Dudzic Katarzyna
I MU/d PSiOW
Molicka Maria: Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Poznań 2002.
Literatura piękna wpływa na człowieka poprzez przedstawienie zbliżonego do tego, który zna, lub zupełnie nowego spojrzenia na świat, daje wzory myślenia, przeżywania, zachowania. Dzięki temu nie tylko więcej wiemy o świecie i o innych ludziach - także lepiej rozumiemy ich postawy, zachowania. Literatura ma swój olbrzymi udział w rozwoju osobowości, tworzy zasoby osobiste, może kompensować wszelkie niedostatki
w zaspakajaniu potrzeb. Pomaga utrzymywać równowagę emocjonalną, chroni przed negatywnymi emocjami, smutkiem, żalem, lękiem, gniewem, uczy nowych zachowań, daje wzory osobowe.
Pojęcie biblioterapii sięga korzeniami do czasów starożytnych. W bibliotece
w Aleksandrii widniały słowa: „Lekarstwo na umysł”. W 1272 r. w szpitalu Al.- Mansur
w Kairze stosowano czytanie Koranu w ramach terapii, w Europie w XVIII wieku włączono pobożne teksty do programów leczenia psychicznie chorych, w 1802 roku Benjamin Rush zalecał czytanie książek świeckich w tym samym celu.
Po raz pierwszy terminu biblioterapia użyto w 1916 roku, a już w 1920 hasło to znalazło się w Oxford English Dictionary. Samo pojęcie wywodzi się z dwóch wyrazów greckich: biblion - książka i therapeo - leczę. Biblioterapia traktowana jest jako „działanie terapeutyczne oparte o stosowanie materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do realizacji potrzeb”. Inne stanowisko prezentuje
E. Tomasik, która uważa, że „biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystywaniu książek lub materiałów nie drukowanych (obrazów, filmów) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych
i ogólnorozwojowych”. W ujęciu psychologicznym biblioterapia jest szczególną techniką psychoterapeutyczną polegającą na leczniczym oddziaływaniu na psychikę, odpowiednio przez psychoterapeutę dobraną literaturą.
Proces postępowania terapeutycznego wiąże się z diagnozą zaburzeń występujących
u pacjenta, czyli wyjaśnianiem przyczyn postępowania objawów, mechanizmu powstawania, które wyznaczają cele, jakie chce osiągnąć terapeuta, następnie dobór odpowiednich lektur
i na końcu opracowanie metod pracy z wybraną książką. Tak rozumiana biblioterapia jest jedną z metod psychoterapii. Wielu autorów rozpatruje biblioterapię właśnie jako swoistą technikę. S. Krotochwil i W. Kozakiewicz widzą jej rolę w leczniczym oddziaływaniu na psychikę. Podkreślają jej rolę w leczeniu niepożądanych stanów psychicznych, takich jak lęk, poczucie mniejszej wartości, osamotnienie, nuda czy apatia. Celem stosowania książki
w terapii jest poza tym rozwój osobowości, pomoc w rozwiązywaniu sytuacji trudnych.
Oddziaływanie książki polega na zmianie sposobu widzenia swojej sytuacji, siebie, pogłębianiu samoświadomości i tym samym zmianie sposobu odczuwania, zachowania. Biblioterapia jest szczególnie polecana chorym w szpitalu. Na specjalną uwagę zasługuje dziecko tam przebywające, doświadczające szeregu leków, frustracji. Liczni autorzy zwracają uwagę na lekturę jako sposób na nudę, źródło przeżyć emocjonalnych, ułatwienie adaptacji do środowiska szpitalnego, pomoc w zaakceptowaniu swoich mocnych i słabych stron i w rozwoju osobistym. Szczególna rola przypada lekturze w pomocy osobą niepełnosprawnym, kiedy budzi w nich nadzieję na pokonanie trudności, wypracowuje inny sposób myślenia
o swoim defekcie oraz ukierunkowuje na działanie. Biblioterapię stosuje się w przypadkach współuzależnienia, niedostosowania społecznego, takich zaburzeń rozwojowych jak dysleksja czy dysgrafia, zaburzeń nerwicowych czy psychotycznych. Literatura pomaga zrozumieć własną sytuację, umotywować do działania i dokonania zmian, także uwierzyć w siebie.
Biblioterapia jest metodą psychoterapeutyczną, która ma za zadanie wzmocnić zasoby pacjenta, by lepiej potrafił radzić sobie z trudnościami. Pacjent musi sam rozwiązać swój problem - książka ma dać wsparcie w tym zmaganiu się, ma uspokoić, zredukować lęki, pomóc w kształtowaniu adekwatnego postrzegania świata, swego w nim miejsca. Pacjent sam odbudowuje swoje zasoby lub wykształca nowe i szuka sposobu realizacji siebie. Praca
z książką pomaga właśnie w budowaniu zasobów, w poszukiwaniu siebie, w odnajdywaniu swojej drogi. Takie rozumienie biblioterapii obejmuje i stymulację rozwoju osobowości poprzez książkę i oddziaływanie lecznicze.
Rolę literatury dziecięcej przez dziesiątki lat postrzegano bardzo instrumentalnie, głównie w aspekcie wychowania w grzeczności i posłuszeństwa. Do lat dwudziestych XX wieku literatura dla dzieci miała przede wszystkim wychowywać i uczyć, a wartości artystyczne czy rozrywkowe były na drugim planie. Dopiero pod koniec lat dwudziestych
z inspiracji redaktorki „Świata Książki” ustalono, że treść i forma konstrukcyjna, a także język muszą składać się na dzieło o bezwzględnej wartości artystycznej, niezależnie od jakichkolwiek postulatów pedagogicznych. Od tej chwili lektura dla dzieci miała rozbudzać zainteresowania czytelnicze, zaspakajać ciekawość, udzielać odpowiedzi na ważne pytania, przekazywać wartości moralne, dostarczać wielu wzruszeń oraz ukształtować smak estetyczny. Stosunkowo niedawno zwrócono uwagę na inne jej walory. A baśnie dla terapii „odkrył” B. Bettelheim i od tamtej pory rzesze terapeutów posługują się tą metodą. Według psychoanalityków baśnie oddziaływają poprzez treści odkryte, z którymi dziecko ma kontakt bezpośredni, świadomy oraz poprzez treści przekazywane w sposób ukryty posługując się symbolami. Zgodnie z tą koncepcją dziecko bezustannie przeżywa konflikty związane
z niemożliwością realizacji swych pragnień. Symbole docierają do dziecka i powoli następuje proces ich uświadamiania. B. Bettelheim zaobserwował stosując baśnie w praktyce terapeutycznej, że dziecko odbiera tylko te treści, do których dojrzało, które jest w stanie przyjąć. Symbole pomagają mu odnieść je do własnego życia, poprzez to zrozumieć własne problemy i dzięki temu z nich się oczyścić. Lęk zaburzający, ten, który wywołuje wszystkie objawy tkwi w podświadomości. By zrozumieć jego genezę a tym samym go usunąć, trzeba wyciągnąć go na powierzchnię za pomocą symboli. Płeć baśniowego bohatera nie ma znaczenia, bo istotny jest problem poruszany w utworze, ma on uniwersalny wydźwięk. Baśń daje możliwość wyrażania uczuć, tych, których na poziomie świadomym dziecko nie może realizować. Psychoanalitycy przyjmują, że główne źródło dziecięcych problemów wiąże się
z konfliktami powstałymi na tle zaburzonych stosunków rodzinnych. Baśnie odblokowują uczucia i pomagają w intuicyjny sposób sobie z nimi radzić. Symbole są tak ważne, bo pomagają nawiązać kontakt ze stłumionymi przeżyciami. W końcowym etapie postępowania terapeuci zachęcają do ułożenia własnej bajki, która byłaby projekcją, obrazem siebie, swoich lęków rzutowanych w treść. Utwory te pełnią zarówno funkcję diagnostyczną jak
i terapeutyczną.
Literaturę możemy wykorzystać w terapii w celu przekazywania wiedzy, wzbogacenia doświadczenia, ukazywania innych wzorów myślenia, odczuwania i działania. Literatura umożliwia poznanie i zasymilowanie doświadczeń jej bohaterów. Dzieci wychowujące się
w rodzinach współuzależnionych od alkoholu czy innych dysfunkcyjnych mogą budować swe doświadczenie osobiste poprzez czytanie o innej rodzinie - książkowej, np. rodzinie Borejków (bohaterów książek Małgorzaty Musierowicz). Przebywanie w rodzinie zakreślonej reką pisarza pozwala doświadczyć dzieciom innych emocji, wzbogaca ich wiedzę, kompensuje niedostatki. Literatura także daje wzory osobowe. Dziecku wzory są niezbywalne. Dzięki nim uczy się, jakie cele wybierać i jak je realizować. Wybiera te, które są zgodne z jego potrzebami, wymogami aktualnej sytuacji.
Książka służy terapii także w innym aspekcie, a mianowicie może dawać wsparcie poprzez akceptację. Dzieje się tak szczególnie wówczas, gdy dziecko jest w takiej samej sytuacji co jego bohater książkowy. Szczęśliwe zakończenie buduje nadzieję i wiarę
w sukces.
Książka i jej bohaterowi mogą kompensować, czyli zastępczo zaspakajać ważne potrzeby. Dając chwilowe ukojenie, uspakajają, budzą nadzieję na spełnienie potrzeb, oczekiwań. Bajki o Kopciuszku, Calineczce czy Brzydkim Kaczątku są doskonałe
w pocieszaniu, kompensowaniu, ponieważ budują w dziecku poczucie, że nawet jeśli teraz jest tak jak Kopciuszek niekochane, odrzucane to później odniesie nad nimi zwycięstwo.
Książka może relaksować, gdy zawiera elementy humorystyczne. Wpływa wtedy korzystnie na emocje, a tym samym obniża lęk redukując przykre napięcie emocjonalne.
Głównym mechanizmem psychologicznym decydującym o oddziaływaniu literatury na czytelnika jest mechanizm identyfikacji. Identyfikacja daje szereg gratyfikacji w postaci zastępczego zaspokojenia potrzeb, kształtowania pozytywnego obrazu siebie. Lecznicze oddziaływanie książki polega też na tym, że może ona odwrażliwiać i powodować, że niektóre lęki ulegną wygaszeniu. Dziecko znajduje w literaturze opisy zagrażających sytuacji, a w rzeczywistości nic mu nie zagraża. Takie bodźce tracą z wolna swoje lękotwórcze działanie. Mama czyta bajkę o Czerwonym Kapturku i o wilku. Dziecko boi się wilka, ale jednocześnie jest blisko mamy, przeżywa z tym związane przyjemne emocje i czuje się bezpiecznie. Gdy wiele razy powtórzymy tę bajkę, zauważymy, że nastąpił efekt przewarunkowania - zwierzę zaczyna coraz mniej przerażać, aż w końcu dziecko przestanie reagować lękiem na wilka (behawioryści nazywają to przewarunkowaniem i generalizacją). Literaturę odwrażliwiającą trzeba bardzo umiejętnie stosować, obserwując dziecko, szczególnie młodsze. W momencie gdy pojawi się niepokój należy przerwać, opowiedzieć żartobliwą historyjkę lub pomóc w powrocie do rzeczywistego świata tak, by na nowo wytworzyć w dziecku pogodny nastrój i dopiero wówczas z wolna dawkować treści lękotwórcze.
Jedną z niewielu metod redukujących lęk u dzieci są obok zabawy - baśnie i bajki. Bajka terapeutyczna jest adresowana do dzieci głównie w wieku od 4 do 9 lat. Celem bajek terapeutycznych, które opierają się zawsze na założeniach określonego kierunku psychoterapeutycznego jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych
i wspieranie we wzroście osobistym. Bajki opierające się na założeniach psychoanalizy będą inne niż oparte na założeniach koncepcji poznawczo - behawioralnej, inne będą też sposoby oddziaływania.
Rodzaje bajek terapeutycznych:
relaksacyjne - posługują się wizualizacją w celu wywołania odprężenia
i uspokojenia. Akcja takiej bajki toczy się w miejscu dobrze znanym dziecku - jest bezpieczne i przyjazne. Bajka ta powinna trwać ok. 3 - 7 minut.
psychoedukacyjne - celem jest wprowadzenie zmian w szeroko rozumianym zachowaniu dziecka. Bohater bajki ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko. Bajki te mówią o emocjach jakie wyzwalają konkretne sytuacje w taki sposób, by rozwijały świadomość emocjonalną, uczyły optymizmu, rozwiały empatię, dawały wsparcie poprzez zwracanie uwagi jak ważna jest przyjaźń i dobre relacje z innymi.
psychoterapeutyczne - są dłuższe, mają rozbudowaną fabułę, bo na podstawie rozgrywających się w nich zdarzeń można nie tylko uwzględnić wszystkie założenie teoretyczne ale przede wszystkim ułatwić wystąpienie mechanizmu naśladownictwa i identyfikacji oraz przewarunkowania.
1