Przemiany społeczne narzucają określone wymagania szkole i nauczycielowi, wpływają na modyfikacje celów, zadań, treści, metod kształcenia i wychowania. Stawia to nauczyciela w nowej i wciąż zmieniającej się sytuacji, wpływa na warunki i treść jego pracy. Rola nauczyciela jest ściśle powiązana z przemianami w życiu społecznym, do którego przygotowuje on swoich wychowanków. Z jednej strony rola ta jest wynikiem procesów dokonujących się w społeczeństwie, z drugiej zaś ich czynnikiem sprawczym .
Na przestrzeni wieków daje się zauważyć nieustanna tęsknotę za nauczycielem doskonałym, reprezentującym bogatą osobowość, potrafiącym wycisnąć własne piętno na cechach psychicznych ucznia.
Ideał takiego nauczyciela-wychowawcy ukazany został w licznych pracach pedagogicznych i psychologicznych. Ich autorzy, próbując przedstawić odczucia uczniów i ich rodziców na temat wzorca osobowego nauczyciela-wychowawcy, starali się stworzyć pewien „obraz” cech osobowych takiego nauczyciela. W literaturze spotkać można dedukcyjny i indukcyjny sposób formułowania pożądanej sylwetki wychowawcy.
Pierwsze wnioski dotyczące cech osobowych nauczyciela, warunkujących skuteczność jego pracy, autorzy wysuwali metodą dedukcji z celów i zadań wychowania, z założeń i praw psychologicznych, jak również z obserwacji i znajomości pracy nauczyciela. Do autorów tej kategorii publikacji można zaliczyć J.W. Dawida, Z. Mysłakowskiego, M. Kreutza, S. Szumana, S. Baleya, J. Kerschesteinera. Ich prace o charakterze normatywnym przedstawiają wzór, ideał, do którego powinni zmierzać wszyscy nauczyciele, którzy dążą do mistrzostwa pedagogicznego i do osiągnięcia własnej doskonałości. Sposób dedukcyjny polegał na wyprowadzaniu poszczególnych cech i całej struktury osobowości wychowawcy z wartości „zapisanych” w kulturze, w warunkach egzystencji społeczeństwa, w zadaniach wychowania (tu wartością nadrzędną było dobro wychowanka). Podejście to często bywa nazywane postulatywnym albo normatywnym i bliska jest mu metoda historyczna, która przedstawia, jak w różnych okresach kształtował się idealny wzorzec wychowawcy.
Rola społeczna nauczyciela jest silnie związana z określonym systemem wartości ideologicznych, światopoglądowych i etycznych. Nauczyciel w swojej pracy dydaktyczno-wychowawczej, w kontaktach ze środowiskiem lokalnym, co dzień staje wobec konieczności oceniania zjawisk, faktów, informacji. Podstawowym zadaniem nauczyciela jest przygotowanie dorastających pokoleń do pracy i życia w społeczeństwie. Nauczyciel występuje jako osoba kierująca i organizująca proces wychowania i nauczania w szkole oraz jako opiekun dzieci i młodzieży, jako działacz społeczny w środowisku lokalnym, w jego organizacjach i instytucjach . Zawód nauczyciela stawia wysokie wymagania - nauczyciel znajduje się pod ustawiczną kontrolą, każde jego potknięcie jest natychmiast dostrzegane i komentowane. Musi, więc być szczególnie ostrożny, zwłaszcza, że sędziami - i to surowymi - są uczniowie, których wychowuje. Łatwo można stracić ich szacunek i zaufanie, ale bardzo trudno je odzyskać. A przecież rezultaty pracy wychowawczej zależą przede wszystkim od stosunku uczniów do nauczyciela, od jego autorytetu. Autorytet nie może być narzucony czy sztucznie wykreowany, ale powinien być uznany, wybrany i zaakceptowany przez młodzież ze względu na wiedzę, kompetencje, a przede wszystkim ze względu na cechy moralne nauczyciela. Mimo negacji odrzucania autorytetów, uczniowie potrzebują osobowych wzorców. Dorastającemu młodemu człowiekowi potrzebny jest przewodnik - dobrze znający drogę, jasno widzący cel, niezmordowany, bezwzględny wobec siebie, wyrozumiały wobec innych, opanowany, zdyscyplinowany, skoncentrowany na tym, co najważniejsze, oddany sprawie młodzieży, podchodzący z otwartym sercem do tych, którzy nie potrafią jeszcze tego docenić. Mając taki depozyt, nauczyciel potrafi przejść przez życie bez załamań, depresji, zniechęcenia i zawodu.
Naczelną zasadą w postępowaniu z uczniami jest poszanowanie ich godności. O potrzebie podmiotowego traktowania każdego ucznia mówi się od lat. Podmiotowość to nic innego jak fakt bycia sobą i prawo do bycia traktowanym jak osoba. Jeśli więc nauczyciel obrzuca uczniów obraźliwymi epitetami, to nie powinien dziwić się, że sam nie zasłuży na ich szacunek. Ironia, złośliwość, niecierpliwość, dyktatorstwo ze strony nauczyciela wywołują wśród uczniów opór i frustrację. Natomiast cierpliwość, wyrozumiałość i otwartość na problemy uczniów pomagają w osiąganiu lepszych wyników w nauce. Nauczycielowi nie wolno obrażać się na ucznia; jako psycholog powinien rozumieć jego potknięcia i ich przyczyny, a jako wychowawca szukać dróg zmierzających do likwidowania wad i wykształcenia zalet. Warunkiem właściwej atmosfery w klasie jest interesowanie się przez nauczyciela wszystkimi uczniami: tymi, którzy wybijają się ponad poziom, oraz tymi, którzy z różnych względów do tego poziomu nie dorastają. Nauczycielowi nie wolno uważać trudnego ucznia za zawadę, lecz powinien temu właśnie uczniowi poświęcić najwięcej uwagi. Postawa nauczyciela powinna być zbliżona do postawy lekarza: powinien doradzać, nie osądzać, nie piętnować; przy całej stanowczości czy nawet ostrości tonu pozostawać opanowanym i uprzejmym. Postępowanie nauczyciela zawsze uwikłane jest w oceny moralne, np. sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Uczeń musi być przekonany, że otrzymał sprawiedliwą ocenę. Sprawiedliwość wymaga, by ocenione były nie same wyniki, ale także trud i dobra wola, włożone w ich osiągnięcie. Bliższe poznanie ucznia pomoże odróżnić pilność słabego od niedbalstwa czy lenistwa ucznia zdolnego. Nauczyciel musi posiadać duży zasób wiedzy. Uczniowie mają prawo, by uczyli ich nauczyciele dobrze przygotowani. W oczach rodziców i uczniów nauczycielowi najbardziej szkodzi niewłaściwy, lekceważący stosunek do pracy, zaniedbywanie obowiązków. Samokształcenie, doskonalenie własnego warsztatu pracy jest podstawowym warunkiem bycia dobrym nauczycielem. Chodzi tu nie tylko o rzetelne przygotowanie się do lekcji, ale też o punktualność, zaangażowanie, gotowość pojęcia dodatkowego wysiłku, aby pomóc uczniom, którzy tego wymagają .
W zawodzie nauczycielskim nie sposób oddzielić obowiązków zawodowych od obowiązków moralnych. Wymagania społeczno-moralne stawiane nauczycielom zreformowanej szkoły są wysokie i dotyczą: identyfikacji ze szkołą, pracą pedagogiczną i zespołem nauczycielskim. Nauczyciela powinna cechować silna potrzeba kształcenia i wychowywania dzieci i młodzieży, oddanie dla spraw ludzkich, poczucie i przejawianie odpowiedzialności za prawidłowy intelektualny, społeczno-moralny, fizyczny i kulturalno-estetyczny rozwój uczniów.
Nauczyciel powinien zajmować postawę wybitnie humanistyczną, tj. postępować zgodnie z zasadami demokracji, równości, sprawiedliwości, uczciwości i solidarności międzyludzkiej..
Od nauczyciela wymaga się prezentowania zachowań patriotycznych, opartych na znajomości ojczystego kraju jako części Wspólnoty Europejskiej, państwa niepodległego i suwerennego, rozwijającego przyjazne stosunki z sąsiadami i pozostałymi krajami świata a także głoszenia i przestrzegania zasady tolerancji wobec różnych postaw ideowych, światopoglądowych, narodowych, religijnych i społecznych. Do wymagań społeczno-moralnych należy również autentyczna otwartość na problemy społeczne uczniów oraz ich rodzin, jak również przejawianie inicjatywy w udzielaniu im pomocy w rozwiązywaniu trudnych problemów wychowawczych.
Nauczyciel powinien także umiejętnie kształtować w zespołach uczniowskich korzystną atmosferę psychospołeczną, w której panują życzliwe i partnerskie stosunki oraz są przestrzegane prawa ucznia. Absolutnym wymogiem jest stosowanie w życiu i w pracy tych samych zasad społeczno -moralnych, które są wpajane dzieciom i młodzieży. Wśród wartości współcześnie traktowanych jako uniwersalne szczególne miejsce zajmują m.in.: prawo do życia w wolności, podmiotowość i tożsamość człowieka, godność, odpowiedzialność, swobody obywatelskie, patriotyzm, życie wolne od zagrożeń wojną, demokracja, pluralizm polityczny i światopoglądowy, uczciwość, tolerancja, rodzina, edukacja, zdrowie i jego ochrona, możliwość samorealizacji, praca oraz godziwy poziom życia materialnego i duchowego .
Nauczyciel staje w swojej pracy przed pewnymi paradoksami. Z jednej strony ma za zadanie wyposażyć ucznia w wiedzę, a z drugiej strony musi dbać o uniezależnienie się wychowanka by miał on własne poglądy na świat. Nauczyciel ma przekazywać to, w co wierzy, o czym jest przekonany, że ma to wymiar uniwersalny. Jednocześnie należy dać uczniowi prawo do odrzucenia lub zaakceptowana przekazywanych wartości. Neutralność nauczania jest, jak wiadomo, fikcją. Z tego powodu należy uczyć przede wszystkim dystansu do różnych wpływów i wyrabiania własnych poglądów. Sztuką jest umieć przekonać do swoich racji uczniów, gdyż mają w sobie naturalny opór wobec umoralniania dokonywanego przez nauczyciela. Uczniowie często bezrefleksyjnie przyjmują postawy proponowane przez nauczyciela, gdy widzą, że postępuje on zgodnie z nimi. Gdy dojdzie do rozdźwięku między głoszonymi przez niego hasłami a rzeczywistością, straci on swoich zwolenników. Poza tym dobry nauczyciel to taki, który potrafi przełamać rutynę a zachowania destruktywne uczniów traktuje jak wyzwanie. Lepiej od razu pozbyć się złudzeń, co do tego, że kontakty będą przebiegać bezproblemowo. Należy spojrzeć na nauczyciela jak na mediatora, który stara się znaleźć punkty wspólne między podręcznikową wiedzą a potrzebami i oczekiwaniami uczniów. Musi on także przyjąć do wiadomości, że nadejdzie moment, gdy uczeń przerośnie mistrza i poszuka nowego specjalisty. Jest to naturalna kolej rzeczy i należy to odczytać jako swój sukces a nie porażkę .
Zdaniem Philipe Meirieu w społeczeństwie panuje przekonanie, że nauczyciele to ludzie żądni władzy, wręcz fanatycy, którzy chcą ukształtować innych na swoje podobieństwo. Gdy pedagog jest nastawiony entuzjastycznie bywa postrzegany jako maniak. Gdy ma dobry kontakt z dziećmi posądza się go o udowadnianie innym nauczycielom ich niewydolności i pokazywanie swojej wyższości nad tymi, którzy ponieśli na tym polu klęskę. Słuchając takich opinii należy zdać sobie sprawę z tego, że nauczyciele też są tylko ludźmi i nie można wymagać od nich by byli ideałami. A tak często jest. Rodzice oczekują, iż nauczyciel będzie wierzył w możliwości ich dzieci i będzie starał się rozwijać zdolności do uczenia się podopiecznych. I tu mają rację. Bez wiary w możliwości dziecka nauczanie traci sens. Nauczyciel musi mieć w sobie przekonanie, że potrafi ucznia czegoś nauczyć. Ważne by nie zrzucać pochopnie trudności na barki specjalistów, ale samemu starać się pomóc wychowankowi. Meirieu sformułował na bazie tych dociekań zasadę: „nieustanna wiara w możliwości ucznia jest szaleństwem, ale w nauczaniu to szaleństwo jest konieczne .” Nie można zamknąć się przed uczniem przyjmując postawę niewiary w jego rozwój. Nauczyciel, który skreśla ucznia zachowuje się jak Bóg. A przecież nie jest wszechwiedzący i nie zna przeszłości ani przyszłości danego człowieka.
Nauczyciel musi rozumieć dziecko i świat - według dziecka - posiadać umiejętność współodczuwania z innymi. Tylko w ten sposób może kompetentnie współtworzyć drugiego człowieka. W szkole nie można po prostu realizować celu, gnać do przodu „z programem”, poganiać siebie i dzieci, ponieważ w takiej sytuacji wszystkim stawia się podobne wymagania i gdzieś gubi się proces indywidualizacji. Proces indywidualizacji jest konieczny, tak ze względu na różne potrzeby emocjonalne, jak i intelektualne dzieci. Praca z uczniem winna byś dostosowana do jego inteligencji.
Jakież, więc są powinności i rola nauczyciela? Myślę, że trafnie ocenił je w XVIII w. Grzegorz Piramowicz:
„Cel jego jest bardzo szlachetny, przykładać się do szczęśliwości ludzi, przez dobre wychowanie co do zdrowia, co do wiary i cnoty, co do nauki potrzebnej ku dobremu odbywaniu powinności i spraw życia każdego przyzwoitych .”
3