkowy: „jeśliby strona niewierząca chciała odejść, niech odejdzie! Nie jest skrępowany ani „brat”, ani „siostra” w tym wypadku...” (1 Kor 7,15). me/ms [ts]

Róg. Róg byka, barana albo kozła uchodził za uprzywilejowany symbol siły (np. Ps 75,5n; Ap 12,3); W tym sensie używany był on, aby podkreślić władzę króla, Mesjasza, jaki i (apokaliptycznych) wrogów (por. także czapki z rogami na staroorientalnych obrazach z bóstwami). Rogu byka używano także jako naczynie na oliwę (1 Sm 16,1) i inne płyny.

„Rogami” ołtarza były podwyższone kanty ołtarza. Prawd, ich określenie nawiązuje do rogu zwierząt (ucieleśnienie mocy błogosławieństwa).

Z rogów zwierząt, później także z metalu, wykonywano także instrument o takiej samej nazwie (np. róg barani na Dzień Przebłagania, Kpł 25,9). me [łs]

Róg Antymonu (hebr. Qeren-Happuch). Imię trzeciej, obok Gołębicy i Kasji, córki Hioba, po przywróceniu mu dawnego stanu bogactwa i szczęśliwości (Hi 42,14). Składa się ono z hebr. słów oznaczających antymon (czarna szminka do obmalowywania oczu; Jr 4,30;

2 Krl 9,30) oraz róg, który służy jako naczynie do przechowywania maści i olejków

(1 Sm 16,1.3; 1 Krl 1,39). Tym samym imię to wyraża wdzięk i piękno kobiety, wu [ts]

Równina. Jest to płaski, najczęściej żyzny teren, który nadaje się zarówno do uprawy roli, jak i hodowli bydła. Bardzo żyzna równina ►Szefela rozciągała się wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego na płd. Izraela. Inne równiny znajdują się w Samarii i Galilei (np. ►Równina Jizreel). Typowym płaskowyżem jest Zajordanie. Z kolei równiną o charakterze nizinnym jest Dolina Jordanu, me [ts]

Równina Jizreel / Jizreel (hebr. on jest nasieniem/potomstwem Ela/Boga). Równina Jizreel jest nadzwyczaj żyzną równiną, która rozciąga się od Karmelu aż do gór Gilboa i która nawadniana jest przez potok Kiszon oraz jego dopływy. Optymalne położenie geograficzne równiny (przechodziła przez nią Via Maris - najważniejsze połączenie komunikacyjne pomiędzy Asyrią i Egiptem) sprawiło, że równina stała się częstym polem bitew. Nad nią górowały, poczynając on płn. zach. i idąc ku płd. wsch. fortyfikacje Jokneam, Megiddo i Tanak. W czasach sędziego Gedeona zgromadziły się tutaj wojska Madianitów, Amalekitów oraz ludzie ze Wschodu, aby walczyć z pokoleniami płn. Izraela (Sdz 6,33; 7,12). Tutaj również spotkały się w walce armie: filistyńska i izraelska; w bitwie tej zginęli Saul oraz jego syn Jonatan (1 Sm 29,1.11; 31,2-5; 2 Sm 4,4). Po śmierci Saula równina Jizreel przez pewien czas należała do terenu zarządzanego przez Iszbaala, syna Saula (2 Sm 2,8n). W pobliżu Megiddo zginął w 609 r. przed Chr. król Judy Jozjasz, walcząc przeciw faraonowi Neko

(2 Krl 23,29). Pomimo tego Jizreel w nauczaniu proroków jawi się jako symbol zbawienia: Bóg dzięki swemu zmiłowaniu przygarnie ponownie swój lud i zjednoczy go; On sam zasieje sprawiedliwość i zbawienie (Oz 2,1-25). fg [ts]

Rózga. Służyła za narzędzie wymierzania kary (por. np. Hi 9,34; 1 Kor 4,21). mes [msz]

Róża ► Kwiat.

Ruben / Rubenici (hebr. Bóg wejrzał na moją nędzę; spójrzcie, syn!). Uważany jest za najstarszego syna Jakuba, którego urodziła mu żona Lea (Rdz 29,32). Dlatego częściej nazywa się go „pierworodnym Jakuba” (Rdz 35,23; 46,8), wzg. „pierworodnym Izraela”

(Wj 6,14). Jego imieniem nazwano pokolenie, które wraz z innymi uformowało Izrael. Piętnaście razy Ruben otwiera listę pokoleń synów Jakuba, zaraz po nim pojawia się Juda, który dwanaście razy stoi na pierwszej pozycji. Odnośnie do Rubena jest wzmianka, że uchronił swojego przyrodniego brata, Józefa, przed śmiercią z rąk pozostałych braci

(Rdz 37,21 n.29n). Później zaoferował w zastaw życie własnych dzieci, obiecując, że z Egiptu Beniamina przyprowadzi całego i zdrowego, umiłowanego syna swego ojca (Rdz 42,37).

Na innym miejscu wspomina się o utracie uprzywilejowanej pozycji w związku ze stratą prawa pierworództwa. Zostało mu ono odebrane, ponieważ spał z Bilhą, drugorzędną żoną swego ojca (1 Krn 5,1; Rdz 35,22).

Wg największej liczby świadectw Ruben wraz z Gadem i połową pokolenia Manassesa osiedlił się po wsch. stronie Jordanu (Joz 1,12-14; 12,2-6; Lb 32,33-38). Taki obfity przydział wskazywałby, że podział obszarów poprzedziły dłuższe spory. Później Ruben zajął płd., a Gad płn. część terytorium leżącego na płn. od Arnon, przy czym na granicy znajdował się Cheszbon (Joz 1 3,1 5-24). Ze skąpych świadectw dotyczących Rubena trudno dokładnie prześledzić jego dzieje. Na to, że mamy tu do czynienia z grupą nie w pełni zintegrowaną, wskazuje Sdz 5,15n, gdzie krytykuje się fakt, że Ruben nie przyłączył się do walki Debory i Baraka z Kananejczykami. Miał to być dla Rubena bardzo poważny problem, co z kolei każe przyjąć, że Ruben najpierw zamieszkiwał teren po zach. stronie Jordanu. Przemawia za tym również wzmianka o „Kamieniu Bohana, potomka Rubena” na płd. granicy Beniamina

(Joz 18,17), jak też na płn. granicy Judy (Joz 15,6). Do obcowania z własną macochą doszło wg Rdz 35,21 w Migdal-Eder, miejscu, którego dokładne położenie jest nieznane. Należy zauważyć, że w plemieniu są razem ►Bela [2] wzg. ►Bela [3] - Beniamin i Ruben. Analogicznie rzecz się ma w stosunku do ►Karmiego [1] wzg. ►Karmiego [2] oraz ►Chesrona [1] wzg. ►Chesrona [2], tylko że paralelnie Ruben występuje wraz Judą, a nie Beniaminem. Z wszystkich tych obserwacji wynika, że Ruben został wyparty na wsch. nie tylko przez Beniamina, lecz przede wszystkim przez Judę (por. 1 Krn 5,2.26; 11,42). fr [msz]

Rubin ► Kamienie szlachetne.

Ruda ► Brąz, ► Żelazo.

Rufus (łac. rudy).

1) Syn Szymona z Cyreny (Mk 15,21), który, jak się wydaje, znany był czytelnikom Ewangelii Markowej.

2) Rzym. chrześcijanin, którego Paweł pozdrawia wraz z jego matką w Rz 16,13; być może identyczny z ► Rufusem [1]. me [msz]

Ruma (hebr. wzniesienie). Podawana jako ojczyzna matki króla Jojakima (609-598 r. przed Chr.) względnie jej ojca, Pedajasza (2 Krl 23,36). Przypuszcza się, że miejscowość leżała albo w pobliżu Sychem (Aruma), albo 1,5 km na zach. od Rimmon. ms [msz]

Rut (hebr. towarzyszka; orzeźwienie/pokrzepienie). Moabitka; poślubiła najpierw jednego z synów Elimeleka i Noemi, którzy wraz z rodziną uciekli do Moabu z powodu klęski głodu. Kiedy jej mąż, Machlon, oraz dwaj pozostali męscy członkowie rodziny zmarli, Rut została przy swojej teściowej i przyrzekła, że jej nie opuści (Rt 1,16n - słowa do dzisiaj wypowiadane przez prozelitów przyjmowanych na łono judaizmu). Udała się wraz z nią do jej ojczyzny, do Betlejem, gdzie podjęła się pracy w polu i ostatecznie poślubiła krewnego Noemi, mającego prawo wykupu ►Booza. Przez swego syna, Obeda stała się prababką króla Dawida

(Rt 4,17.21; Mt 1,5). rew [msz]

Ruta zwyczajna ► Świat roślin.

Ryba. Prawd, w nawiązaniu do Mk 1,17 ryba stała się w NT obrazem wierzących. Później stała się symbolem Chrystusa, przede wszystkim w sztuce wczesnochrześc., ponieważ pięć liter gr. słowa oznaczającego rybę (ichthys) stanowi początkowe litery gr. słów oznaczających Jezusa, Chrystusa, Syna Bożego, Zbawiciela (Iesous Christos Theou Hios Soter). me [pt]

Rybiarka duża ► Świat zwierząt.

Rybołów ► Świat zwierząt.

Ryby ► Świat zwierząt.

Rycynus ► Świat roślin.

Rydwan ► Wojna.

Rylec. Narzędzie do rycia znaków pisma lub rysunków w kamieniu albo twardym metalu

(Jr 17,1; Hi 19,24); prawd, także określenie na trzcinę do pisania (Ps 45,2). me [ts]

Rynek. Centrum handlowe i miejsce publicznych zgromadzeń w wiosce albo w mieście, punkt centralny każdej wspólnoty starożytnej; w miastach hell. i rzym. rynek był najczęściej wystawnym forum, me [łs]

Ryt (łac. zwyczaj, obyczaj, przyzwyczajenie). Pod tym pojęciem kryje się czynność kultyczna o ustalonym przebiegu. Ustalenia zawierają wskazówki dotyczące personelu kultycznego, jak również (przy kulcie ofiarniczym) regulacje odnośnie składanych zwierząt (por. rytuał ofiarny za grzech arcykapłana; Kpł 4,1-12) oraz materii ofiarniczej (przepisy dotyczące ofiary kadzielnej; por. Wj 30,34). fr [msz]

Rytuał. Czynności religijne sprawowane w ramach kultu wymagają ustalonej zewn. formy, po której można poznać czy zamierzona treść jest przedmiotem działania. Rytuały są zatem krótko ujętymi zarysami przebiegu określonych czynności, skoncentrowanymi na tym, co istotne. Kwestie rytualne szczególnie często podejmuje tradycja kapłańska, fr [msz]

Rytuał królewski ► Królewska ideologia.

Rytuały agrarne ► Święta.

Ryż. Był znany w okresie hell.; przypuszcza się, że hebr. wyraz minnit w Ez 27,17 może oznaczać właśnie importowany ryż. me [msz]

Rzeka. W Biblii rzeki i potoki mają bardzo duże znaczenie (np. Jordan, Nil i Eufrat), co wiąże się z żyznością ziemi, która zagwarantowana była dzięki wylewom na początku każdego roku (za sprawą ich źródeł leżących w górach). Już w starożytności rzeki stanowiły drogi komunikacyjne, a dzięki systemowi kanałów były pożyteczne dla okolicznych terenów rolniczych ( ^Rolnictwo). Ze względu na żyzność, którą dają, „rzeka” albo „potok” staje się symbolem trwałych eschatologicznych dóbr (Iz 66,12; Ap 22, ln). me [ts]

Rzeka Egipska ► Potok Egipski.

Rzemiosło. W koczowniczej strukturze społeczeństwa podział pracy nie był prawie wcale spotykany (rolnik, rzemieślnik, żołnierz, kapłan itd.); przeważnie każda rodzina wyrabiała samodzielnie towary przeznaczone do domowego użytku. Mężczyźni wykonywali narzędzia do pracy, broń i namioty, podczas gdy kobiety wyrabiały tkaniny. Do zadań mężczyzn należało także garbowanie skór oraz wyrób obuwia. Jednak wkrótce pojawili się wyspecjalizowani rzemieślnicy, np. kowal i garncarz. Niezbędne umiejętności przekazywane były z ojca na syna; powstało coś na kształt społeczności, w której istniały cechy rzemieślnicze (por. Rdz 4,20-22). Rzemieślnicy zamieszkiwali także w określonym porządku; tak więc obok kowala rezydował złotnik, obok kamieniarza - murarz i cieśla (właściwie „rzemieślnik budowlany” [zawód Jezusa]; por. Mk 6,3)- Inne zawody rzemieślnicze to m.in.: tkacz, farbiarz, garbarz, piekarz, fryzjer, sporządzający maści i olejki, me [łs]

Rzeź niemowląt w Betlejem. Wg Mt 2,16 stało się to z rozkazu Heroda Wielkiego

(37-4 r. przed Chr.) w tym celu, aby wyeliminować Dzieciątko Jezus, nowego Mesjasza. Wprawdzie jest całkiem możliwe, że król ten byłby zdolny do takiego czynu, lecz jednak samo wydarzenie nie jest potwierdzone w żadnych innych źródłach historycznych. Jednakże motyw ten znajduje się w późniejszych legendach związanych z dzieciństwem Mojżesza. Stąd też w „rzezi niemowląt” może chodzić o jakiś legendarny motyw, który został przeniesiony na osobę Jezusa. Ponadto wprowadzenie tej historii jest uzasadnieniem ważnej dla Mateusza z teologicznego punktu widzenia ucieczki do Egiptu. ►Ewangelie dzieciństwa Jezusa, me [ts]

Rzym

W Biblii wzmiankuje się Rzym od II w. przed Chr. W tym okresie Rzymianie zakończyli opanowywanie Italii. Kartagina została zburzona w 146 r. przed Chr., w tym samym roku zniszczono Korynt - jednym uderzeniem Rzym położył kres obu konkurującym z nim miastom handlowym. W 30 r. przed Chr. wraz z opanowaniem Egiptu uzyskano kontrolę nad wsch. wybrzeżami Morza Śródziemnego. W tym samym czasie Rzymem wstrząsają wewn. konflikty, które ostatecznie doprowadziły do załamania się systemu republikańskiego.

Cesarstwo Rzymskie nie było obszarem jednolitym, lecz konglomeratem terenów pozostającym w rozmaitych stosunkach prawnych i relacjach zależności. Podbite terytoria podzielone były na prowincje, które jako zależne zobowiązane były do płacenia podatku, ten zaś ustalony był na podstawie każdorazowych porozumień prawnych. Istniały prowincje cesarskie i senatorskie. We wsch. obszarze Morza Śródziemnego większą prowincją senatorską była jedynie Azja, w której co roku zmieniał się namiestnik. W prowincjach cesarskich, jak Syria, w skład której wchodziła Palestyna, okres sprawowania władzy przez namiestnika uzależniony był od woli cesarza. Aż do 70 r. po Chr. Judeą rządził najczęściej prokurator, a potem stała się oddzieloną od Syrii, samodzielną prowincją cesarską.

Luźniejszą formą sprawowania nadzoru była kategoria sprzymierzeńca (łac. socius); wówczas wprawdzie formalnie uznawano samodzielne władze danego kraju, ale faktycznie były one zależne od Rzymu. W takim stosunku do Rzymu pozostawał w swoich rządach Herod Wielki (37-4 r. przed Chr.) i jego następcy. Wiele dużych miast w prowincji Azji (np. Efez, Milet, Pergamon), w Grecji (np. Tesalonika, Sparta) oraz na palestyńskim wybrzeżu Morza Śródziemnego (np. Gaza, Aszkelon, Tyr, Sydon) posiadały status „wolnego miasta”

(łac. civitas libera): miały własną administrację i nie były zobligowane do płacenia podatku Rzymowi. W koloniach wreszcie osiedlano weteranów; tym rzym. grodom nadawano podobny ustrój do tego w mieście Rzymie (np. Filippi).

Cesarz Hadrian w 130 r. po Chr. podniósł Jerozolimę do rangi kolonii. Po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. po Chr. zastąpiono ją sanktuarium ku czci Jupitera, co spowodowało wybuch krwawego powstania ►Bar Kochby.

O własnej kulturze rzym. można mówić jedynie z zastrzeżeniem: przede wszystkim na Wschodzie dominowały gr. język i kultura; język gr. stał się językiem literackim także na Zachodzie. Grecka architektura, rzeźbiarstwo i filozofia w zwycięskim pochodzie szły przez całe Imperium Romanum, a nawet w rzym. religii coraz mocniej rozpoznawalne były gr. wpływy. ►Cesarstwo Rzymskie.

Gmina żydowska w Rzymie

Do pierwszych kontaktów pomiędzy Palestyną a Rzymem doszło w 161 r. przed Chr. za sprawą poselstwa Judy Machabeusza, które doprowadziło do zawarcia sojuszu z Rzymianami, odnowionego w 139 r. przed Chr. (1 Mch 14,18.24; 15,15-24). Czy już wówczas istniała w Rzymie wspólnota żyd. w Rzymie, można tylko przypuszczać. Mogła ona powstać dzięki kontaktom handlowym w ciągu II w. przed Chr. Po podbiciu Judei przez Pompejusza w 63 r. przed Chr. przybyła do Rzymu spora liczba żyd. jeńców wojennych i została sprzedana do niewoli. Wyzwoleńcy osiedlali się w większości na prawym brzegu Tybru, na Zatybrzu, w portowej i robotniczej dzielnicy miasta. Za popieranie Cezara w czasie rzym. wojny domowej Żydzi uzyskali od niego przywilej zachowywania praw ojców. Była to podstawa ich szczególnego statusu prawnego w cesarstwie, którym cieszyli się aż do późnego antyku. ►Klaudiusz [1], wstępując na tron, jasno potwierdził wszystkie wcześniejsze prawa; był to wyraz podziękowania dla Heroda Agryppy I za wsparcie podczas przejmowania władzy. Jednakże w 49 r. po Chr. wyszedł ►edykt Klaudiusza: wg Dz 18,2 Żydzi zostali wygnani z miasta. Z relacji Swetoniusza wynika, że głoszenie Ewangelii przez chrześcijan w synagogach doprowadziło do niepokojów i główni sprawcy rozruchów zostali wydaleni z miasta. Za panowania ►Nerona stosunki znowu stały się napięte.

►List do Rzymian, me [msz]