POJĘCIE ROZWOJU FIZYCZNEGO I SPECYFIKA TEGO ROZWOJU W WIEKU DORASTANIA
Rozwój fizyczny to zdumiewający proces, przebiegający etapami, od stopniowego rozwoju dziecka do gwałtownego pędu ku dorosłości związanego z okresem dojrzewania. Jakość rozwoju dziecka zależy od wrodzonych cech organizmu oraz od działających na nie w ciągu życia czynników środowiskowych [2].
Przez rozwój fizyczny rozumie się przemiany, które doprowadzają do ukształtowania z prostej konstrukcji komórkowej tak złożonego, tak precyzyjnego i doskonałego tworu, jakim jest organizm dorosłego człowieka. To zjawisko przemian polega na rośnięciu, różnicowaniu się komórek i tkanek, doskonaleniu się struktury i funkcji poszczególnych narządów i zdobywaniu w ten sposób coraz większej samodzielności osobniczej oraz dojrzałości.
„Istotą rozwoju organizmów wyższych- jak pisze Napoleon Wolański - wydaje się być doskonalenie się dla uzyskania optymalnej samodzielności i przedłużenia swego istnienia przez wydanie potomstwa”[1].
Rozwój fizyczny składa się z trzech grup odrębnych jakościowo procesów, które nazywamy rozrostem, różnicowaniem i dojrzewaniem [3]. Rozrost lub wzrastanie jest zjawiskiem często utożsamianym z całym procesem rozwoju fizycznego. Zjawisko to polega na zmianach ilościowych, na zwiększeniu się wymiarów i masy ciała, co powoduje, że osobnik w każdym etapie rozwoju staje się coraz bardziej dorosły. Różnicowanie polega na zmianach jakościowych. Zmiany te decydują o odrębności organizmu dziecka w poszczególnych okresach ontogenezy. Na zjawisko różnicowania składają się zmiany w komórkach i strukturze tkanek, wyodrębnianie się z nich poszczególnych układów i zespołów oraz formowanie proporcji. Przez pojęcie dojrzewania rozumie się najczęściej doskonalenie funkcji poszczególnych narządów i układów, ich specjalizację i koordynację z innymi układami. A to z kolei decyduje o połączeniu poszczególnych reakcji w uporządkowany system celowych czynności całego organizmu. Zjawisko dojrzewania uważa się niejednokrotnie za najważniejszy aspekt fizycznego rozwoju człowieka.
Rozwój jest procesem progresywnym i organizm nigdy w zupełności nie wraca do fazy czy stanu wcześniejszego. Procesy różnicowania i dojrzewania wiążą się z koncepcją stadialnego rozwoju. Badanie rytmu rozwoju ma podstawowe znaczenie dla kontroli rozwoju dziecka, z jednej bowiem strony może się okazać, że dziecko o wysokości ciała wyższej niż przeciętna dla danego wieku wykazuje zbyt małe tempo rozrostu nawet w stosunku do swojego poziomu rozrostu, z drugiej zaś, że powolne przyrosty wysokości ciała u badanego dziecka nie są wynikiem patologicznego zahamowania rozwoju, lecz są po prostu związane z charakterystycznym dla danego wieku i typu dziecka powolnym tempem rozwoju[3].
Ostateczne wartości, jakie osiąga dojrzały organizm człowieka, zależą od dwóch grup przyczyn: od czynników wrodzonych, wewnątrzpochodnych, czyli endogennych oraz czynników środowiska otaczającego, egzogennych.
Przebieg rozwoju fizycznego, jak i uzyskany jego poziom, stanowią wypadkową tych dwóch przyczyn, działających zresztą nie zawsze z jednakową siłą. Swoistym przywilejem człowieka jest to, że noworodek w momencie przyjścia na świat jest nie przygotowany do samodzielnego bytu, ma nie ukształtowane struktury i mniej zaawansowane czynności niż inni przedstawiciele świata zwierzęcego. Fakt ten pozwala na rozwój bardziej plastyczny i w większym stopniu przystosowany do rzeczywistych warunków bytowania i jakby osłabia czynniki endogenne, które na przykład w przypadku cech dziedzicznych są bardziej „konserwatywne” i niełatwo poddają się modyfikacjom [1].
SPECYFIKA ROZWOJU FIZYCZNEGO W WIEKU DORASTANIA
Rozwój fizyczny w wieku dorastania polega na dalszym rozwoju struktury i funkcji organizmu. Obejmuje on zmiany anatomiczne i fizjologiczne, a więc zwiększanie się wysokości i ciężaru ciała, zmiany w proporcjach organów i ogólnym kształcie ciała oraz dojrzewanie fizjologiczne, znajdujące wyraz przede wszystkim w dojrzewaniu płciowym. Procesy te są ze sobą ściśle powiązane i wpływają na siebie nawzajem. Dla wieku dorastania, a zwłaszcza jego początków, znamienne jest ogólne przyspieszenie tempa rozwoju w porównaniu z okresem poprzednim.
Intensywny przyrost wysokości u dziewcząt zaczyna się co najmniej od wieku 11;6 i trwa do 14;6, po czym gwałtownie spada, chłopcy natomiast najbardziej intensywnie rosną od wieku 13;6 do 15;6. Zwiększone tempo wzrastania występuje więc u dziewcząt o dwa lata wcześniej niż u chłopców, toteż w wieku 13-14 lat dziewczęta są na ogół wyższe od chłopców. W następnych latach chłopcy coraz bardziej przewyższają dziewczęta osiąganym wzrostem. Należy zwrócić na duże różnice indywidualne występujące zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród chłopców.
Jeśli chodzi o ciężar ciała, to u dziewcząt wzrasta on najbardziej w 14 i 15 r. ż., a u chłopców między 15 a 17 r.ż. Tak więc zwiększone tempo przyrostu ciężaru ciała, podobnie jak wysokości, występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców. Osiągniętym ciężarem ciała dziewczęta przewyższają chłopców średnio w wieku od 13 do 15 r.ż. Różnice indywidualne w ciężarze ciała są jeszcze większe niż w zakresie wzrostu.
Zjawisko wzmożonego tempa przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu stosunkowo krótkiego czasu ( 2-3 lata ) określane jest przez badaczy tego okresu jako skok pokwitaniowy. Skok pokwitaniowy jest zjawiskiem stałym, występuje u wszystkich dzieci, istniejące zaś różnice indywidualne i środowiskowe dotyczą jedynie intensywności, czasu występowania i trwania tego procesu.
Skok pokwitaniowy dotyczy także innych wymiarów ciała, jak np. długości kończyn, obwodu głowy, szerokości miednicy itp. Występuje on wcześniej u dziewcząt niż u chłopców w zakresie wysokości i ciężaru ciała, natomiast później w zakresie podściółki tłuszczowej; jej przyrost jest jednak większy u dziewcząt, natomiast przyrost siły mięśniowej - większy i szybszy u chłopców.
Różnice w rytmie wzrastania różnych organów, tkanek czy części ciała u młodzieży w okresie dorastania powodują przejściowe dysproporcje w sylwetkach młodocianych. Szybkim przyrostom wysokości i ciężaru towarzyszą zmiany kształtów ciała. Pojawiają się drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe. U dziewcząt rozszerzają się kości miednicowe, formują się piersi. U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu. U obu płci pojawia się owłosienie w okolicach narządów płciowych i pod pachami. W sposób nader charakterystyczny zmieniają się proporcje twarzy.
Zmianom zewnętrznym w budowie i proporcjach ciała towarzyszą zmiany w budowie i działalności organów wewnętrznych. Wzmaga się działalność gruczołów wydzielniczych skóry (łojowych i potowych). Układ kostny i mięśniowy rozwijają się w różnym tempie, pierwszy szybciej niż drugi. Układ sercowo-naczyniowy ulega również swoistym przeobrażeniom. Między 12 a 16 r.ż. notuje się wzrost ciężaru i objętości serca. Pogłębienie i zwolnienie częstotliwości skurczów wpływa na zwiększenie ciśnienia w naczyniach krwionośnych. Pobudliwość nerwowa odbija się w znacznym stopniu na akcji serca, powodując wahania w ciśnieniu. Naczynia krwionośne wykazują wielką nadwrażliwość. Poważnym przeobrażeniom ulega również układ nerwowy. Zmiany anatomiczne dotyczą przede wszystkim struktury mózgu i polegają na zwiększeniu się rozmiarów komórek mózgowych, różnicowaniu się ich funkcji, wzroście rozgałęzień końcowych dendrytów i neurytów, na powstawaniu nowych włókien i coraz większej ich specjalizacji. Zmiany funkcjonalne układu nerwowego objawiają się w nadmiernej wrażliwości i pobudliwości tego układu oraz w zachwianiu równowagi podstawowych procesów pobudzenia i hamowania. Do najpospolitszych chorób tego wieku należą: gruźlica płuc, gościec, anemia, choroby nerwowe, zaburzenia gruczołów dokrewnych, zwłaszcza tarczycy.
Fizjologiczne podłoże w.w przeobrażeń stanowią wzmożone procesy wydzielania gruczołów dokrewnych, do których należą: przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, grasica, trzustka, nadnercze i gruczoły płciowe. Wydzielają one do krwi substancje czynne, zwane hormonami, które wywierają wpływ na przemianę materii, na szybszy lub powolniejszy rozwój poszczególnych tkanek organizmu, powodując w ten sposób przyspieszenie lub zwolnienie jego wzrostu.
Największą rolę w dojrzewaniu płciowym odgrywają: przysadka mózgowa, nadnercze i gruczoły płciowe ( gonady).
Hormony przysadki mózgowej działają pobudzająco na czynności tarczycy i kory nadnerczy oraz przyczyniają się do rozwoju gruczołów płciowych męskich (jądra) i żeńskich (jajniki), które stanowią tzw. pierwszorzędne cechy płciowe. Hormony nadnercza wpływają na rozwój drugorzędnych cech płciowych (anatomiczne różnice w budowie narządów płciowych żeńskich i męskich). Hormony wytwarzane przez gruczoły płciowe powodują powstawanie trzeciorzędnych cech płciowych ( głównie różnic w budowie ciała kobiety i mężczyzny).
Badania ujawniły ścisłą zależność rozwoju płciowego i kostnego. Udowodniono, że kiedy organy płciowe osiągają dojrzałość, następuje zahamowanie wzrostu ciała.
Tempo dojrzewania płciowego u dziewcząt i chłopców nie jest jednakowe. Dziewczęta dojrzewają szybciej, wyprzedzając pod tym względem chłopców o około 2 lata.
Jako moment dojrzałości u dziewcząt przyjmuje się zazwyczaj pierwszą menstruację (menarche), przypadającą przeciętnie na 13-14 r.ż. Różnice indywidualne pod tym względem są jednak bardzo duże: normalne zdrowe dziewczęta mogą osiągnąć dojrzałość płciową w wieku od 9 do 20 lat.
Ustalenie kryterium dojrzałości u chłopców jest o wiele trudniejsze. Z reguły za takie kryterium uważa się pierwszy wytrysk nasienia, który przypada przeciętnie na 15 - 16 r.ż., poza tym bierze się pod uwagę: zmianę głosu, owłosienie części rodnych, owłosienie pod pachami.
Ogromne różnice indywidualne, jakie występują w procesie dojrzewania płciowego, wynikają z różnych przyczyn. Czynniki wywierające wpływ na te różnice mają charakter genetyczny bądź środowiskowy. Do czynników tych należą: typ budowy fizycznej, rasa, klimat, stan zdrowotny organizmu, odżywianie, ogólne warunki bytowe, środowisko społeczne, liczebność rodziny, warunki ekonomiczne i warunki wychowawcze.
Oprócz zwiększenia tempa rozrostu w okresie dojrzewania, czyli skoku pokwitaniowego, notuje się zjawisko przyspieszenia rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z pokolenia na pokolenie. Nazywa się je akceleracją lub trendem sekularnym. To przyspieszenie rozwoju całego organizmu w każdej następnej generacji, w porównaniu z poprzednią, uwidacznia się specjalnie wyraźnie właśnie w okresie dorastania i dotyczy przede wszystkim skoku pokwitaniowego.
Ogólnie za przyczynę akceleracji uważa się wzrost kultury materialnej, a co za tym idzie- polepszenie warunków bytowych, sanitarno-higienicznych, obniżenie liczby i nasilenia schorzeń zakaźnych we wczesnym dzieciństwie itp.[4].
BIBLIOGRAFIA
Przewęda R.: Rozwój somatyczny i motoryczny, WSiP, Warszawa 1981r.
Świat wiedzy- ciało człowieka ( bez autora i daty).
Wolański N.: Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży, PZWL, Warszawa 1975r.
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1977r.
Urszula Jelińska
Zbigniew Serocki
Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych
w Łasinie.