O 4 "Realia historyczne polskiego Oświecenia"
Początek epoki Oświecenia w Polsce przypada ok. roku 1730. Właśnie w tym okresie zaczęły powstawać w Warszawie pierwsze instytucje zapowiadające nowy sposób myślenia, nowe spojrzenie na świat.
Jednym z pierwszych, którzy podjęli się trudu pracy reformatorskiej, był ksiądz Stanisław Konarski. Konarski był wykształconym w Rzymie i Paryżu pijarem. W roku 1740 powstało za jego inicjatywą Collegium Nobilium dla młodzieży szlacheckiej. Szkoła, która synom zamożnej szlachty zapewniała zreformowany system kształcenia. Reforma szkolnictwa wg Konarskiego, który swe poglądy wcielał w życie właśnie w Collegium, polegała przede wszystkim na przywiązywaniu większej wagi do rozumowego przyswajania przez uczniów wiedzy na drodze analitycznej, przy jednoczesnym ograniczeniu pamięciowego wbijania młodzieży wiadomości. Równocześnie z troską o rozwój intelektualny młodych ludzi w Collegium Nobilium, zwracano uwagę na rozwój fizyczny, zgodnie z antyczną zasadą "w zdrowym ciele, zdrowy duch". Miejsce przestarzałej scholastyki zajęło w Collegium Nobilium nauczanie filozofii, oprócz niej pojawiły się nauki przyrodnicze i matematyka. Młodych ludzi uczono też historii nowszej i narodowej oraz zaznajamiano ich z prawem, a wszystko to celem wykształcenia świadomych obywateli państwa. Niezwykle ważnym momentem było pojawienie się języka polskiego, choć jeszcze nie jako osobnego przedmiotu. Nadal językiem naczelnym była łacina. Po polsku czytywano jednak Kochanowskiego, Skargę. Młodzież miała możliwość uczenia się języków obcych - niemieckiego i francuskiego. Konarski przeszedł również do historii jako autor ważnych rozpraw naukowych, gramatycznych i politycznych, m.in. "Poprawie wad wymowy" oraz chyba najważniejszej - "O skutecznym rad sposobie".
Kolejnym istotnym wydarzeniem było założenie i oddanie do użytku publicznego Biblioteki Załuskich. Dokonał tego Józef Andrzej Załuski a biblioteka zwana Biblioteką Rzeczpospolitej, stała się bardzo ważnym ośrodkiem myśli naukowej.
Po roku 1764 czyli po wstąpieniu na tron polski Stanisława Augusta Poniatowskiego powstały najważniejsze polskie instytucje życia kulturalnego i politycznego XVIII w. Naczelnym zadaniem obozu skupionego wokół króla stała się walka z sarmacką ciemnotą oraz propagowanie reform, koniecznych w zaistniałej sytuacji historyczno-politycznej. Nie było to zadanie łatwe, o czym przekonano się bardzo szybko.
Rok 1765 był rokiem szczególnie obfitującym w ważne wydarzenia kulturalne i polityczne. Po pierwsze, w tym właśnie czasie z inicjatywy Stanisława Augusta rozpoczął w Warszawie swoją działalność pierwszy w Polsce stały teatr publiczny. Tutaj wystawiano sztuki Franciszka Bohomolca, Franciszka Zabłockiego oraz Wojciecha Bogusławskiego. Krytykowano w nich zabobony szlachty, uleganie obcym wpływom, wyśmiewano także głupotę i zacofanie sarmatów. Pracowano zgodnie z zasadą: "Bawiąc, uczyć i naprawiać obyczaje". Teatr wystawiał od 1767r., później król został zmuszony do zawieszenia jego działalności.
W tym samym roku (1765), również z inicjatywy króla, powstało czasopismo moralne - "Monitor". Zakładając i wydając numery "Monitora" czerpano wzorce z angielskiego tygodnika "The Spektator" ("Obserwator"). W "Monitorze" główną rolę odgrywał początkowo ksiądz biskup Ignacy Krasicki a wspierali go m.in. Franciszek Bohomolec, Stanisław Konarski i Adam Naruszewicz. Czasopismo pełniło podobną rolę jak teatr, tyle tylko, że nie na scenie ale słowem pisanym walczyło z ciemnotą i zacofaniem, propagowało nowe wzorce i hasła w dziedzinach: politycznej, społecznej, ekonomicznej oraz literackiej, nawoływało do reformy kraju. Na łamach "Monitora" pojawiały się nowe formy literackie i publicystyczne, takie jak esej, artykuł, felieton, reportaż a nawet listy do redakcji i odpowiedzi na nie. "Monitor" ukazywał się w sumie przez dwadzieścia siedem lat, lecz najbardziej radykalne i najważniejsze artykuły pojawiały się na jego łamach w latach 1765 - 1767.
Trzecim ważnym wydarzeniem roku 1765 było założenie przez króla pierwszej świeckiej szkoły państwowej. Była to Szkoła Rycerska czyli Korpus Kadetów. Na jej czele stanął jako komendant książę Adam Kazimierz Czartoryski, generał ziem podolskich, bliski współpracownik króla. Celem Szkoły Rycerskiej było przygotowanie młodych ludzi do służy wojskowej, ale przede wszystkim zwracano uwagę na wykształcenie intelektualne kadetów oraz wyrobienie w nich wzorowej postawy patriotycznej i moralnej. Czartoryski opracował na użytek kadetów specjalny zbiór zasad, którymi młodzież mogła kierować się w swoim postępowaniu. Był to "katechizm kadetów". Hymnem szkoły stał się natomiast wiersz Ignacego Krasickiego "Świta miłości kochanej ojczyzny".
W roku 1768 w Barze na Podolu zostaje zawiązana konfederacja barska pod hasłem obrony wolności i niepodległości, skierowana przeciwko królowi, carskiej dominacji i próbom reformy ustroju. Owa konfederacja stała się jedna z przyczyn wewnętrznych I rozbioru Polski, który miał miejsce w 1772 roku.
Już w latach 70-tych wśród imprez kulturalnych bardzo wysoką pozycję zdobyły tzw. obiady czwartkowe. Były to spotkania u króla (na zamku lub w Łazienkach), na które przychodzili najwybitniejsi działacze polityczni oświecenia a także najwybitniejsi poeci i publicyści. Dyskutowano, czytywano nowe utwory, omawiano plany reform. Obiady czwartkowe odbywały się w latach 1770-1788 a przychodzili na nie m.in. Stanisław Konarski, Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki.
Sejm w roku 1773 na wniosek króla powołał Komisję Edukacji Narodowej, czyli pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Wprowadzono w życie zdecydowaną reformę całej oświaty Rzeczypospolitej. Zreformowano obie Akademie (Wileńską i Krakowską), podporządkowano im szkoły średnie a tym z kolei elementarne. Kolejnym ważnym krokiem na drodze reformy systemu nauczania było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego celem stało się opracowanie i wydanie nowych podręczników szkolnych. Powstaje także pierwsze towarzystwo naukowe oparte na oświeceniowym programie, w roku 1800 w Warszawie powołane zostaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Uwieńczeniem wszelkich działań stronnictwa reformatorskiego stała się Konstytucja 3 Maja, uchwalona przez Sejm Wielki ( zwany także Czteroletnim 1788-1792).W roku 1792 magnaci zawiązali spisek, którego celem było zniesienie Konstytucji i powrót do dawnego ustroju pod gwarancją Rosji. Działania te były jedną z przyczyn kolejnego rozbioru Polski, który miał miejsce w 1793 roku. Trudna sytuacja gospodarcza ziem polskich po II rozbiorze stanowiła jedną z przyczyn wybuchu powstania kościuszkowskiego w 1794 roku, jednak powstanie zakończyło się niepowodzeniem, a rok później Polska po III rozbiorze ostatecznie zniknęla z mapy Europy na wiele lat. Niezwykle ważnym wydarzeniem tego okresu było wkroczenie w roku 1806 wojsk napoleońskich, rok później utworzono Księstwo Warszawskie pozostające w sojuszu z Francją. W 1815 zostaje powołane do życia Królestwo Polskie połączone z unią personalną z Rosja, z carem jako królem.
Za koniec epoki Oświecenia uznaje się rok 1822, w którym to zostaje wydany pierwszy tom "Poezji" Adama Mickiewicza. Fakt ten przypieczętował narodziny romantyzmu.