przestrzeń geograficzna- obszar badań geograficznych zawiera się między magnetosferą a dolną częścią skorupy ziemskiej. kosmologia-dział z pogranicza astronomii i fizyki zajmujący się strukturą wszechświata i jego ewolucją. czasoprzestrzeń- tworzą ją trzy wymiary przestrzeni i jeden wymiar czasu. galaktyka- ogromne skupisko materii składające się z gwiazd, pyłów i gazów. Ciemna materia-materia nieemitująca i nieodbijająca światła, której istnienie zdradzają jedynie wywierane przez nią efekty grawitacyjne. czarne dziury- obiekty o tak dużej masie grawitacji, że nic nie może ich opuścić. gromady- składają się z wielu tysięcy galaktyk. supergromady- większa struktura od gromady, planety-duże obiekty astronomiczne krążące wokół słońca. księżyce-ciała niebieskie obiegające planety,planetoidy- małe skalne obiekty poruszające się bezpośrednio wokół słońca, komety- zbudowane z jądra, komy oraz warkocza, krążą wokół słońca po orbitach, meteroidy- drobne ciała niebieskie w przestrzeni międzyplanetarnej. meteor- zjawisko świetlne wywoływane przez meteroidy przechodzące przez atmosferę. meteoryt- meteor który dociera do powierzchni ziemi. sztuczne satelity- obiekty umieszczane przez człowieka głownie dla celów badawczych, na orbitach ciał niebieskich. sfera niebieska- kula utworzona w wyobraźni, w środku której znajduje się obserwator. zenit- najwyższy punkt sfery niebieskiej , wyznaczony przez pionową linię prowadzącą od obserwatora. nadir- najniższy punkt…. sklepienie niebieskie-widoczna część sfery. widnokrąg- linia pozornego styku nieba z ziemią. horyzont widomy- to samo co widnokrąg. górowanie- kulminacja górna, kiedy ciało niebieskie w ruchu dobowym osiąga największą wysokość nad horyzontem. dołowanie- kulminacja dolna, kiedy ciało niebieskie osiąga najmniejszą wysokość nad horyzontem. astronomiczna wysokość(h)- kąt pomiędzy płaszczyzną horyzontu a kierunkiem na gwiazdę. azymut astronomiczny (A)- kąt pomiędzy płaszczyzną południka niebieskiego a płaszczyzną koła wierzchołkowego. układ wsp. geogr.- współrzędnymi w tym układzie jest szerokość i dł. geogr. szerokość geogr.- oznaczana literą Fi kąt pomiędzy prostą przechodzącą przez dany punkt na powierzchni kuli ziemskiej oraz przez jej środek i płaszczyzną równika. Wartości szerokości geograficznej rozciągają się między 0° na równiku i 90° na biegunach. Szerokość geograficzna może być północna lub południowa. dł. geogr.- Jest to miara kątowa między południkiem zerowym (Greenwich) a dowolnym innym południkiem. Długość geograficzną mierzy się od południka zerowego na wschód lub zachód. Symbolem długości geograficznej jest litera λ. doba- jednostka czasu związana z obrotem Ziemi wokół własnej osi. miesiąc- jednostka oparta na obserwacji zmian oświetlenia księżyca. rok-jednostka czasu związana z ruchem obiegowym Ziemi wokół Słońca. doba średnia słoneczna- wprowadzone z powodu niejednostajności Słońca po sklepieniu niebieskim, wynikająca z eliptycznego kształtu orbity ziemskiej. miesiąc synodyczny-odstęp czasu pomiędzy dwiema jednakowymi fazami księżyca. tydzień-jednostka, która nie jest zależna od zjawisk astronomicznych. Rok zwrotnikowy-odstęp czasu pomiędzy kolejnymi przejściami Słońca przez pkt. równonocy wiosennej.

Dzieje ziemi dzielimy na: Prekambr(Archaik, Proterozoik), Paleozoik(Kambr, Ordowik, Sylur, Dewon, Karbon, Perm) Mezozoik( Trias, Kreda, Jura) Kenozoik( trzeciorzęd[neogen, paleogen], Czwartorzęd) Prekambr-po powstaniu planety na jej pow. wytworzyła się cienka skorupa z zaczątkami płyt kontynentalnych, początkowo głównym składnikiem był CO2, z praoceanami pojawiły się prymitywne organizmy żywe, które dzięki fotosyntezie wzbogaciły atmosferę o tlen. Najlepiej poznane są stromatolity, wapienne struktury warstwowe utworzone przez sinice, w górnym prekambrze żyło sporo organizmów wielokomórkowych. Paleozoik- 1) kambr- intensywny wulkanizm, w dolnym okresie dominowała transgresja morska , klimat ciepły suchy, pojawiła się większość grup zwierząt bezkręgowych szczególnie stawonogów, reprezentowane były przez wymarłą gromadę trybolitów. 2)Ordowik- procesy górotwórcze prowadziły do wypiętrzania gór. był to początek orogenezy kaledońskiej, klimat ciepły wilgotny, zróżnicowanie gatunkowe organizmów, pojawienie się pierwszych kręgowców, rozwój mięczaków. 3) Sylur- orogeneza kaledońska, klimat bardziej suchy, w morzach pojawiły się pierwsze ryby, rośliny zaczęły opanowywać środowisko lądowe, pierwsze rośliny to psylofity. 4) Dewon- transgresja morza, klimat ciepły i suchy, w morzach szybko rozwijające się życie pozostawiło osady węglanowe w postaci wapieni, szczyt rozwoju osiągnęły ryby, nad lądami latały pierwsze owady.5) Karbon-w wielu rejonach Ziemi istniały warunki odpowiednie do gromadzenia się węgla, klimat ciepły wilgotny, obfitość roślin na lądach, rośliny: drzewiaste paprocie, widłaki i skrzypy. Ich gromadzeniu się w postaci szczątków roślin sprzyjały ruchy skorupy ziemskiej związane z orogenezą Hercyńską, w której jedne obszary się wypiętrzały a drugie obniżały, pojawiły się pierwsze gady. 6)Perm- słabe ruchy górotwórcze, klimat suchy, rozrastanie się pustyń, pokłady soli w morzach oraz materia organiczna dająca początek ropie naftowej. wyginęły trylobity, wiele głowonogów oraz paprotniki. MEZOZOIK- 1) Trias-płyty kontynentalne tworzyły jeden wielki kontynent zwany Pangeą, na Ziemi dominował klimat ciepły a pustynie zajmowały coraz większą pow. pojawienie się płazów, gadów i ssaków oraz roślin nagozalążkowych. 2) Jura- Pangea rozpadła się na Gondwanę i Laurazję, klimat ciepły, łagodny. pojawiły się głowonogi reprezentowane przez amonity, dinozaury, wśród roślin dominowały sagowce i palmy. szybko rozwijały się ssaki i ptaki. 3)Kreda- rozdzielanie lądów, rozpoczęła się orogeneza alpejska, która optimum osiągnęła w trzeciorzędzie, w morzach żyła wielka liczba otwornic, w wodach żyły rekiny i plezjozaury, na lądzie dominowały dinozaury, Kreda kończy się wymieraniem dinozaurów. KENOZOIK- 1)trzeciorzęd- rozkład lądów i mórz przybliżony do dzisiejszych, orogeneza Alpejska wypiętrzała najmłodsze góry, klimat się oziębiał, globalne ochłodzenie spowodowało powstanie lądolodów i lodowców górskich, świat zdominowały ssaki, pod koniec pojawiły się ssaki naczelne ssaki z których wyłoniły się człowiekowate. 2) czwartorzęd- rozmieszczenie lądów takie jak w czasach dzisiejszych, dramatyczne ochłodzenie, Glacjały czyli okresy chłodne były poprzedzielane interglacjałami czyli okresami ociepleń, w których lodowce się wycofywały, pod koniec plejstocenu pojawił się człowiek współczesny, epoka w której żyjemy to holocen. Or. kaledońska( góry Skandynawskie, Ałtaj, Sudety, Sajany) Or. hercyńska( g. przylądkowe, Ural, Wielkie Góry Wododziałowe, Góry Jabłonowe) Or. Alpejska(Himalaje, Pireneje, Andy, Kordyliery)