1.Podatki są traktowane jako czynniki zewnętrzne, które i przedsiębiorca, i gospodarstwo domowe musi uwzględniać w swoich decyzjach jako dane. „W tradycyjnym ujęciu finansów publicznych rozważano zachowania indywidualne w sferze prywatnej. Nie rozpatrywano natomiast w sposób dostateczny zachowań w sferze publicznej.

2.Potrzeby ludzkie mają charakter nieograniczony, co oznacza, że na coraz wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego pojawiają się nowe rodzaje potrzeb

3.Wobec tego, jakie kryteria decydują o tym, czy dane dobro ma charakter publiczny, czy prywatny? Najczęściej stosowanymi kryteriami są:

- kryterium użyteczności (kryterium społeczne) -występuje zasadnicza różnica miedzy korzyściami, które daje dobro prywatne, i korzyściami osiąganymi z dóbr publicznych. Korzyści z dobra prywatnego ograniczają się najczęściej do jednej osoby, niekiedy do kilku osób. W dostępie do dóbr prywatnych występuje zjawisko rywalizacji między użytkownikami danego dobra9. W dostępie do dóbr publicznych rywalizacja obywateli nie istnieje w tym sensie, że fakt korzystania jednego człowieka z danego dobra nie uniemożliwia korzystania z tego samego dobra przez innego człowieka. Przykładem mogą być parki publiczne, jeziora, drogi publiczne, powietrze itp.

- kryterium odpłatności (kryterium ekonomiczne) - decyduje źródło odpłatności. Dobrami publicznymi są te dobra (towary, usługi), które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. W takim ujęciu dobra publiczne tworzą konsumpcję zbiorową społeczeństwa, która jest finansowana z funduszy publicznych. Dla odbiorców dóbr publicznych oznacza to, że są one dostarczane bezpłatnie lub za częściową odpłatnością. Ta cecha dóbr publicznych powoduje, że są one przedmiotem ostrych kontrowersji wśród ekonomistów i polityków. Ich źródłem jest to, że iluzoryczna bezpłatność (rozdawanie) dóbr publicznych może prowadzić do marnotrawstwa i nadużyć w gospodarowaniu nimi. Niebezpieczeństwo tych negatywnych zjawisk istnieje zawsze, gdy mamy do czynienia z bezpłatnością; stąd ostra krytyka ze strony zwolenników rynkowego (za pełną odpłatnością) zaspokajania jak największej części potrzeb ludzkich.

4. Dobra społeczne to takie dobra, które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej przez władze publiczne polityki społecznej są dostępne dla każdego obywatela, tak jak w przypadku klasycznych dóbr publicznych

5. Główne cechy budowanej doktryny to:

a) przejęcie przez władze publiczne (państwowe i samorządowe) odpowiedzialności za kluczowe dla życia obywateli dziedziny publiczne (inaczej zresztą być nie może w warunkach systemu demokratycznego)

b) przyjęciu odpowiedzialności za dziedziny publiczne towarzyszy jednak wyraźne dążenie do odróżnienia opowiedzialności formalnej za funkcjonowanie tych dziedzin od odpowiedzialności materialnej;

c) odpowiedzialność formalna (także i polityczna) polega na stworzeniu przez władze publiczne efektywnego systemu wytwarzania oraz dostarczania określonych dóbr zaspokajających potrzeby indywidualne i zbiorowe, oznacza to, że w przypadku pewnych dóbr, które utracą status dóbr publicznych, państwo będzie określać reguły działania podmiotów tak, aby ograniczać skutki agresywnego mechanizmu rynkowego w takich dziedzinach, jak np. ochrona zdrowia, edukacja, kultura, ubezpieczenia społeczne;

d) odpowiedzialność materialna oznacza przyjęcie przez władze publiczne obowiązku „bezpłatnego" dostarczania określonych dóbr publicznych, a więc wiąże się z koniecznością finansowania tych dóbr ze środków publicznych, pochodzących głównie z podatków.

6.

Rys. 2. Dochody indywidualne a użyteczność dobra publicznego sensu stricto

Rys. 3. Dochody indywidualne a użyteczność dobra społecznego

Na rys. 2 krzywa użyteczności dobra publicznego (sensu stricto) Up jest neutralna względem dochodów indywidualnych. Oznacza to, że każdy obywatel ma dostęp do dobra publicznego niezależnie od tego, jakim dochodem dysponuje. Przykładem takich dóbr jest obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja publiczna, drogi publiczne, ochrona środowiska itp. W rzeczywistości stopień użytkowania dobra publicznego przez poszczególnego obywatela może być i jest różny. Częściowo jest to podyktowane czynnikami obiektywnymi, a częściowo subiektywnymi. Jeżeli ktoś żyje w mieście, gdzie istnieje większe skażenie środowiska niż na wsi, to użyteczność dobra publicznego, jakim jest powietrze, jest mniejsza. Z kolei mieszkaniec dużego miasta ma większą możliwość korzystania z transportu publicznego. Neutralność użyteczności dobra publicznego względem dochodów jest, oczywiście, pewnym uproszczeniem. Istnieje bowiem wiele przypadków, w których poziom dochodów indywidualnych wpływa na użyteczność dóbr publicznych. Dzieje się tak np. wtedy, gdy dana osoba nie może kupić samochodu i nie może korzystać z rozbudowanej sieci dróg publicznych. Niskie dochody mogą być też przyczyną ograniczonego dostępu danej osoby do dóbr przyrody: pobyt w parkach krajobrazowych, korzystanie ze świeżego powietrza itp. Nie to jednak decyduje o istocie zależności między użytecznością dobra publicznego a dochodami indywidualnymi. Prawidłowość jest następująca: użyteczność dobra publicznego sensu stricto jest neutralna względem dochodów indywidualnych. Inaczej jest w przypadku dobra społecznego, co ilustruje rys. 3. Tutaj istnieje wyraźna zależność między dochodami indywidualnymi a użytecznością dobra społecznego. Dla osób o Wysokich dochodach użyteczność dóbr społecznych jest niska, bo mogą one skorzystać z prywatnych usług np. zdrowotnych, edukacyjnych, które z reguły mają wyższy standard niż usługi publiczne. Jeżeli osoby o wysokich dochodach korzystają jednak ze wspomnianych usług zdrowotnych, to realizują pewną premię z tytułu użyteczności dobra społecznego. Wysokość tej premii zależy od stopnia obciążenia daninami publicznymi (podatkami) na rzecz funduszy publicznych, z których finansowane są dobra społeczne. Z reguły ciężary te są większe dla osób o wysokich dochodach niż dla osób o niskich dochodach, ze względu na stosowaną przez państwo progresję podatkową. Zależność między ciężarami ponoszonymi przez obywatela na rzecz wspólnoty a korzyściami, jakie on osiąga z tytułu użytkowania dóbr publicznych, jest sprawą odrębną; będzie ona rozważana w dalszej części pracy.

Powracając do rys. 3 zauważmy, że opadająca od punktu C krzywa użyteczności dobra społecznego U, oznacza, że wraz ze spadkiem poziomu dochodów indywidualnych wzrasta użyteczność dobra społecznego. Przy najniższych dochodach, odpowiadających odcinkowi OA, użyteczność dobra społecznego jest najwyższa. Jest to zrozumiałe, gdyż dla obywatela o niskich dochodach jedyną szansą dostępu do pewnych dóbr (ochrona zdrowia, edukacja, kultura) jest ich bezpłatność.

7.

Nax rozróżniał trzy główne podatki:

1) podatek gruntowy, najbardziej sprawiedliwy, ale stwarzający poważne trudności, jeśli chodzi o jego wprowadzanie, gdyż aby zadość uczynić sprawiedliwości, należałoby oprzeć go na katastrze;

2) podatek od osób (czyli pogłówne), który uważał za wielce niesprawiedliwy, gdyż nie uzależniony ani od majątku, ani od dochodu;

3) podatek od rzeczy, przez który rozumiał zwłaszcza akcyzę i czopowe, oraz podatek od dóbr luksusowych; był zwolennikiem wysokiego opodatkowania tych dóbr.

8. Doktryna liberalna opiera się na trzech kardynalnych założeniach, które można ująć następująco:

1) polityka podatkowa powinna być neutralna, tzn. w jej wyniku nie mogą następować zmiany w podziale dochodów (ukształtowanych w warunkach produkcji) w społeczeństwie,

2) ciężary podatkowe społeczeństwa powinny być takie, aby nie hamowały aktywności gospodarczej oraz nie ograniczały zdolności gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności,

3) system podatkowy powinien zawierać także podatki pośrednie, aby ciężary podatkowe ponosili w istotnym stopniu również pracownicy najemni, co pozwoliłoby zwiększać możliwości oszczędzania i inwestowania przedsiębiorców.

9. Hansen odrzuca ten pogląd; uważa, że wszystko zależy od sytuacji, gdyż w pewnych okresach zaciąganie długu jest nie tylko nieszkodliwe, lecz przynosi korzyść gospodarce oraz społeczeństwu i może przyczynić się do poprawy sytuacji finansowej państwa. Głównym argumentem za takim podejściem do długu publicznego są wahania cyklu koniunkturalnego. Zadaniem polityki fiskalnej jest ograniczenie amplitudy tych wahań. Równowaga gospodarki musi być traktowana jako przeciętna równowaga cykliczna. Według Hansena, zaciąganie w latach depresji długu publicznego na finansowanie niezbędnych wydatków gospodarki narodowej jest przejawem zdrowej polityki finansowej. Działanie przeciwne, eksponowane przez ortodoksyjnych fiskalistów, zalecających jak najmniejsze zadłużenie państwa i ograniczanie wydatków, doprowadziłoby do pogłębienia depresji.

10. Podstawowy dylemat związany z redystrybucyjną funkcją finansów publicznych sprowadza się do wyboru: czy w procesie dystrybucji i redystrybucji dochodów nadać priorytet efektywności gospodarowania, czy sprawiedliwości (równości). Pierwsze kryterium sprzyja aktywności gospodarczej, lepszemu wykorzystaniu zasobów, wyzwala motywację do pracy i powiększania dochodów. Działania te mogą jednak wywołać nadmierne zróżnicowanie dochodów - jeden z negatywnych symptomów działania mechanizmu rynkowego. Nierówności te są podstawą do interwencji (podatkowej) i chociaż mogą być w pełni uzasadnione z punktu widzenia równości (sprawiedliwości), to jednak hamują aktywność gospodarczą i pozostają w sprzeczności z efektywnością gospodarowania.

11. Skutków polityki redystrybucyjnej państwa (władz publicznych), jak i przypadki, w których ostrożna polityka redystrybucyjna stawia ludzi w niezwykle trudnej sytuacji materialnej. Przykładem tej ostatniej sytuacji są ograniczone możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb indywidualnych, takich jak: wyżywienie, ochrona zdrowia, edukacja itp. Z przedstawionego przeglądu problemów, które musi rozwiązywać państwo za pomocą finansów publicznych (funkcja redystrybucyjna), wynika, że są to problemy trudne. Ich trudność oraz złożoność jest konsekwencją faktu, że procesy redystrybucji dochodów dotyczą podstaw ekonomii kraju oraz elementarnych interesów (potrzeb) społeczeństwa.

12. Jeżeli więc popyt jest nadmierny w stosunku do wielkości produkcji i podaży, co może wywoływać inflację, to wzrost obciążeń podatkowych może spowodować „zdjęcie" części popytu i zneutralizowanie go w budżecie w postaci nadwyżki. Nadwyżka ta może być uruchomiona wówczas, gdy rozwój gospodarki jest ograniczony z powodu zbyt małego popytu. Jednakże nadmierna ekspansja wydatkowa państwa, wywołująca wysoki deficyt budżetowy, przez kreowanie popytu może - przejściowo - wywoływać inflację. Stąd skala deficytu budżetowego jest jednym z podstawowych kryteriów polityki gospodarczej (interwencjonizmu) państwa. Kryterium zrównoważenia budżetu nabiera coraz większego znaczenia dlatego, że w ostatnich latach ekonomiczna prawidłowość dotycząca wymienności (zależności) między inflacją a bezrobociem została zrewidowana przez praktykę lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Jest to, notabene, jedną z głównych przyczyn ostrej krytyki polityki fiskalnej. Wymienność ta polegała na tym, że polityka gospodarcza stawała wobec alternatywy: albo bezrobocie, albo inflacja. Doświadczenia ostatnich dziesięcioleci wykazały, że wysokiej stopie bezrobocia może towarzyszyć wysoka stopa inflacji i ujemny lub minimalny wzrost gospodarczy. Zjawisko to określa się terminem stagflacja. Na ogół uważa się, że polityka fiskalna jest skuteczna tylko wówczas, gdy wywołujące ją czynniki leżą po stronie popytu, natomiast nieskuteczna, gdy źródła inflacji tkwią we wzroście kosztów produkcji.

13. Oddziaływanie państwa na poziom stopy procentowej jest związane z deficytem budżetowym i długiem publicznym. Finansowanie deficytu budżetowego oraz obsługa długu publicznego zmuszają państwo do zaciągania pożyczek na rynkach finansowych. Popyt na pieniądz (kapitał) zgłaszany przez państwo powoduje na ogół wzrost stopy procentowej jako skutek działania prawa popytu i podaży. Oferowane przez państwo oprocentowanie pożyczek wywiera też pośredni wpływ na poziom stopy procentowej kredytów i innych instrumentów pożyczkowych (np. obligacji przedsiębiorstw). W ten sposób działalność pożyczkowa państwa może kształtować zachowanie się inwestorów na rynku pieniężnym i kapitałowym, a w konsekwencji wpływać na aktywność gospodarczą. (Do zagadnień tych jeszcze powrócę). Państwo może też wpływać stabilizująco na rynek pracy. Polega to na tym, że zatrudnienie w sektorze publicznym podlega znacznie mniejszym wahaniom niż w sektorze prywatnym. W zakresie możliwości państwa leży też organizowanie na szerszą skałę programów robót publicznych. Pociąga to za sobą najczęściej zwiększenie wydatków publicznych i pojawienie się deficytu budżetowego ze wszystkimi jego konsekwencjami. Na niektóre z nich zwracałem już uwagę, inne omówię w dalszej części pracy.

14. Dylemat władz publicznych może polegać np. na tym czy wprowadzać progresywne podatki _ które spowodują, co prawda, bardziej sprawiedliwy rozkład dochodów w społeczeństwie, ale za to osłabią aktywność gospodarczą podmiotów - czy tez sankcjonować nierówności , Które jednak sprzyjają ogólnemu wzrostowi gospodarczemu. Nietrudno zauważyć, że dylematów tych nie można rozstrzygnąć abstrahując od rzeczywistości. Są one przedmiotem wyboru państwa (rządu) w konkretnym kraju, w danym czasie, w określonej sytuacji politycznej, społecznej, gospodarczej.

15.Paradoks wyborczy:
Istotę paradoksu omówię na prostym przykładzie. Załóżmy, że jest trzech wyborców o różnym poziomie dochodów:
- wyborca A o wysokich dochodach,
- wyborca B o średnich dochodach,
- wyborca C o niskich dochodach:
Przedmiotem wyboru są trzy różne projekty publiczne:
- projekt I wymagający wysokich nakładów (kosztów),
- projekt II wymagający średnich nakładów (kosztów)
- projekt III wymagający niskich nakładów (kosztów).
Przyjmujemy następne założenie, że nakłady (koszty) na projekty zostaną sfinansowane w jednakowym stopniu przez trzech uczestników wyborów oraz że obowiązuje zasada zwykłej większości. Zadaniem wyborców jest ustalenie kolejności realizacji projektów, czyli wyrażenie swoich preferencji. Jeżeli weźmiemy pod uwagę zależność między dochodami a możliwością pokrywania kosztów przez poszczególnych wyborców, to najbardziej prawdopodobny układ preferencji będzie następujący:
- wyborca A I > II > III,
- wyborca B II > III > I,
- wyborca.C III>II>1.
Jeśli będziemy analizować preferencje wyborców metodą porównywania projektów przez ich dobór parami, to otrzymamy następujące rezultaty:
- przy porównaniu projektu I z projektem II wygrywa projekt II, ponieważ dwóch wyborców, B i C, przedkłada go nad projekt I,
- przy porównaniu projektu II z projektem III także zwycięży projekt II, gdyż jest on wyżej stawiany przez wyborców A i B,
- przy porównaniu projektu I z projektem III wygn ojekt III, gdyż jest on preferowany przez wyborców B i C,
- przy porównaniu projektu III z projektem II zwycięży projekt II, gdyż jest on preferowany przez wyborców A i B
Analiza preferencji trzech wyborców daje więc rezultat, w którym zawsze wygrywają preferencje wyborcy B. Jest to przykład omawianego wcześniej media-nowego wyborcy, który w swoim wyborze unika rozwiązań krańcowych (najdroższy projekt i najtańszy projekt) oraz przykład przestrzegania zasady większości.

Rozpatrzmy jednak inny układ preferencji poszczególnych wyborców:
- wyborca A I> II >III,
- wyborca B III > I > II,
- wyborca CII>III>I.

Zestawienie (analiza) par projektów odbywa się według poniższej sekwencji. Najpierw porównujemy projekt I z projektem II. Wygrywa projekt I, gdyż dwóch wyborców, A i B, przedkładają projekt I nad projekt II. Następnie porównujemy projekt I z projektem III. Zwycięża projekt III, gdyż dwóch wyborców, B i C, przedkłada projekt III nad projekt I. Przy takiej sekwencji zwycięża wariant wyborcy B. Jeśli jednak analizę porównawczą projektów przeprowadzimy w innej sekwencji, a mianowicie: porównamy projekt II z projektem III, zwycięży projekt II, gdyż za taką kolejnością głosowali wyborcy A i C. Następnie, jeśli porównamy projekt II z projektem I, to zwycięży projekt I, gdyż dwóch wyborców, A i B, głosowało za takim układem. W rezultacie zwycięży wariant wyborcy A. Jeśli z kolei dobór par będzie dokonywany według następującej kolejności: projekt I z projektem III, to zwycięży projekt III, gdyż wyborcy B i C głosowali według takiej preferencji, a dalej projekt II z projektem III, to zwycięży projekt II, gdyż za taką kolejnością głosowali wyborcy A i C. W sumie przy głosowaniu w takiej kolejności ostatecznie zwycięży wariant wyborcy C. Fakt, że dobór par i sekwencji głosowania (układu celów głosowania) ma wpływ na ostateczny rezultat, tzn. że przy danym układzie preferencji może zwyciężyć wariant każdego z głosujących, określa się mianem paradoksu wyborczego. Jest to istotny mankament systemu wyborczego, gdyż stwarza on możliwość manipulowania wynikami wyborów przez tendencyjny wybór (zestawienie) rywalizujących ze sobą celów oraz sekwencji glosowania nad nimi. Nie bagatelizując znaczenia tych niebezpieczeństw warto jednak zauważyć, że paradoks wyborczy występuje tylko w przypadku niewielkich grup. Stąd może on być groźny np. przy głosowaniu albo w małych wspólnotach, albo w małych grupach przedstawicieli. Z paradoksu wyborczego wynika też istotna dla systemu demokratycznego wskazówka, że aby możliwe było respektowanie zasady woli większości głosujących, aby unikać arbitralności wyników głosowania, należy przyjąć taką strukturę preferencji głosujących, aby wynik głosowania był jednoznaczny. Innymi słowy, prawdopodobieństwo arbitralności decyzji głosujących jest tym mniejsze, im większy jest stopień homogeniczności preferencji.
16. stałym wzroście długu publicznego na skutek kumulacji deficytu oraz konieczności ponoszenia coraz wyższych kosztów obsługi długu; powoduje to konieczność angażowania coraz większych bieżących dochodów budżetowych do finansowania deficytu budżetowego z przeszłości;

17. Spektakularnym przykładem są Stany Zjednoczone, w których - wobec lawinowo narastającego deficytu budżetowego i długu publicznego - w 1985 r. Kongres przyjął ustawę Gramma-Rudmana-Hollingsa (od nazwisk trzech kongresmenów), która zobowiązała administrację do przygotowywania tylko zrównoważonych budżetów. Cel ten miał być osiągnięty w latach 1986-1991. Tak krańcowe podejście do równowagi budżetowej okazało się nierealne, chociaż w wyniku tej ustawy udało się w pewnym stopniu ograniczyć skalę deficytu budżetowego w Stanach Zjednoczonych. Do kwestii deficytu budżetowego oraz długu publicznego powrócę jeszcze w dalszej części pracy. W tym miejscu skonstatuję jedynie ważny w historii rozwoju tej instytucji fakt, iż po kilku dekadach, zwłaszcza po drugiej wojnie światowej, kiedy to budżet państwa mógł w wyniku świadomej polityki gospodarczej rządów zamykać się deficytem, następuje powrót do zasady równoważenia budżetu. Równowaga budżetowa jest ważnym kryterium działalności państwa. Na ile jest to tendencja trwała, a zwłaszcza realistyczna, spróbuję odpowiedzieć w innym miejscu pracy.

18. Teoria i praktyka finansów publicznych zgodnie potwierdza prawidłowość, że wykorzystanie środków publicznych jest tym bardziej efektywne, im dysponenci środków i realizatorzy zadań publicznych są bliżej społeczności, na rzecz której działają.

19. Redystrybucja pionowa dokonuje się przede wszystkim przez podatki centralne lub tę ich część, która jest przejmowana przez szczebel centralny; organizacyjną formą gromadzenia środków pieniężnych jest budżet państwa. Istota redystrybucji pionowej polega na tym, że w jej wyniku dokonują się - oparte na przymusie - zmiany w zasobach finansowych regionów, a od rodzaju doktryny ekonomicznej i społecznej zależy, jaka jest skala redystrybucji, tzn. w jakim stopniu wypracowane przez bogatsze regiony dochody przechodzą na rzecz regionów biedniejszych.

20. Pozioma redystrybucja dochodów między regionami polega na przekazywaniu, najczęściej dobrowolnym, środków pieniężnych przez bogate regiony biedniejszym. Jest kwestią otwartą, na jakich zasadach środki te są przekazywane, tzn. którym regionom, ile środków, kto o tym decyduje itd. W każdym razie pozioma redystrybucja środków ma to do siebie, że jest bardziej spontaniczna, jest wyrazem dobrej woli regionów bogatszych. Rozwiązanie takie może być również skutecznym narzędziem łagodzenia dysproporcji rozwojowych w przekroju przestrzennym w tym znaczeniu, że odpada tu element przymusu, a negocjacje w sprawie redystrybucji dochodów odbywają się bez władz centralnych.

21. W kontekście funkcji racjonalizacji wydatków publicznych przez tworzenie funduszy celowych musi być wyjaśniona sprawa podatku celowego (opłaty celowej). Jego istota polega na tym, że dochody osiągane z tego podatku są związane z określonym celem, a wszystko to może dokonywać się w ramach budżetu. Podatek celowy jest więc alternatywną formą dla funduszu celowego i może przejmować wiele funkcji, które są przypisane publicznym funduszom celowym. We współczesnych systemach finansów publicznych podatek celowy nie znajduje szerszego zastosowania, gdyż narusza wykształconą już dobrze zasadę ogólności (ściślej, ogólnego finansowania zadań) budżetu państwa czy budżetu samorządowego. Złamanie tej zasady groziłoby poszufladkowaniem dochodów publicznych i ograniczyłoby możliwości alokacji zasobów publicznych stosownie do zmieniających się warunków gospodarczych, społecznych i politycznych. Z tych właśnie względów częściej stosowanym rozwiązaniem jest tworzenie publicznych funduszy celowych.
22. Podatki mogą wpływać na stopień wykorzystania zasobów w gospodarce. Stąd też w gospodarce rynkowej tak duże znaczenie przywiązuje się do skutków, jakie wywołują ciężary podatkowe. Skutki te określane są obrazowo jako „spustoszenie podatkowe"

23. Gdyby nawet oprzeć jedyny podatek na dochodach - co jest rozwiązaniem najbardziej realistycznym - to i tak wystąpią negatywne jego skutki. H. Dalton dostrzega następujące:

- opodatkowanie niskich dochodów jest trudne, a koszty poboru wysokie,

- poza opodatkowaniem pozostają spadki, które przede wszystkim powinny być obciążone podatkami,

- występuje proces hamowania oszczędzania.

24. Iluzja podatkowa

1) ukrywanie związku między wielkością finansowych środków publicznych a korzyściami odnoszonymi przez podatnika;

2) wywołanie wrażenia u podatnika, że płacone przez niego podatki są korzystne, gdyż w ich wyniku podatnik uzyskuje nadzwyczajne korzyści, wówczas nakładany podatek jest postrzegany jako mniej uciążliwy;

3) zastępowanie podatków opłatami w związku z usługami na rzecz danej osoby; ten sposób wywoływania iluzji jest szczególnie skuteczny wtedy, gdy opłaty dotyczą specjalnych usług (np. ślub);

4) wykorzystywanie nastrojów społecznych dotyczących kwestii, której rozwiązanie wymaga pieniędzy; jest to dogodna okoliczność do wprowadzenia podatku i jest on odczuwany jako mniej uciążliwy, podatnik solidaryzuje się ze społeczeństwem;

5) zastraszanie społeczeństwa negatywnymi skutkami w przypadku nie-wprowadzenia podatku;

6) wprowadzanie wielu tytułów podatkowych, co sprzyja powstaniu iluzji, iż obciążenie podatnika jest mniejsze niż w przypadku podatku wymierzonego od jednego przedmiotu (np. dochodu, majątku);

7) rozmywanie odpowiedzi na pytanie: kogo rzeczywiście obciąża podatek. Zamazywanie związku między wydatkami publicznymi a wnoszonymi przez indywidualną osobę podatkami może odbywać się przez:

a) oparcie dochodów publicznych na dochodach sektora publicznego, co było charakterystyczne dla krajów realnego socjalizmu; podatek ma charakter ukryty, ludziom wydaje się, że w ogóle nie płacą podatków lub płacą je w minimalnym stopniu; ten sposób kamuflażu podatkowego ma jednak coraz mniejsze znaczenie wobec wyraźnej tendencji do ograniczania dochodów z własności państwowej (publicznej);

b) stosowanie podatków pośrednich ukrytych w cenach nabywanych towarów i usług;

c) zaciąganie pożyczek (dług publiczny); tworzy to iluzję, że podatnik nadal zachowuje swój dochód, co więcej, z dochodu tego czerpie procent zapominając, że w przyszłości władze publiczne muszą zrekompensować wydatki na spłatę i obsługę długu publicznego przez podniesienie podatków;

d) finansowanie wydatków przeciążenie jego „kosztami" podatnika przez wzrost cen towarów i usług;

e) składanie fałszywych obietnic, że nakładane podatki mają charakter przejściowy w związku z koniecznością poniesienia wydatków na finansowanie nadzwyczajnych celów; w rzeczywistości wydatki i związane z nimi podatki szybko nabierają cech trwałości.

25. Zasady, którymi kierują się władze publiczne przy konstruowaniu współczesnych systemów podatkowych oraz prowadzeniu polityki podatkowej:

1) wprowadza się kilka .podatków, przy czym trzy lub cztery ich rodzaje są podstawą finansów (funduszy) publicznych;

2) sięga się do różnych przedmiotów opodatkowania, tzn. dochodów, wydatków, majątku, nabycia praw majątkowych itp.;

3) stosuje się - chociaż w różnych proporcjach- w różnych krajach - i podatki bezpośrednie, i podatki pośrednie;

4) podatki bezpośrednie wprowadza się dlatego, że są one trudniej przerzucalne oraz są pewnym i

systematycznym, choć mniej wydajnym, źródłem dochodów

5) podatki pośrednie są, co prawda, łatwiej przerzucalne, ale technika ich poboru czyni z nich wydajne źródło dochodów władz publicznych

6) nadmierne dochody podmiotów gospodarczych ogranicza się przez progresywne skale podatkowe;

7) równomierne obciążenie podmiotów realizuje się według ich zdolności dochodowej, co oznacza, że

współczesne systemy podatkowe charakteryzuje stosunkowo duży stopień indywidualizacji obciążeń;

8) w opodatkowaniu przedsiębiorstw stosowane są skale podatkowe progresywne i degresywne; w związku z przebiegiem cyklu koniunkturalnego ulgi, wakacje i zwolnienia podatkowe

9) podstawowe rodzaje podatków ustala się na szczeblu władz centralnych; wynika to z istotnego znaczenia tego instrumentu dla funkcjonowania przedsiębiorstw (gospodarki) oraz społeczeństwa; nie wyklucza to udziału władz samorządowych w dochodach z tytułu ustalonych centralnie podatków, jak również stosowania w ograniczonym zakresie podatków lokalnych stanowionych przez władze samorządowe;

10) z psychologicznego punktu widzenia łatwiej jest zwiększać ciężary podatkowe przez podwyższenie istniejącego już podatku, niż wprowadzenie nowego;

11) spośród istniejących już podatków łatwiej jest, z psychologicznego punktu widzenia, zwiększyć ciężary podatkowe za pomocą podatków pośrednich niż bezpośrednich;

12) w celu przeciwdziałania oszustwom podatkowym współczesne władze publiczne stosują rozwinięty system kontroli (prewencji) oraz system kar; w celu ograniczenia zjawiska ucieczki przed podatkami władze publiczne dążą - z różnym skutkiem - do uproszczenia systemu podatkowego oraz współpracy międzynarodowej w kwestiach podatkowych, co ma szczególne znaczenie wobec dynamicznego rozwoju stosunków gospodarczych i finansowych między różnymi krajami.

26. Cechy wydatkowania środków publicznych

1) arbitralność decyzji dotyczących rozmiarów i kierunków wydatkowania środków publicznych,

2) niebezpieczeństwo marnotrawstwa środków publicznych,

3) niebezpieczeństwo nadużyć i korupcji podmiotów wydatkujących środki publiczne,

4) „wypychanie" zasobów prywatnych poza obieg stricte gospodarczy. Arbitralność decyzji o wydatkowaniu środków publicznych tkwi w samej

27.

Najczęściej za wydatki sztywne uważa się wydatki związane z obsługą długu publicznego. Nieprzeznaczenie wydatków na te cele oznaczałoby zachwianie wiarygodności władz publicznych na rynkach pożyczkowych, co utrudniłoby państwu zaciąganie pożyczek w przyszłości, a także wywołałoby szereg innych negatywnych skutków związanych z podważaniem zaufania obywateli do instytucji państwa. W polskich warunkach do wydatków sztywnych zalicza się także wydatki na finansowanie deficytu funduszy ubezpieczeń społecznych.

28. W płaszczyźnie makroekonomicznej chodzi o ustalenie racjonalnego - dla społeczeństwa i gospodarki - poziomu i racjonalnej struktury wydatków publicznych. W zakres tego zagadnienia wchodzi nie tylko bezwzględny czy relatywny poziom wydatków publicznych, najczęściej w odniesieniu do PKB, lecz także, jak już zaznaczałem, ich wewnętrzna struktura.

29. Istota racjonalizacji wydatków publicznych w ujęciu mikroekonomicznym sprowadza się do znalezienia adekwatnych form organizacyjnych i zasad gospodarowania pieniężnymi środkami publicznymi, takich które pozwalają jak najlepiej wykorzystywać te środki. W dostosowaniu tym musi być wzięta pod uwagę specyfika przedmiotu działalności, gdyż niewłaściwie dobrany model organizacyjno-finansowy podmiotu wydatkującego środki publiczne może powodować ich częściowe zmarnotrawienie.

30. Gdyby bowiem do wydatków publicznych podchodzić nazbyt rygorystycznie, ¦ a oszczędność w wydatkowaniu środków traktować jako kryterium podstawowe, to doszlibyśmy do absurdu. Dysponenci środków budżetowych mogliby powstrzymywać się od dokonywania wydatków i w ten sposób osiągać oszczędności, czego skutkiem byłoby niewykonanie zadań, do realizacji których powołane są władze publiczne

31. Metody pokrywania deficytu budżetowego - niezależnie od przyczyn wywołujących go - można uznać za prawidłowe tylko wówczas, gdy źródła tego pokrycia mają podstawy ekonomiczne. Podstawy te to przyrost oszczędności ludności, przedsiębiorstw i innych podmiotów, których skutkiem jest ograniczenie funduszy nabywczych tych podmiotów. Nie jest przy tym istotne czy oszczędności te przyjmą formę gotówkową, czy bezgotówkową, czy zostaną zlokalizowane w bankach, czy też bezpośrednio w budżecie w formie zaciągniętych przez budżet pożyczek. Z ekonomicznego punktu widzenia źródłem finansowania deficytu budżetowego są oszczędności pieniężne podmiotów. Natomiast nie można akceptować pokrywania deficytu budżetowego za pomocą emisji dodatkowego pieniądza bez względu na to, czy ma ona charakter bezpośredni, tj. emisji skarbowej, czy też pośredni, polegający na zaciąganiu przez budżet kredytów bankowych nie znajdujących pokrycia w przyroście oszczędności. Wobec konsumpcyjnego charakteru większości wydatków budżetowych ten sposób równoważenia budżetu prowadzi do nierównowagi gospodarczej, zwłaszcza nierównowagi rynkowej, wywołuje lub nasila zjawiska inflacyjne, powoduje spadek siły nabywczej pieniądza itp., a więc wprowadza ogólną destabilizację sytuacji gospodarczej i społecznej kraju.

32. deficyt budżetowy jest w pewnym stopniu powiązany z polityką monetarną państwa; np. wysoka stopa procentowa ogranicza aktywność gospodarczą, a więc obniża wpływy z tytułu podatków, jednocześnie pożyczki

33. Czynnikiem wywołującym deficyt budżetowy może być np. spadek skłonności do inwestowania, wynikający ze spadku zamówień z zagranicy. Konsekwencją zmniejszenia się popytu inwestycyjnego jest spadek dochodu narodowego oraz wzrost bezrobocia. Procesy takie wpływają bezpośrednio na budżet i albo wywołują deficyt budżetowy, albo powodują wzrost istniejącego już deficytu budżetowego. Spadek dochodu narodowego i wzrost bezrobocia oddziałują jednokierunkowo, niekorzystnie na deficyt budżetowy. Spadek dochodu narodowego powoduje spadek dochodów budżetowych z tytułu podatków, a wzrost bezrobocia wywołuje wzrost wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych.

34. Przy wysokim deficycie budżetowym niezbędne może się okazać obniżenie stopy opodatkowania podmiotów i/lub zwiększenie wydatków. Środki te spowodują pogłębienie się deficytu budżetowego, ale kwestia deficytu budżetowego nie może być traktowana wyłącznie z punktu widzenia bieżącej działalności państwa. W dalszej perspektywie przejściowe zwiększenie deficytu budżetowego powinno przynieść uzdrowieńcze skutki dla gospodarki, związane z pobudzeniem popytu, co z kolei ma spowodować wzrost dochodu narodowego oraz wzrost wpływów podatkowych, zmniejszenie wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych itd. W rezultacie zastosowania środków polityki fiskalnej deficyt budżetowy w dłuższej perspektywie powinien się zmniejszyć.

35. Na obecnym etapie rozważań o finansach publicznych próba odpowiedzi na te pytania jest już łatwiejsza. Wyróżnić można następujące przyczyny powstawania długu publicznego:

a) uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny;

b) okresy wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych;
c) realizowana doktryna ekonomiczna, która może zakładać świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego;
d) osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych; teoretycznym uzasadnieniem takiej polityki jest teza o neutralności długu publicznego dla gospodarki i społeczeństwa; jeżeli przyjąć, że teza ta jest prawdziwa, to dla rządu znacznie Korzystniejsze jest nakładanie nowych podatków;
e) wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia.

36. Aktywna polityka fiskalna występuje wówczas, gdy rząd stosuje- wybrane środki w celu: przeciwdziałania cyklicznym fluktuacjom, zapewnienia stabilizacji cen, ograniczania bezrobocia itp. Głównymi rodzajami tych posunięć' są zmiany stawek podatkowych, wydatków na roboty publiczne itp. Dlatego też proponuje się położenie większego nacisku na politykę pasywną wykorzystującą automatyczne stabilizatory. Uruchomienie tych środków nie wymaga bowiem żadnej decyzji władz administracyjnych, a wynika z właściwej niektórym typom podatków i wydatków państwa wrażliwości na zmiany poziomu dochodu narodowego i bezrobocia. Należy jednak podkreślić, że jakkolwiek automatyczne stabilizatory działają samoczynnie, to ich ustanowienie wymaga aktywności legislacyjnej państwa. Antycykliczne działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury polega na tym, że charakteryzują się one pewną „wbudowaną giętkością" względem dochodów i bezrobocia, tzn. zmiany ich rozmiarów dokonują się przy niezmiennych zasadach opodatkowania i zmiennych zasadach dokonywania wydatków. Działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury oparte jest na wykorzystaniu „wbudowanej giętkości" np. systemu podatkowego (progresywny, regresywny charakter stawek podatkowych), dzięki czemu w zależności od sytuacji gospodarczej odpowiednio kształtują się wielkości wpływów podatkowych. Mają one z kolei istotny wpływ na wielkość dochodów pozostających do dyspozycji (ludności, przedsiębiorstw), które powinny kształtować się w zależności od tego, czy występuje ożywienie gospodarcze, czy recesja. Cechy „dobrej" polityki fiskalnej
1. Racjonalny fiskalizm, wyrażający się zwłaszcza w tym, że nakładane podatki nie obniżą skłonności do oszczędzania i w konsekwencji nie wywołają spadku podaży kapitału pieniężnego. Innymi słowy, polityka fiskalna nie powinna doprowadzić do przekroczenia optymalnej granicy opodatkowania. Granice te zostają przekroczone, jeżeli' nadmiernie spadają - w wyniku interwencji fiskalnej.- dochody podmiotów, a to ż kolei wywołuje spadek oszczędności i kapitału pieniężnego.

2. Umiejętność łączenia celów fiskalnych z celami pozafiskalnymi.

3. Stabilność polityki fiskalnej. Z zagadnieniem racjonalnego fiskalizmu wiąże się także kwestia nadmiernego fiskalizmu, rozumianego jako nadmiernie agresywne ingerowanie władz publicznych w dochody, czego skutkiem może być spowolnienie procesów wzrostu gospodarczego, a w krańcowych przypadkach nawet doprowadzenie podmiotów do ruiny, co obróci się przeciw władzom publicznym, które utracą źródło dochodów.

Miernikiem fiskalizmu są zapewne:

1) zakres ingerencji systemu finansów publicznych w produkt krajowy brutto,

2) stopień pokrycia wydatków publicznych z dochodów,

3) progresywne skale podatkowe,

4) różnice między nominalną a efektywną stopą opodatkowania,

5) zakres występowania tzw. szarej strefy w gospodarce.
Nadmierny fiskalizm może przejawiać się w progresywnych skalach podatkowych, których stosowanie może doprowadzić do tego, że krańcowa stopa opodatkowania dochodów będzie tak wysoka, iż będzie zniechęcać podmioty do intensyfikacji działalności gospodarczej. Jest to zjawisko niebezpieczne. Cechą dobrej polityki fiskalnej jest też stabilność zasad.