RENESANS
(XVw. - koniec XVIw., w Polsce do 1620r.)
POJĘCIA:
Humanizm - (łac. Humanus = ludzki), to prąd który w przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu, przyniósł fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Człowiek stał na pierwszym miejscu; panowało przeświadczenie o konieczności poznania człowieka i praw rządzących przyrodą jako podstawowym zadaniu filozofii, nauki i sztuki. Homo sum et nil humanum eme alienum ese puto (Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce) - Terencjusz (II w. p.n.e.)
Irenizm - (gr. eirene = pokój), tendencja, która pojawiła się w wyniku reformacji i rozłamu w kościele katolickim. Jest to dążenie do przywrócenia jedności w świecie chrześcijańskim poprzez wzajemne ustępstwa doktrynalne. Prekursorem w Europie był Erazm z Rotterdamu. W Polsce zwolennikami tej myśli byli J. Łaski i A. F. Modrzewski.
Reformacja - to ruch religijno-społeczno-narodowy, mający na celu reformę (łac.
reformatio = przekształcenie) doktryn i praktyk znajdującego się w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego
a) Luteranizm:
Marcin Luter - niemiecki zakonnik, kaznodzieja, teolog, który w 1517r. Przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez. Wypowiadał się w nich przeciwko odpustom i za dogłębnymi reformami Kościoła rzymskiego.
Luteranie (protestanci) domagali się między innymi zniesienia celibatu, tłumaczenia „Biblii” z łaciny na języki narodowe, głoszenia kazań w językach narodowych, zniesienia odpustów. Nie uznawali oni papieża.
b) Kalwinizm:
Jan Kalwin - Francuz, twórca kalwinizmu - jeszcze bardziej radykalnego odłamu reformacji. Kalwinizm stał się oficjalną doktryną narodowo-państwowa Kościołów ewangelicko-reformowanych m.in., w Szwajcarii, Hollandii i USA.
W Polsce Luteranizm przyjął się raczej wśród mieszczan, a kalwinizm wśród szlachty. Odrębny odłam reformacji stanowilo bracia polscy - Arianie - odłam powstały po podziale polskich kalwinów. Arianie głosili bardzo kontrowersyjne poglądy i często nie znajdowali poparcia. Potępiali wszelki rozlem krwi, występowali przeciwko wojnom, a także postulowali o zniesienie kary śmierci. Uważali, że należy znieść pańszczyznę, i poddaństwo chłopów. Rozwinęli oni doskonale oświatę. Ich szkoły (zbory w Pińczowie i Lublinie)stały na bardzo wysokim poziomie. Niestety niechęć do Arian była ogromna, w 1658 r. Zostali oni ustawą sejmową siłą nawróceni na katolicyzm, a oporni (czyli większość) wygnani z kraju. Ich majątki skonfiskowano, doprowadzając do całkowitego zniszczenia tego odłamu.
Kontrreformacja - Kościół katolicki czując się zagrożonym przez reformację, przeprowadził szereg reform wewnętrznych, uzdrawiających sytuację w łonie katolicyzmu, ale przede wszystkim, na soborze trydenckim (1545 - 1563) wytyczono plany walki z innowiercami i wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych. Kontrreformacji przewodził powołany do życia w 1534 r. zakon jezuitów.
WZORCE OSOBOWE:
Humanista - człowiek wykształcony, esteta, doskonale zorientowany w kulturze i sztuce nie tylko epoki, w której żyje, ale i okresu przeszłości (zwłaszcza antyku), erudyta, znający łacinę i grekę, otwarty, tolerancyjny, ciekawy świata, który usiłuje dokładnie i systematycznie poznawać, śledzi rozwój nauki i sztuki, patriota, zwolennik postępu, postrzega świat jako harmonijny i uporządkowany - doskonałe dzieło Boga
Ziemianin - gospodarz doskonale znający swoje gospodarstwo i zasady gospodarowania; mądrze kieruje służbą, dogląda każdej pracy, a poważniejsze sam wykonuje; zacny, uczciwy; żyje w harmonii z naturą i cyklem pór roku, wiedzie uporządkowane i spokojne, wypełnione pracą życie; wzorowy obywatel, patriota, skromny, mądry, honorowy.
Dworzanin - wykształcony erudyta, miłujący to co polskie: język, obyczaje, strój; oczytany, orientuje się w najświeższych wydarzeniach kulturalnych, nie stroni od dworskich uciech i zabaw, darzy władcę wielkim szacunkiem; dużą rolę w jego życiu odgrywają kobiety, z którymi umie prowadzić klasyczny dworski flirt - gry i zabawy słowne; ma duże poczucie humoru; umie czerpać z życia radość.
LITERATURA (Europa):
Giovanni Boccaccio: - „Dekameron” - zbiór 100 nowel, opowiadanych w ciągu 10 dni,
przez 7 panien i 3 młodzieńców w willi nieopodal Florencji (ogarniętej epidemią dżumy).
Francesco Petrarca: - „Sonety do Laury” - zbiór 366 utworów; całość składa się z dwóch
części, granicę między nimi wyznaczyła śmierć Laury.
Sonet włoski - składa się z 14 wersów wypełniających 4 strofy: 2 pierwsze 4-wersowe, 2 ostatnie 3-wersowe (tzw. tercyny).
Dante Alighieri: - „Boska Komedia” - dzieli się na 3 części:
Piekło - przewodnikiem bohatera jest Wergiliusz
Czyściec - przewodnik - Wergiliusz
Raj - przewodnikiem bohatera jest Beatrycze - dama serca Dantego.
LITERATURA (Polska):
Mikołaj Rej:
„Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem”
„Żywot człowieka poćciwego”
„Źwierzyniec” - zbiór 700 wierszowanych (pisanych trzynastozgłoskowcem) ośmiowersowych epigramatów, o charakterze satyrycznym: „Mnich”, „Pleban pieska na cmyntarzu pochował”, „Baba, co w pasyją płakała”
Jan Kochanowski:
Fraszki - drobne utwory poetyckie, często żartobliwe, pełne błyskotliwych myśli, dowcipnych skojarzeń. Kochanowski jest autorem ponad 300 fraszek. Wyróżniamy fraszki: obyczajowe, miłosne, refleksyjne, filozoficzno-refleksyjne: „Na swoje księgi”, „Do gór i lasów”, „Do fraszek”, „O kapelanie”, „Na Świętego Ojca”, „Do Hanny”
Pieśni:
„Czego chcesz od nas Panie”
„Serce roście patrząc na te czasy”
„Pieśń o spustoszeniu Podola”
„Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony”
„Pieśń świętojańska o sobótce”
Treny - cykl 19 trenów napisanych przez Kochanowskiego po śmierci jego 2 i pół rocznej córki Urszuli.
„Odprawa posłów greckich” - dramat wzorowany na klasycznym dramacie greckim. Kochanowski wprowadza polskie realia, co powoduje, że możemy ten utwór odbierać jako alegoryczny. Troja staje się alegorią XVI-wiecznej Rzeczypospolitej, ogarniętej kryzysem, osłabionej wewnętrzynymi sporami. Zostaje zachowana zasada 3 jedności, istnieje także chór.
Postacie: Aleksander (Parys), Antenor
Mikołaj Sęp Szarzyński:
„Rytmy, abo wiersze polskie”
Sonet IV: „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”
Sonet V: „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”
Andrzej Frycz Modrzewski:
traktat: „O poprawie Rzeczypospolitej”: I. O obyczajach, II. O prawach, III. O wojnie, IV. O Kościele, V. O szkole.
Piotr Skarga:
„Żywoty świętych”
„Kazania sejmowe”: choroby Rzeczypospolitej: brak miłości ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, różnowierstwo, osłabienie władzy króla, niesprawiedliwe prawa, upadek moralności.
„Kazanie wtóre. O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie” - występuje w tym utworze porównanie ojczyzny do matki, która urodziła i wychowała swoje dzieci. Za to należy się jej szacunek i cześć. Pojawia się tutaj także znana alegoria ojczyzny jako tonącego okrętu. Gdy okręt tonie należy go ratować nie myśląc o własnym dobytku, gdyż można zginąć razem ze statkiem.
Szymon Szymonowic:
„Sielanki” - sielanka: gatunek literacki obejmujący utwory o tematyce zaczerpniętej z życia wiejskiego, o pasterzach lub rolnikach.
„Żeńcy”: Oluchna, Pietrucha pracujące w polu narzekają na ciężką pracę, swój smutny los i na srogiego nadzorcę (Starosta).
Opracowanie: Mateusz Chłodnicki