KSIAŻKA W STAROŻYTNOŚCI

MEZOPOTAMIA

Państwa okolic zasobnych w rzeki, jak Babilonia i Asyria w dorzeczach Eufratu i Tygrysu, wytworzyły jako podłoże pisma tabliczki gliniane, na których stawiano znaki pisarskie w postaci klinów za pomocą trójkątnych patyczków - stąd pismo klinowe. Tabliczki następnie suszono na słońcu lub przy ogniu.

Charakterystyczny kształt pisma był rezultatem żłobienia w tabliczkach z miękkiej gliny rylcem wykonanym z trzciny lub kości o trójkątnym przekroju.

Skorupy naczyń glinianych (tzw. ostraka) służyły do krótkich zapisków rytych metalowym ostrzem. Ale w użyciu był również twardy materiał, jak kamień lub metal. Wymagał on ostrych, twardych narzędzi, którymi kuto lub ryto zapisy. Tak powstały inskrypcje - pomniki tego rodzaju pisma.

Pismo klinowe przejęli Babilończycy po podbiciu Mezopotamii w II w. p.n.e. Używali go jej dawni mieszkańcy Sumerowie. Zespoły kresek pionowych, poziomych i ukośnych oznaczały całe wyrazy, z czasem przekształcając się w pismo sylabowe. Po upadku państwa asyryjskiego ustąpiło ono miejsca literowemu pismu aramejskiemu. Charakterystyczny styl utrwalania myśli wynaleziony w Mezopotamii posłużył także do zanotowania innych języków np. Hetytów, Elamitów, perskiego , a nawet armeńskiego.

Znaczenie znaków pisma klinowego rozszyfrowali niezależnie od siebie w poł. XIX w.: Georg F. Grotefend i Henry Rawlinson (1810-1895).

Do najstarszych znanych bibliotek należy słynny zbiór tabliczek glinianych z pismem klinowym odnaleziony w Niniwie w Babilonii, w pałacu króla Assurbanipala (668-626) w 1845 r. Odkopano tam około 20 tysięcy tabliczek glinianych. Biblioteka ta wprowadziła jednolity kształt znaków pisma, stałą wielkość i układ kolumn, pewne zasady w liniowaniu i wierszowaniu. Assurbanipal polecał swoim urzędnikom i emisariuszom odnajdować i nabywać prywatne zbiory o interesującej zawartości, bądź też sporządzać odpisy. W ten sposób zebrane zostały teksty z zakresu filologii, astronomii, astrologii, matematyki, nauk przyrodniczych, historii, prawa, teologii. Zbiór ten był znakomicie uporządkowany i skatalogowany przez licznych bibliotekarzy.

Tabliczki gliniane pochodzące z pałacu w Niniwie mają kształt prostokątny o różnych rozmiarach (od 2 cm x 2,4 cm do 22 cm x 37 cm i grubości od 0,2 cm do 2,5  cm). Przed zapisaniem tabliczki najpierw ją liniowano za pomocą napiętego sznurka dla uzyskania równości wierszy i odpowiedniego układu kolumn pisma, błędy zamazywano spłaszczonym końcem rylca.

W przypadku gdy cały tekst nie mieścił się na jednej tabliczce oznaczano kolejność następnych poprzez powtarzanie ostatniego wiersza (tzw. kustosz) oraz numerowanie tabliczek w obrębie jednostki piśmienniczej. Tytułem były pierwsze słowa wiersza (dziś tzw. Incipit) Teksty przepisywane były z poczuciem odpowiedzialności za jego poprawność, którą pisarz gwarantował własnym podpisem oraz notą o dokonaniu rewizji. Na końcu podawano sumę wierszy, z których co dziesiąty był oznaczony, zmniejszało to prawdopodobieństwo pomyłki podczas przepisywania. Cenniejsze egzemplarze kopiowano kilkakrotnie w celu zachowania dla pokoleń.

Już w II tysiącleciu p.n.e. powstawały w Mezopotamii biblioteki przyświątynne na potrzeby działających tam szkół, m.in. w Sippar i Nippur. Dostęp do edukacji był w starożytnych cywilizacjach dość ograniczony, zazwyczaj najlepiej wykształconą warstwą byli kapłani, oprócz tego do szkół uczęszczali też członkowie najzamożniejszych rodów. Pospólstwo najczęściej nie potrafiło ani czytać ani pisać.

Pisanie i czytanie pismem klinowym nie było łatwe dla starożytnych mieszkańców Mezopotamii. Nauczyciele pisma i skrybowie stanowili w Babilonii i Asyrii arystokratyczną klasę społeczną, potężniejszą niekiedy od dworzan i samego władcy. Umiejętność czytania i pisania była więc kluczem do władzy i bogactwa.

EGIPT

Język egipski należy do najstarszych języków „pisanych” na świecie. Wyróżnia się pięć głównych etapów jego rozwoju :

1. język staroegipski - inskrypcje z okresu Starego Państwa (ok. 2650-2135 przed Chrystusem)

2. język średnioegipski - uważany za charakterystyczną formę języka egipskiego, stosowany w okresie ok. 2135-1785 r. p.n.e., aż do IV w. n.e.

3. język późnoegipski - j. potoczny, używany w okresie 1550-700 p.n.e., stosowany w dokumentach prywatnych, rzadziej w inskrypcjach monumentalnych

4. język demotyczny - używany od ok. 700 r. p.n.e. do ok. 600 r. n.e., był gwarową wersją języka późnoegipskiego, pisano go demotyką

5. język koptyjski - zapoczątkowany ok. III w. n.e. i używany do dziś, jedyny etap rozwoju języka egipskiego, w którym znana jest struktura samogłoskowa wyrazów, w języku tym wyróżnia się również dialekty (saidzki, bohairyjski, achmimski i fajumski).

Starożytni Egipcjanie jako materiału piśmienniczego używali papirusu oraz kamienia do tworzenia napisów pomnikowych (np. w grobowcach faraonów). Najstarszy zwój papirusowy z zapisanymi hieroglifami pochodzi z ok. 2400 r. p.n.e.

Znaki na papirusie rysowano za pomocą cienkiej trzcinki, ściętej ukośnie przy końcu. Ponieważ było to bardzo nietrwałe narzędzie, pisarz egipski musiał mieć cały ich zapas, który układał na specjalnej palecie. Na tejże palecie znajdował się również barwnik(ówczesny atrament), sporządzany z sadzy zmieszanej z żywicą, tartą gumą i wodą. Jak dowodzą znaleziska z tego okresu farba ta jest bardzo trwała, do dziś papirusy sprzed kilku tysięcy lat zadziwiają niezwykłą barwą i połyskiem pisma.

Przeciętna wysokość zwoju papirusowego wynosiła 15 do 30 cm, oczywiście nie brakowało takich które wykraczały poza te granice. Zwoje o wysokości 30 cm należały do okazałych formatów, najczęściej stosowano zwoje o wysokości 12-15 cm. Pożądaną sztywność nadawały zwojowi drążki drewniane lub kościane do których mocowano początek i koniec zwoju. Wystające końce tych drążków wiązano ze sobą tasiemkami, owijano zwój w obwolutę pergaminową obwiązywano rzemyczkami.

Czytając rękopis czytelnik przytrzymywał zwój oburącz rozwijając go z prawej strony, a zwijając z lewej. Początek zwoju i zarazem tekstu znajdował się w środku, a koniec na wierzchu, dlatego też po skończonej lekturze czytelnik musiał przewinąć zwój aby był on ponownie zdatny do czytania.

Hieroglify były najdłużej funkcjonującą formą pisma egipskiego. Były one zagadką aż do 1822 r., kiedy to odczytał je Jean Francois Champollion (1790-1832), posługując się m.in. kamieniem z Rosetty odkrytym w czasie inwazji napoleońskiej na Egipt w 1798 r. Kamień ten zawierał tekst w językach greckim i egipskim.

Hieroglify miały początkowo charakter obrazowy (ideograficzny), co oznaczało iż jeden znak odpowiadał (zazwyczaj) jednemu wyrazowi. Większość z nich to wyobrażenia przedmiotów (wytworów przyrody, dzieła rąk ludzkich), które łatwo dziś rozpoznać. Hieroglify upraszczano m.in. w celu ułatwienia szybszego zapisu w życiu codziennym, dzięki czemu ukształtowało się pismo hieratyczne i pismo demotyczne (zw. ludowym). Pismo hieroglificzne używane było głównie do monumentalnych tekstów o charakterze religijnym. Najczęściej ryto je w kamieniu. Od III w. n.e. język egipski zapisywano alfabetem greckim dodając siedem nowych znaków. Pismo to nazwano koptyjskim (od Koptów - chrześcijan egipskich).

Nazwa alfabet powstała właśnie z połączenia dwóch znaków: aleph (głowa wołu), oznaczające "A" oraz beth (dom), czyli "B". Oznacza ona zamknięty szereg następujących po sobie zawsze w tej samej kolejności liter. Jest to wielki krok wobec wymagającego opanowania tysięcy obrazów pisma obrazowego. Coraz bardziej utwierdza się zdanie, że korzeni alfabetu należy poszukiwać w Egipcie, skąd plemiona semickie przeniosły wykształcone przez siebie znaki do Azji, a większe rozpowszechnienie tego wynalazku, możemy zawdzięczać ruchliwym kupcom basenu M. Śródziemnego, Fenicjanom.

Od hieroglifów zatem poprzez pismo starosemickie prowadzi droga rozwoju alfabetów greckiego i łacińskiego, a wreszcie do pism wszystkich kulturalnych narodów. Z czasem nauczono się też rysować lub malować znaki pisarskie na miękkim, podatnym materiale: na papirusie. Tego materiału używali Egipcjanie i Grecy, a że łodyga tej rośliny po grecku zwie się byblos, stąd wyraz ten oznacza także książkę. Rzymianie używali też łyka lipowego (łyko po łacinie to liber, a także książka), Germanowie preferowali drzewo bukowe, którego nazwę (Bucke) przeniesiono na szersze pojęcie: na książkę (Buch).

Tak więc nazwa książki pierwotnie wzięła się od nazwy materiału pisarskiego. Taki rodowód ma też polska jej nazwa - pierwotne "knigi" od podstawy słowotwórczej "kień", knieja - kłoda.

Najstarsze zabytki języka egipskiego, utrwalone pismem hieroglificznym, pochodzą najprawdopodobniej z ok. XXXIV wieku p.n.e. - tabliczki z nekropolii w Abydos. Nie wyklucza to prawdopodobieństwa, iż Egipcjanie znali pismo już wcześniej. 

Niewiele informacji zachowało się o zbiorach książek w starożytnym Egipcie. Prawdopodobnie już za Cheopsa istniała instytucja sprawująca funkcję dzisiejszego archiwum i biblioteki. Ślady takiego zbioru zachowały się również z okresu panowania króla Amenchotepa III (1411-1375 p.n.e.) i jego syna Amenchotepa IV (1375-1358 p.n.e.) W ruinach królewskiej rezydencji odnaleziono 358 cegiełek glinianych zapisanych pismem babilońsko-asyryjskim, zawierających m.in. listy do obu królów oraz przekłady z mitologii babilońskiej. Wśród znalezisk natrafiono na tajemniczą tabliczkę z imionami Amehotepa III i jego małżonki z tytułem Księga o sykomorze i oliwce. Najprawdopodobniej tabliczka ta była etykietą na pojemniku do przechowywania zwojów papirusów.

Książka egipska posiadała wówczas formę zwoju. Najpopularniejszym rodzajem książki była tzw. Księga umarłych, którą wkładano do grobu jako pomoc w wędrówce do królestwa cieni. Jej treścią były teksty święte i modlitwy wzbogacone charakterystycznymi ilustracjami. Księgi takie pisano w Egipcie masowo zostawiając wolne miejsce na dopisanie imienia zmarłego. Fakt ten jest dowodem na to, iż w starożytnym Egipcie istniał handel księgarski.

Księga Zmarłych – staroegipski zbiór prawie dwustu rozdziałów obejmujących magiczne teksty, rysunki i pieśni, mających ułatwić zmarłemu przejście do raju. Była zapisywana na zwojach papirusu. Stanowiła najpopularniejszy rodzaj książki w ówczesnych czasach – w Nowym Państwie każdy, kto był w stanie zapłacić pisarzowi za przepisanie Księgi, mógł ją otrzymać. Pisano ją też masowo zostawiając wolne miejsce na wpisanie imienia, co pozwalało dopasowywać każdorazowo Księgę do osoby zmarłego (dowód na istnienie handlu księgarskiego). Początkowo zawierały głównie tekst, stopniowo jednak przybywało coraz więcej ilustracji, co spowodowało, że w okresie XXI dynastii obok tradycyjnych papirusów z tekstem pojawiła się nowa wersja Księgi Umarłych, niemal zupełnie pozbawiona tekstu i składająca się z samych winiet. Treścią jej były teksty święte i modlitwy wzbogacone bogatymi ilustracjami. Księga Umarłych miała stanowić pomoc w wędrówce po królestwie cieni, przynosiła więc informacje o bogach i demonach, zawierała fragmenty traktatów teologicznych, które wnikały w istotę bóstw, podawały ich imiona. W Egipcie od III tysiąclecia pne handlowano księgami zmarłych, ale trudno to uznać za handel książką, bo były one traktowane bardziej jako przedmioty magiczne.

Historyk grecki Diodor Sycylijski pisał o istnieniu świętej biblioteki zwanej lecznicą duszy. Miała ona funkcjonować za czasów Ramzesa II (1348-1281 r. ). Biblioteka, której istnienie nie podlega wątpliwości, znajdowała się w Edfu, ośrodku kultu boga słońca - Horusa. Na ścianach sali bibliotecznej wykuto najstarszy katalog biblioteczny zawierający 37 tytułów. Podobna biblioteka istniała w świątyni bogini Izydy na wyspie Philae. W pobliżu Teb natrafiono na dwa groby, z których tytuły podawały słowo bibliotekarz, prawdopodobnie byli to ojciec i syn.

Jednak wszystkie rozgłosem i sławą przewyższyła biblioteka ptolemejska (ufundowana przez Ptolemeusza Philadelphosa (285-247) ), czyli Biblioteka Aleksandryjska. Jej zbiory liczyły około 700 000 zwojów, przede wszystkim greckiej literatury. Była to już biblioteka o charakterze publicznym. Związana z akademią (tzw. Museion), stanowiła warsztat prac naukowych i wszelkich studiów. Nagromadzone tu skarby rozpowszechniano drogą kopiowania najlepszych tekstów. O bogactwie zasobów bibliotek królewskich, uzupełnionych jeszcze dużo skromniejszą w świątyni Serapisa (Serapeion), zaświadczyć by mogły katalogi (Pinakes), sporządzone w układzie działowo-alfabetycznym przez tamtejszego bibliotekarza Kallimacha w 120 księgach. Ale i one spłonęły wraz z całą biblioteką po zdobyciu Aleksandrii przez tego barbarzyńcę Cezara.

BIZANCJUM

Z chwilą przeniesienia stolicy do Bizancjum, dzięki wysiłkom Konstantyna Wielkiego, przy pomocy uczonych greckich, powstaje i tam cesarska biblioteka (354 r.), która gromadzi także literaturę chrześcijańską. Wskutek wzrostu wpływu chrześcijaństwa powoli upada zainteresowanie dla zabytków literatury klasycznej, zmieniają się też zadania bibliotek. Gdy pogańskie miały służyć nauce i przyjemności sfer kulturalnych, chrześcijańskie miały na oku przede wszystkim interes kościoła. Stan ten zapanował zwłaszcza w wiekach średnich w epoce ustroju feudalnego.

Klasztory jako ośrodki wytwarzania książek

Sytuację w państwie bizantyjskim targanym rewoltami ludu przeplatanymi z wojnami charakteryzowało powstawanie i rozwój monasterów. Klasztory te przeciwnie do tych z Europy zachodniej, miały charakter wybitnie pustelniczy, ascetyczny i kontemplacyjny.

W IV wieku Bazyli Wielki utworzył regułę zakonną znanych na wschodzie bazylianów. Powodując z biegiem czasu wzrost znaczenia w życiu mnichów nauki i prac umysłowych. W klasztorach na półwyspie Synaj oraz w górach Athos powstało według współczesnych obliczeń około 13 tysięcy rękopisów. Poczesne miejsce w tej akcji zajmował klasztor Studion w Konstantynopolu. Teodor (759-826), tamtejszy opat, pisarz i poeta, twórca popularnych pieśni religijnych i świeckich stworzył ze swego klasztoru ośrodek pracy pisarskiej i umysłowej. Główną jego zasługą jest założenie tam scriptorium oraz zebranie i spisanie przepisów objaśniających szczegółowo jak owo miejsce pracy pisarskiej urządzić (przewidywano kary za np. błędy w przepisywaniu czy niestaranne pismo. Zob. traktat O Kaligrafie). Szkoła pisarska, stworzona w klasztorze Studion obowiązywała także w innych klasztorach bazyliańskich.

Forma i iluminacja książki bizantyjskiej

Obszar Bizancjum charakteryzował się występowaniem wszystkich form książki starożytnej. Znany był grecki zwój papirusu, II wiek przyniósł pergamin początkowo w formie zwoju, później w formie kodeksu natomiast IX wiek to owoc kontaktów z Arabami - papier.

Sztuka bizantyjska, wyrażająca pewne idee symboliczno-chrześcijańskie, miała charakter monumentalny. Wnętrza kościołów i pałaców zdobiono mozaiką i polichromią w żywych, intensywnych barwach, z dużym udziałem złota i emalii. Obok tej formy sztuki istniała ikona jako obraz o charakterze kultowym, odtwarzającym sceny biblijne i historyczne.

Pięknie rozwijało się również miniaturowe malarstwo książkowe i ilustracja. Charakteryzowała się ona brakiem głębi perspektywicznej. Figury umieszczano na płaskim tle w kolorze niebieskim, purpurowym lub złotym frontalnie i symetrycznie, grupa postaci głównych przerastała wielokrotnie postaci na dalszym planie. Przykładem zachowanych doskonale ksiąg bizantyjskich jest Psałterz Chludowa z IX wieku z Moskwy, Kodeks Dioskuridesa w Wiedniu, Ewangeliarz z Rossano, Genesis Wiedeńska, obydwa z VI wieku oraz Codex Sinopensis (Ewangeliarz Synopski) przechowywany w Paryżu.

Oprawy złotnicze

Złotnicze oprawy książkowe wywodzą się z Bizancjum, nazywane inaczej ołtarzowymi. Zdobione były nie przez introligatorów, lecz przez złotników dlatego, że były to księgi wystawiane na ołtarze z których korzystano publicznie podczas mszy. Święty Hieronim i Jan Chryzostom w IV wieku w swoich pismach potępiali nadmierny luksus ksiąg zdobionych złotem i drogimi kamieniami.

Wyróżnia się kilka rodzajów opraw złotniczych:

1. Pierwszy typ posiadał jako centralny element płaskorzeźbę z kości słoniowej, przedstawiającą scenę biblijną. Do opraw ksiąg liturgicznych używano nieraz rzeźb pochodzących z dawnych dyptychów konsularnych, pozostające wolne przestrzenie deski pokrywano blachą pozłacaną lub srebrną, zdobioną grawerunkiem i kamieniami.

2. Drugi rodzaj stanowiły oprawy bez rzeźby, wykonane w całości z blachy grawerowanej i inkrustowanej szlachetnymi kamieniami. Stosowano nieraz kombinację blachy srebrnej i złotej lub wycinanej blachy na kolorowej skórze albo jedwabiu.

3. Trzecia grupa to oprawy emaliowane, gdzie całą powierzchnie pokrywano emalią, zależnie od techniki wykonania i efektu dekoracyjnego zwaną celkową lub żłobkową.

Renesans bizantyjski, IX-X wiek

IX i X wiek w Bizancjum to okres powszechnej sekularyzacji życia i renesansu umysłowego. Bujnie rozwijała się sztuka świecka, służąca przepychowi dworu. Ponownie otwarty uniwersytet w Konstantynopolu odchodzi od nauk teologicznych zajmując się sprawami państwa, prawem i naukami przyrodniczymi. Patriarcha Konstantynopola w latach 858-886 Focjusz, uczony humanista i działacz społeczny nieuznający supremacji rzymskiej władzy kościelnej, doprowadził do zatargu z papieżem, zakończeniem którego było oderwanie się kościoła wschodniego od Rzymu - tzw. schizma kościelna.

Konstantyn, Arethas i Focjusz zasłużyli się w historii Bizancjum zwróceniem uwagi uczonym na ginącą klasyczną literaturę grecką i zainicjowali akcje przepisywania dawnych dzieł lub notowania ich treści, która ocaliła ją od zagłady. Takie działanie niosło ze sobą ujemne skutki, którymi było odciąganie czytelników od studiowania oryginalnych dzieł.

Biblioteki

Biblioteka Królewska w Konstantynopolu, uznana za najstarszą bibliotekę bizantyjską, założona została przez cesarza Konstantyna w IV wieku. Liczyła ona około 120 tys. woluminów, zarządzana przez specjalnie wyszkolony personel, wśród którego było siedmioro przepisywaczy: czterech do dzieł greckich, a trzech do łacińskich. W 475 roku zbiory zostały zniszczone na skutek pożaru, wkrótce została odrestaurowana. Przez następne osiemset lat książnicy tej nie omijały różne zawieruchy, najazd krzyżowców oraz zdobycie w 1453 roku Konstantynopola przez Turków, kiedy to jej zbiory uległy rozproszeniu.

Drugą biblioteką o dużym znaczeniu dla kultury Bizancjum była Biblioteka Patriarchatu Konstantynopolskiego. Jej założyciel patriarcha Tomasz I ulokował ją w pałacu. Posiadała ona źródła i materiały, z których korzystały odbywające się tam synody biskupów z całego świata. W skład zbiorów bibliotecznych wchodziły ortodoksyjne dzieła teologiczne i heretyckie w języku łacińskim oraz bogata literatura klasyczna. Jej osobliwością był pełny zbiór aktów synodów odbywających się w Konstantynopolu. Po skończeniu studiów przez czas jakiś funkcje jej kierownika pełnił Cyryl, późniejszy misjonarz słowiański. W roku 780 zbiory strawił pożar, a ponownie odbudowana przetrwała do XVI wieku.

Oprócz wymienionych bibliotek każdy klasztor posiadał swój własny zbiór ksiąg. Najsłynniejsze zbiory posiadał klasztor Studion oraz klasztory na górze Athos, gdzie do dzisiaj znajduje się 11 tys. rękopisów. Pomniejsze zbiory ksiąg pozostawały w posiadaniu bogatych urzędników i uczonych.

Powstanie książki słowiańskiej. Działalność Cyryla i Metodego

Wzrost znaczenia Słowian, których podboje zaczęły zagrażać od północy Bizancjum, spowodował, wzrost zainteresowania tymi terenami. Rozpoczęła się walka o polityczne zwierzchnictwo nad Słowianami południowymi, między duchowieństwem niemieckim a bizantyjskim. Książę bułgarski Borys przyjął chrześcijaństwo z greckiego Bizancjum. Dalej na północ wysunięte księstwo morawskie, na terenie którego zaznaczył się wpływ opcji niemieckiej zwróciło się do cesarza bizantyjskiego Michała III o przysłanie nauczycieli do nauki zasad wiary w narodowym języku słowiańskim.

Misje rozpoczęło dwóch uczonych braci Greków: Konsantyn (zwany później Cyrylem) i Metody, którzy znali z racji swych macedońskich korzeni język Słowian. Przed wyprawą opracowali oni alfabet słowiański, w którym przygotowali teksty Pisma świętego oraz teksty mszalne. Działalność ich ciągnęła się od Moraw przez Czechy i Węgry. W roku 867 dotarli do Rzymu, gdzie papież Hadrian II dokonał zatwierdzenia ksiąg i liturgii słowiańskiej oraz wyświęcił Metodego i nadał mu godność arcybiskupa. Konstantyn wstąpił do klasztoru przybierając imię klasztorne Cyryl, zmarł w roku 869.

Metody powrócił na Morawy i pomimo trudnych warunków prowadził swoją misję. Wzrost znaczenia duchowieństwa niemieckiego spowodował, iż po śmierci misjonarza jego uczniowie zostali wygnani i schronili się w Bułgarii.

Alfabety słowiańskie i zabytki piśmiennictwa słowiańskiego

Pierwszy alfabet stworzony przez Cyryla zwany od wyrazu głagoł - słowo, głagolicą wywodził się z opartego na piśmie greckim bizantyjskiego systemu graficznego, z wieloma zapożyczeniami z alfabetów semickich. Była ona doskonale dostosowana do dźwięków mowy słowiańskiej.

Drugi alfabet słowiański nazwany od imienia Cyryla - cyrylicą, stworzony został przez uczniów obu misjonarzy. Za podstawę służyła zmieniona grecka majuskuła, z której utworzono 24 litery, 14 znaków wzięto z pisma łacińskiego oraz hebrajskiego. Najstarsze datowane teksty cyrylickie pochodzą z roku 943: jest to napis znaleziony w rumuńskiej Dobrudży. Rękopisy słowiańskie Cyryla i Metodego, stworzone zostały w języku jakim posługiwano się w okolicach Salonik, tzw. dialekcie bułgarskim. Do naszych czasów dotrwały tylko ich odpisy z X i XI wieku. Najważniejsze zabytki staro-cerkiewno-słowiańskie to głagolickie Kodeksy: zografski, mariański, Assemaniego, Psałterz synajski, fragment Mszału kijowskiego. Zabytki cyrylickie to Księga Sawy, Kodeks Suprawski, psałterz bułgarski Apostoł diaka Nikolica oraz serbska Tetra Ewangelia.

ŚWIAT ISLAMU

Arabowie byli narodem rozbitym na wiele plemion o charakterze koczowniczym. Zamieszkując Półwysep Arabski, stali się twórcami wielkiego państwa sięgającego od centralnej Azji, poprzez Indie, Azję Mniejszą i północną Afrykę do Hiszpanii. Mekka stanowiąca ożywiony punkt handlowy oraz posiadająca na swym terenie świątynie Kaaby, stała się miejscem gdzie Mahomet objawił swoje proroctwo tworząc nową religię. Po ucieczce w 622 r. n.e. przed prześladowaniami do Medyny, stworzył tam zalążek nowego państwa które jego następcy doprowadzili do rozkwitu.

Kalif Omar i jego spadkobiercy do roku 711 n.e. poszerzyli państwo to do rozmiarów wspominanych wyżej. Arabowie na podbitych terenach pozostawiali dawną administrację, pozostawiając sobie rolę nadrzędną. Stolicą początkowo został Damaszek, potem Bagdad. Dogodny klimat i przebiegająca przez państwo arabskie gęsta sieć szlaków handlowych w połączeniu z rozsądną polityką zagraniczną doprowadziły do wzrostu poziomu życia mieszkańców stając się podstawą do rozwoju nauki.

Najważniejszym zabytkiem piśmiennictwa arabskiego jest święta księga Al-Koran, która zawiera nauki Mahometa. W związku z powstawaniem wielu jej redakcji w roku 653 ustalono poprawny tekst a pozostałe spalono. Z czasem, gdy Koran stracił możliwość rozstrzygania wszystkich problemów powstała druga księga zawierająca materiał z życia Proroka i pokazująca jak on sam pokonywał przeciwności. Tak powstała Sunna, jako dopełniające źródło dogmatów. Interpretacje i komentarze Koranu doprowadziły do rozwoju studiów językoznawczych stanowiąc podstawę gramatycznej szkoły klasycznego języka arabskiego. Rozpoczęto również utrwalanie na piśmie tradycyjnej twórczości poetyckiej np. zbiorów poezji beduińskiej oraz liryki opisowej (Baśnie tysiąca i jednej nocy).

Na dworze Omajjadów w Damaszku rozwinęły się inne gatunki literackie - zjadliwa satyra i panegiryk. Poeci mając duży wpływ na społeczeństwo często stawali się przedmiotem adoracji ze strony polityków oraz sekt religijnych. Najwybitniejszym z nich był Abu-Nowas, Pers z pochodzenia, łączący w swych dziełach barwność języka z nieporównywalnym dowcipem.

Zewnętrzna forma książki. Oprawy wschodnie i typowe motywy ornamentu wschodniego.

Zewnętrzna forma arabskiej książki to wyraz osiągnięć sztuki i rzemiosła artystycznego wschodu. Pisana już na papierze pismem arabskim nie pozbawiona elementów dekoracyjnych, zachwycała wspaniałą szatą opraw.

Na wschodzie blok książki zszywano bez więzów, poszczególne składki łączyła nić przechodząca z jednej składki do drugiej. Do usztywniania opraw nie używano desek, tylko tektury lub sklejek z arkuszy papieru. Blok książki przytwierdzano do okładzin w ten sposób, że oklejano grzbiet bloku tkaniną lub skórą i wklejano blok książki w wewnętrzną stronę okładzin za pomocą mocnego kleju.

Kapitałka wysoka, widoczna ponad oprawą, połączona była z nawierzchnim materiałem. Do pokrywania oprawy służyły barwione skóry lub jedwab. Dolna okładzina zachodziła w kształcie klapy do połowy górnej. Takie oprawy to oprawy kopertowe.

Wschodnie ornamentyki opraw wzorowane na kobiercach perskich posiadały wyodrębnioną na brzegach zwierciadła oprawy ramę, na środku której umieszczano ornament w kształcie owalnego medalionu lub koła harmonizujący w kolorze i rysunku z narożnikami, umieszczonymi wewnątrz ramy. Kompozycja dopuszczała różne warianty.

Religia islamska zabraniając wszelkiej personifikacji spowodowała, że w krajach arabskich nie rozwinęło się malarstwo figuralne (jedynie wpływy perskiej sztuki wprowadziły stylizowany motyw zwierzęcia, ptaka i postaci ludzkiej). Płaska, abstrakcyjna ornamentyka rysunkowa stała się wizytówką zdobniczą książki wschodniej. Stylizowane wzory roślinne, gałązki, kwiaty, owoce zatraciły wszelki związek z rzeczywistością przechodząc w fantazyjną grę linii, miękko się wijących i splatających w tak zwane arabeski.

W Hiszpanii pod wpływem sztuki mauretańskiej wytworzył się motyw podwójnej linii układającej się w geometryczne wzory i plecionki tzw. maureski.

W technice opraw wschodnich czasami stosowano tłoczenia dwustronne, wykonywane na matrycach ze skóry wielbłądziej. Na nich to wycinano wzór zdobienia przykładano skórę oprawy i przyciskano tłokiem posiadającym identyczny rysunek tylko wypukły. Otrzymywano więc wyrazisty i głęboki zarys ornamentu. Wklęsłe linie wypełniano złotem bądź kolorowymi farbami. Jest to charakterystyczny sposób zdobienia wyróżniający maureski.

Biblioteki ich wpływ na odrodzenie hellenizmu.

Grecka kultura miała znaczący wpływ na społeczności znajdujące się poza wpływem Kościoła. W państwie arabskim doszło do ciekawego mariażu dziedzictwa naukowego starożytnej Grecji z nowymi zdobyczami. Dużą rolę przywiązywano tam do bibliotek jako miejsc zgłębiania wiedzy. Powstawały one zarówno przy zakładach naukowych, meczetach jak i dworach książęcych. Znaczącą rolę odegrały także zbiory prywatne. Sztuka pisarska cieszyła się dużym uznaniem, a kaligrafia nabrała charakteru dekoracyjnego.

W początkowej fazie tworzenia państwowości arabskiej dużą rolę w rozwoju nauki odegrała bagdadzka biblioteka kalifa Harun al-Raszyda i jego syna al-Mamuna, w której na język arabski przekładano rękopisy grecki oraz w późniejszej fazie także perskie oraz syryjskie tłumaczenia z greckiego.

Dalszy rozwój cywilizacyjny państwa Arabów wiązał się ze zbiorami odnalezionymi w północnej Afryce i w Hiszpanii. Szczególną rolę odegrała biblioteka dynastii Fatymidów w Kairze, licząca ponad sto tysięcy tomów. Podczas najazdu Turków w 1068 roku została prawie całkowicie zniszczona. Zlikwidowano ją w XII wieku, część zbiorów przechowała się jednak do dnia dzisiejszego na terenie dzisiejszego Jemenu. W jej skład wchodziły rękopisy Koranu i innej literatury religijnej, ale także dzieła matematyczne, astronomiczne, filozoficzne, prawne oraz językoznawcze. 

Drugą znaczącą książnicą tamtego okresu była biblioteka Omajadów założona w hiszpańskim mieście Kordoba. Zbiory jej wzbogacano dzięki inicjowanym przez władcę al-Hakama masowym zakupom dokonywanym na terenie całego imperium islamskiego. Dwór jego słynął z utrzymywania licznych pisarzy, korektorów i introligatorów. Biblioteka Omajadów ucierpiała w późniejszym czasie na skutek pożarów i grabieży, a wraz z upadkiem dynastii w 1031 r. przestała istnieć. Okres największego rozkwitu tego przybytku wiedzy to, dokonywane na dużą skalę przekłady literatury greckiej na arabski. Tę olbrzymią wiedzę uratowano dla kultury chrześcijańskiej dzięki przekładom na łacinę dokonywanym z ksiąg arabskich. Umożliwiło to średniowiecznym uczonym poznanie Arystotelesa, Hipokratesa, Galena oraz innych znakomitości ówczesnego czasu.

Papier - nowy materiał pisarski

Niebagatelny wpływ na rozwój pisarstwa arabskiego miał szeroki dostęp do taniego, łatwiejszego w obróbce i pisaniu materiału jakim był papier. Dotarł on do krajów arabskich dzięki jeńcom chińskim, którzy w Samarkandzie zaczęli wytwarzać papier ze szmat lnianych i konopnych. Bardzo szybko wynalazek ten rozprzestrzenił się na całe imperium.

Do produkcji papieru używano starych sznurów, a przede wszystkim szmat lnianych, dlatego papier ten nazywamy szmacianym. Surowiec naprzód rozdrabniano, rozpuszczano w wodzie wapiennej, a potem przesuszano na słońcu i przepłukiwano w czystej wodzie. Potem rozlewano go na siatkę rozciągniętą na ramie oraz powlekano mąką i pszennym krochmalem. Dla uzyskania powierzchni nadającej się do pisania nasycano arkusze klejem z mąki pszennej lub wywarem ryżowym, a w końcu polerowano kamieniem. Około roku 1100 technika produkcji papieru dotarła do Europy, na półwysep Iberyjski.

Najstarszy młyn papierniczy znajdował się w miejscowości Xativa w pobliżu Walencji, a jednym z pierwszych miast produkujących papier była literacka stolica Hiszpanii - Toledo.