I
Ad ostia domus clari iurisperiti Romani Multi clientes conveniebant.- Liczni klienci spotykali się przed wejściem domu slawnego prawnika rzymskiego. Unus ex iis serum rogat: Estne domi patronus noster? An eum salutare poterimus?- Jeden z nich pyta niewolnika: Czy jest nasz opiekun domu/. Czy będziemy mogli tego slawnego (znanego) prawnika powitać? Servus respondet: Dominus meus brevi vos audiet et omnes vestras Quastiones Solvet.- Niewolnik odpowiada: Pan mój wkrótce was wysłucha I rozwiąże wszystkie wasze problemy (pytania). Sed expectate, nam nunc quidem prandebit.- Lecz czekajcie bowiem właśnie teraz będzie jadł śniadanie. Clientes igitur exspectant, sed is, quem In iudicium creditor vacat, dicit „Quia debitum meum statuta die solvere non poteram, creditor profeto me apud iudicem accussabit- Klienci więc oczekuja na tego, którego przed sąd wierzyciel pozywa, mówi: ponieważ nie mogłem zwrócić (oddać) swego dugu w wyznaczonym dniu, wierzyciel z pewnością będzie oskarżał mnie przed sedzią. In iudici me Sistam , sed pecuniam non reddam, quia oves meas vendere non poteram- Stawie się w sadzie lecz nie oddam dugu ponieważ nie mogłem sprzedać moich owiec. Mihi Consilio iurisperiti opus Est- mi potrzebna jest porada prawnika. Cliens, qui iurisperitum iam aliquando consulebat, illi dicit- Klient który radził się juz kiedys prawnika mówi tamtemu. Patronus noster bene tibi suadebit et videlicet dicet: Quia debitum reddere cupiebas, sed non poteras, reus non es. Itaque iudex certe te absolvet- Nasz patron dobrze tobie doradzi I zapewne powie. Ponieważ pragnąłeś oddać dług lecz nie mogłeś więc nie jesteś oskarżony. Tak więc sędzia na pewno cię uwolni.
I I Titus cum Lucio fructus suos vendere cupientes Romam veniunt- Tytus z Lucjuszem przybywaja do Rzymu chcąc sprzedać swoje owoce. Titus In foro ait: Quam pulchna templa Romae aedificantur Guam multa aedifucia struntur!- Tytus na forum mówi: jak piekne świątynie rzymskie są budowane, jak liczne budowle są wzoszone. Cui Lucius: Urbs haec non longe a montibus distat, ubi Multi lapides inveniuntur, qui Romam adveni possunt- któremu Lucjusz odpowiada: miasto to nie jest odległe od gór gdzie liczne skały ( można znaleźć) są znajdywane, które mogą być przywiezone do Rzymu. Postea ex iis farbi nos tri templa et aedificia exstruunt- Później z tych robotnicy nasi świątynie i budynki budują, Titus dicit: Sed et templorum parietes variis picturis ornantur iuxta vero illa magna monumenta collocantur- Tytus mówi: Lecz ściany świątyni różnymi malowidłami sa ozdabiane obok zaś te duże pomniki sa umieszczane. Tum Lucius: Fabri nos tri ingeniosi recte existimantur, sed et servi, qui In Italiam asportantur, saepe dociles sunt- Wtedy Lucjusz: Rzemieslnicy nasi za uzdolnionych słusznie są uważani lecz i niewolnicy, którzy do Italii są przywożeni, często są zdolni. Itaque urbs nostra speciosa apparet- zatem nasze miasto ukazuje się wyjątkowe.
I I I Avus Quinti et Mucci de Vita decedens eos heredes consistuit- dziedek Kwintusa i Mucjusza umierając ustanawia ich spadkobiercami. Quintus casam et horum Mucius agrum et iumenta accipiet- Kwintus otrzyma dom i ogród Mucjusz pole i bydło. Quintus tabulas testamenti legens ait: Contentus sum quomiam Avi nostri ager, qui bene colebatur, et nunc bene coletur, arebitur, purgabitur, fructus vero in horto suo tempore colligentur_ Kwintus czytając testament mówi: jestem zadowolony ponieważ pole naszego dziadka, które było dobrze uprawiane I teraz będzie dobrze uprawiane, orane oczyszczane, owoce zas bedą zbierane z ogrodu w swoim czasie. Non erit vanus labor quem avus noster tot Annis impendebat- nie będzie próżna praca, która wkładał nasz dziadek przez tyle lat.Mucius dicebat: et ego sum contentus Quoniam avi casa, quae iam vetustate conficebatur a te bene curabitur- Mucjusz mówił: i ja jestem zadowolony ponieważ dom dziadka, który już podupadał na skutek starości przez ciebie będzie otoczony troską. Avus enim noster homo prolixa aetate erat et eam reficere non poterat- dziadek bowiem nasz był człowiekiem w podeszłym wieku i go odbudować nie mógł. Laborem hunc libenter suscipiemus et hoc modo hereditas nostra augebitur, mea enim et tua industria iam probabatur- podejmiemy się chetnie tej pracy i w ten sposób nasz spadek powiększy się bo moja i twoja pracowitość już potwierdzily się.
IV
Solus rei publice a civibus Romanis summa lex appellabatur- Dobro republiki było nazywane najwyższym prawem przez obywateli rzymskich. Nemini ullam legem viola re impune licebat, nemo per fas et nefas- ut dicebant_ libere agere poterat- nikomu nie wolno było złamać jakiegoś prawa bezkarnie, nikt nie mógł działać swobodnie-jak mówili-w sprawach dozwolonych i niedozwolonych. Uterque consul, omnes magistratus et totus senatus leges diligenter observabant-każdy konsul, wszyscy urzędnicy i cały senat strzegli starannie praw. In prisca re publica Romana nullus locus petulantiae dabetur- W dawnej republice rzymskiej żadne miejsce nie było dawane dla bezczelności. Consulum res praeclare gestae obliviane minime obruebantur, alter alteri rei publice negotia gerenti libenter subveniebat- Najsławniejsze czyny konsulów najmniej były zasypywane niepamięcią, jeden drugiemu wykonującemu obowiązki publiczne chętnie pomagał. Primo plebeii a patricis affligebantur sed postea plebs suos magistratus creabat, qui plebeios defendebant- najpierw plebejusze byli uciskani przez patrycjuszy lecz później lud swoich urzędników mianowal którzy bronili plebejuszy. Soli censori omnes castigare ius erat et quidem senatores senatu movere-sam cenzor miał prawo karać wszystkich i nawet usuwać senatorów z senatu.
V
Antiquis Romanis qoattuor iura publica et duo privata erant-U starożytnych Rzymian bylo 4 prawa publiczne I 2 prywatne.
In iuribus publicis numerabantur haec: ius suffragi , ius honorum, ius provocationis , ius sacrorum.-Wśród praw publicznych takie zaliczane są:prawo do głosowania, obejmowania urzadów, do odwoływania się, do uznawania religii.
Ad iura privata ius connubii et ius commercii pertinebat.-Do praw prywatnych należało prawo do zawierania małżeństw I prawo handlowe.
Servi omni iure carebant, nam modo laboris instrumenta habebantur.-Niewolnicy byli pozbawieni jakiegokolwiek prawa, albowiem byli uważani za sposób narzędzia do pracy.
Sed et civibus Romanis iura nonnumquam vi eripirbantur, quando divites patricii cum pauperibus plebiis de iuribus certabant.-Lecz i niekiedy prawa były wyrywane siłą obywatelom rzymskim , bogaci patrycjuszowie walczyli o prawa z biednymi plebejuszami.
Demum Anno quadringentesimo nonagesimo quarto ante Christum natum plebeii urbem relinquunt et in Montem Sacrum secedunt, patricii enim filias suas plebeiis in matrimonium dare recusabant.-Wreszcie w roku 494 p.n Ch. plebejusze opuszczają miasto i dochodzą na świętą górę, bowiem patrycjusze odmawiali dawania w małżeństwo swoich córek plebejuszom.
Denique, ut iam legebatis, plebeiis tribunos plebsi eligere licebat , qui eos ab iniuriis patriciorum vindicabant.-Wreszcie jak już czytaliście wolno było wybierać plebejuszom trybonów ludowych, którzy bronili tych od niesprawiedliwości ze strony patrycjuszy.