Teoria ugruntowana.
Metodę teorii ugruntowanej stworzyli socjolodzy B. Glaser i A. L. Strauss w latach 60-tych (Discovery of Grounded Theory: Strategies of Qualitative Research, Chicago 1967). Jest to metodologia kładącą olbrzymi nacisk na indukcję jako sposób teoretyzowania. Twórcy metodologii teorii ugruntowanej traktują budowanie teorii jako proces, nie jest to więc weryfikacja wcześniej zbudowanych hipotez na podstawie później zebranych danych.
Zbieranie danych, budowanie hipotez i ich weryfikacja nie są wyraźnie rozdzielone w czasie, jak ma to miejsce w tradycyjnych badaniach, ale są procedurami, które wzajemnie wielokrotnie się przeplatają w czasie długiego procesu generowania teorii (generation of theory). Teoria, np. dotycząca jakiegoś procesu, zaczyna wyłaniać się po rozpoczęciu zbierania danych empirycznych. Natomiast analiza dedukcyjna służy sformułowaniu z zaobserwowanych "zmysłowo" i "wyindukowanych" kategorii czy konceptualnych wskazówek, gdzie dalej szukać grup lub podgrup porównawczych. Poprzez porównanie danych zbieranych w trakcie badań, badacz tworzy bardziej abstrakcyjne poziomy teoretycznych powiązań kategorii. Teoria jest więc budowana indukcyjnie, tj. w trakcie następujących po sobie stadiów analizy danych empirycznych (B.Glaser, 1978, s.39). Teoria ugruntowana powinna umożliwiać przewidywanie, wyjaśnianie i rozumienie zachowań społecznych, których dotyczy.
W metodologii tej przyjmuje się, że na początku badań należy unikać szczegółowej konceptualizacji, a koncepcja badawcza, jej główne kategorie, hipotezy, oraz cały konstrukt teoretyczny na który składają się hipotezy połączone ze sobą i ich opis, powinny wyłaniać się w trakcie badań empirycznych i towarzyszących im permanentnych analiz. Rzeczywistość społeczno-kulturowa wyłania się stopniowo w trakcie badań. Trudno jednak zacząć jakiekolwiek badania bez prekonceptualizacji. Trzeba widzieć, co się chce obserwować i badać. Najbardziej początkowy wybór dotyczy zatem wyboru obiektów obserwacji lub zjawiska, a nie przyjmowania określonych pojęć i założeń odnośnie obserwowanych konkretnych zjawisk.
Istotna jest tutaj kategoria opisująca zjawisko tzw. kontekstu odkrycia metodologia teorii ugruntowanej postulując ograniczenie prekonceptualizacji badań i założeń odnośnie przebiegu badanych zjawisk pomaga odkryć nowe ich wymiary i uwarunkowania. Często możemy znaleźć, w sensie przedmiotowym i teoretycznym, coś czego na pewno nie szukaliśmy na początku naszych badań (serendipity - przypadkowe odkrycia). Mamy tutaj do czynienie ze zdolnością zobaczenia rzeczy trudno postrzegalnych i których odsłanianie w sensie teoretycznym jest siłą naukowej obserwacji. Umiejętność znajdowania wartościowych rzeczy, których się nie szukało dotyczy potencjalnych możliwości jakie daje metodologia teorii ugruntowanej. Fenomen zaskoczenia badacza i jego zdziwienia w pewnym momencie badań i analiz jest najczęstszym wskaźnikiem odkrywania nowych zjawisk, wymiarów i w konsekwencji odsłonięcia się rzeczywistości społecznej w postaci kategorii, hipotez, zbiorów hipotez i ostatecznie nowych konstruktów teoretycznych. Nieplanowane odkrycie i rola przypadku w jakimś momencie nie świadczy jednak o tym, że w metodologii i teorii ugruntowanej można przyjąć strategię badawczą typu wszystko ujdzie. Zastosowanie określonych procedur analitycznych jest niezbędne. W rzeczywistości metoda ta jest silnie ustrukturyzowana i rygorystyczna.
Metoda ugruntowana jest:
1. Ogólną metodą analizy porównawczej
2. Metodą używającą każdy rodzaj danych {everything is data) z naciskiem położonym na kolekcjonowanie danych jakościowych (wywiad swobodny, wywiad narracyjny, wywiad grupowy, obserwacja uczestnicząca etc.)
3. Metodą analizy łączącą się z takim zbieraniem danych, w którym używa się wybranych metod w sposób systematyczny w celu wygenerowania teorii indukcyjnej odnoszącej się do badanego zjawiska
4. Metodą w której operuje się zintegrowanym układem hipotez bazujących na indukcji, które wyłaniają się w trakcie pracy w terenie
5. Metodą opierającą się na trzech poziomach analizy: pierwszy poziom to praca w terenie i zbieranie danych, drugi poziom to konceptualizacja i tworzenie kategorii, hipotez, określanie ich właściwości na podstawie zebranych materiałów; trzeci poziom to stworzenie teorii czyli pakietu zintegrowanych hipotez
6. Metodą empiryczną (wymaga szczególnej rygorystki w trakcie prowadzenia badań)
7. Metodą próbującą zrozumieć działania ludzi z ich punktu widzenia
Ogólny zarys
Teoria ugruntowana zaczyna się wraz z sytuacją badawczą. Zadaniem badacza jest zrozumienie co się dzieje, co ludzie robią i jak. Dociera do tego poprzez obserwację, rozmowy, wywiady. Po każdym intensywnym wywiadzie, obserwacji należy zanotować kluczowe problemy, które pojawiły się w trakcie badania (rodzaj streszczenia, skojarzenia, hasała etc). W ten sposób powoli będzie się wyłaniała nasza teoria. W trakcie tego procesu należy nieustannie poddawać porównaniom to, co zbierzemy. Wszystkie porównania należy zapisywać (tu też należy kojarzyć, rozmnażać hasła, pomysły) - w ten sposób kodujemy zebrane, dane. Celem porównywania jest zidentyfikowanie .kategorii, podkategorii i ich właściwości. Dzięki temu zacznie się wyłaniać nieco bardziej spójny obraz tego, co badamy. Wyłonią się główne kategorie, które będą stanowiły podwalinę pod teorię. Są to główne problemy, które stanowią istotę studiów nad wybranym zjawiskiem. Dodatkowo należy stosować tzw. memoing (zapisywanie wszystkiego, co nam się przypomni, notowanie procesu wyłaniania się kategorii, podkategorii etc). Kolejnym krokiem jest sortowanie wszystkich kategorii i hipotez, notatek, co pozwoli na ustalenie szkieletu dla teorii. Tu zaczyna się pisanie końcowego tekstu.
Etapy:
1. Zbieranie danych
2. Notatki
3. Kodowanie
4. Memoing
5. Sortowanie
6. Pisanie
Wyłanianie się hipotez i ich testowanie
To co odróżnia metodę ugruntowaną od innych metod jest proces wyłaniania się teorii. Metoda ta nie jest testowaniem założeń. Polega na stworzeniu nowej teorii, która wyłoni się bezpośrednio z sytuacji badawczej. Generalnie chodzi o zrozumienie tej sytuacji badawczej. Nie łatwe to zadanie, ze względu na to, że uczeni jesteśmy raczej sprawdzania założeń niż ich wychwytywania, tworzenia w trakcie badań. Mamy silnie zakodowany taki sposób tworzenia wiedzy naukowej. Używanie metody ugruntowanej jest więc osunięciem na bok, oduczaniem się tego, czego nas nauczono jako badaczy. Proces badawczy jest tu zupełnie inny, łącznie z tym, w jaki sposób używa się literatury przedmiotu. Metoda ta odpowiada na sytuację, kontekst w jakim prowadzone są badania. Jest nieustannym poszukiwaniem. Jest kierowana przez dane w ten sposób, że końcowy efekt czyli teoria jest dopasowana do kontekstu.
Zbieranie danych czyli praca w terenie.
Należy mieć oczy szeroko otwarte. Można się wiele dowiedzieć poprzez, samą obserwację, ale to wywiady stanowią główne źródło dla teorii ugruntowanej. Sposób zbierania danych poprzez wywiady w zasadzie zależy od badacza. Można posłużyć się próbką lub nie, ankietą, kwestionariuszem, wywiadem ustrukturyzowanym, storytellingiem etc. Najważniejsze to rozmawiać, pytać, dyskutować, konwersować.
Storytelling jest metodą badawczą z zakresu badań jakościowych opierającą się na analizie narracji tworzonych przez członków danej społeczności. Może polegać na przeprowadzaniu wywiadów, ze szczególnym naciskiem na historie z życia badanego, może także opierać się na analizie powtarzanych mitów.
Notowanie
Autorzy metody ugruntowanej, zwłaszcza B. Glaser jest przeciwny nagrywaniu wywiadów czy robieniu notatek w trakcie. Zmienia to sytuację badawczą i w pewnym sensie jest to strata czasu zwłaszcza w przypadku transkrypcji nagranych rozmów. Zamiast transkrybować, można prowadzić badania.
Kodowanie
Wyobraźmy sobie, że siedzimy przed notatkami. Będą to notatki z naszych obserwacji, z przeprowadzonych wywiadów, podsłuchanych rozmów, cytaty naszych informatorów etc. Ważne jest, żeby odnotowywać kontekst wywiadów, obserwacji i wszystkiego co zasłyszane (gdzie, kto - notki biograficzne, jak, emocje - wszystko, co może się potem przydać i okazać bardzo istotne). Kodowanie polega na porządkowaniu notatek. Jest to nudna i żmudna praca, ale niezbędna.
Nieustanne porównywanie
Od pierwszej chwili, kiedy zaczniemy pracować w terenie, obserwować, rozmawiać, podglądać, wpraszać się musimy zadawać sobie następujące pytania:
1. Co się tu dzieje?
2. Jaka jest sytuacja?
3. Kim są ci ludzie i jak działają w danej sytuacji?
Odpowiedzi na te pytania zapisujemy, zapamiętujemy, bo będą ważne przy następnych okazjach, kiedy będziemy prowadzić następne obserwacje i rozmowy. Musimy je nieustannie porównywać nie tylko na poziomie robienia notatek ale w kontekście sytuacji badawczej. Każda informacja powinna być porównana z inną, dzięki temu będziemy sprawniej przeprowadzali wywiady, będziemy wiedzieć o co się dopytać etc.
Kategorie i ich właściwości
Kategoria jest tematem, która podsumowuje sens pojedynczego wywiadu czy obserwacji. W praktyce tych kategorii będzie bardzo dużo (lub podkategorii). Mogą być szkicami założeń, skojarzeniami, streszczeniami, hasłami, które pojawią się w trakcie pracy z informatorem.
Główna kategoria
Po jakimś czasie okaże się, że pewna kategoria lub kategorie będą się pojawiały wielokrotnie lub będzie stanowiła coś w rodzaju łącznika pomiędzy innymi kategoriami lub subkategoriami. To będzie najprawdopodobniej główna kategoria. Bardzo niebezpieczne jest wybranie jakieś kategorii na główną zbyt wcześnie.
Nasycenie
W procesie zbierania i interpretowania danych, porządkowania ich w kategorie pojawi się taki moment, kiedy z zebranym materiałem nie da się już zbyt wiele wycisnąć, kiedy nie możemy już kodować, dzielić, porównywać, donowtowywać, łączyć kategorie, zmieniać ich porządek. To będzie ten moment, kiedy kończy się praca z kodowaniem.
Memoing
Memoing jest paralelny do zbierania danych, notowania i kodowania. W rezultacie memo jest rodzajem notatki. Jest to zapis pewnych hipotez odnoszących się do kategorii, zwłaszcza do relacji pomiędzy nimi. Memoing jest bardzo ważne w trakcie badań. Pojedyncze pomysły mogą się potem okazać kluczowe. Jeśli ich nie będziemy zapisywać możemy o nich zapomnieć, zniekształcić je lub nie móc wrócić do kontekstu, w jakim się pojawiło.
Sortowanie
Sortowanie zebranych danych, memo, notatek jest nudne i jeśli nie będziemy systematycznie kodować, kategoryzować w trakcie badań sortowanie zajmie bardzo dużo czasu. Dobrze jest więc mieć wszystko rozpisane na osobnych kartkach, fiszkach. Sortowanie ma na celu stworzenie szkieletu dla przyszłego tekstu.
Pisanie
Po kodowaniu, memoingu, sortowaniu zaczynamy pisać. Dzięki temu ostatniemu pisanie będzie przebiegało o wiele sprawniej, ponieważ dysponujemy strukturą.
Miejsce literatury przedmiotu
W momencie rozpoczęcia badań zazwyczaj nie wiemy jakiej literatury użyć. Dopiero w trakcie pracy w terenie i w trakcie pracy nad zbieranym materiałem zaczynamy intensywnie pracować z literaturą przedmiotu. Przy czym należy pamiętać, że literatura przedmiotu nie jest uprzywilejowana w stosunku do danych z badań, Literatura w metodzie ugruntowanej jest traktowana tak jak materiały empiryczne i posiada ten sam status.
Literatura przedmiotu i jej wyłanianie się w trakcie badań
Większość badaczy zanim rozpocznie realizację projektu badawczego sięga po literaturę przedmiotu. W przypadku metody ugruntowanej zbieranie danych rozpoczyna się wraz z sytuacją badawczą a nie od przeglądu literatury. W wersji Glaserowskiej badacz posługujący się tą metodą nie powinien w ogóle sięgać po literaturę dotyczącą zjawisk, które się bada. Nie na początku badań. Dopiero w momencie, kiedy pewne idee zaczynają się krystalizować jako wyłaniające się z sytuacji badawczej, należy włączyć literaturę przedmiotu w obręb pracy badawczej.
Literatura jako dane
Czytanie literatury ma wpływ na nieustanny proces porównywania danych wyłaniających się z badań. Literaturę można traktować dokładnie w ten sam sposób jak materiały zbierane w trakcie badań. Wówczas będzie ona podlegała tym samym procedurom kodowania, memoingu, sortowania.
2