ROZWÓJ FIZYCZNY I MOTORYCZNY
DZIECI W WIEKU SZKOLNYM
Proces wychowania i rozwoju człowieka trwa przez wiele lat. Wśród dzieci rozpoczynających naukę szkolną występuje duże zróżnicowanie pod tym względem. Dzieci różnią się wzrostem, ciężarem ciała, sprawnością fizyczną i dojrzałością biologiczną.
Okres 6-10 lat nie stanowi żadnego szczególnego okresu z punktu widzenia biologicznych właściwości rozwojowych dziecka. W tym czasie kończy się okres dzieciństwa, a zaczyna faza dojrzewanie płciowego. Młodszy wiek szkolny jest to wiek przejściowy od dzieciństwa do młodości. Dziecko rozpoczynające naukę szkolną jest znacznie silniejsze i dojrzalsze od dziecka, które w swoim czasie rozpoczęło okres przedszkolny. Rozwój dziecka w tym okresie charakteryzuje się tak zwaną „małą stabilizacją". Dzieci w tym wieku są odporne na choroby. Duża aktywność ruchowa pozostaje nadal naturalnym zjawiskiem dla tego okresu. Szczególnego znaczenia nabierają zorganizowane formy dostarczania ruchu, szczególnie lekcje wychowania fizycznego i zabawy.
Mięśnie, kości i system nerwowy w tym okresie wzmocniły się i okrzepły. Kościec zawiera mniej tkanek chrzęstnych, a proces kostnienia kości znacznie postąpił naprzód.
W początkowej fazie (7-8 lat) bardziej rozwijają się mięśnie duże niż małe oraz utrzymuje się znaczna pobudliwość nerwowa, co sprawia, że dzieci wykonują wiele ruchów zbytecznych i szybkich, ruchy te są raczej silne i zamaszyste, mało precyzyjne i mało dokładne. W samorzutnych i kierowanych zabawach ruchowych udoskonaliły się zarówno mimowolne, jak i dowolne ruchy, wykonywane rozmaitymi zespołami dużych grup mięśniowych. Wzmocniły one działalność układu krwionośnego i oddechowego, ulepszyły trawienie i przemianę materii, przyczyniły się w znacznej mierze do rozwoju odśrodkowego układu nerwowego. W miarę rozwoju sprawności wzrasta szybkość, dokładność, siła i oszczędność ruchów. Szybkość wzrasta dość równomiernie przez całe dzieciństwo aż do16- 18 roku życia. Dokładność ruchów, mierzona za pomocą testów zdolności celowania i trafiania do celu, wzrasta do 13 - 14 roku życia, a potem utrzymuje się na tym samym poziomie. Pewność ruchów, mierzona liczbą ruchów mimowolnych pojawiających się podczas możliwie nieruchomego trzymania palca, ręki, ramienia lub całego ciała, zwiększa się z wiekiem. Siła ruchów wzrasta wraz z rozwojem fizycznym, jednak w niewielkim stopniu aż do okresu dojrzewania, kiedy zaczyna się szybki wzrost masy mięśni.
Między 6 a 8 rokiem życia występuje zjawisko gwałtownego skoku wzrostu. Po 8 roku zmniejsza się tempo wzrostu wysokości ciała, zwiększa się natomiast wewnętrzne rozrastanie organizmu. Przyrost wysokości i ciężaru ciała powinien być w tym okresie powolny i zasadniczo równomierny. Siła mięśniowa jednak w pierwszych latach tego okresu (7-8 lat) stabilizuje się lub nawet nieznacznie obniża, a miękki jeszcze i plastyczny kościec powoduje, że wielkość pracy, jaką może wykonać dziecko wzrasta tylko minimalnie oraz następuje ponowne zahamowanie koordynacji. Miękkość i elastyczność kośćca ułatwia dalszy wzrost dziecka, lecz jednocześnie stwarza duże niebezpieczeństwo deformacji. Deformacjom tym w młodszym wieku jest jeszcze stosunkowo łatwo zapobiec. Szczególnie niebezpiecznie może być boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza). Obok wad w płaszczyźnie czołowej mogą występować również wady w płaszczyźnie strzałkowej.
Organizm dziecka w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje się dużą reaktywnością układu sercowo - naczyniowego na wysiłek fizyczny. Wzrasta ciśnienie skurczowe, następuje znaczny spadek częstotliwości tętna postępujący w szybkim tempie aż do 11 roku życia. Powiększa się objętość wyrzutowa i minutowa serca, która jednak w wieku 7 -8 lat wynosi zaledwie 50% wielkości stwierdzonych u ludzi dorosłych. Dzieci w wieku 7-8 lat nie są zdolne do długotrwałego wysiłku fizycznego, są jeszcze mało odporne na zmęczenie. W późniejszych latach tego okresu (9- 12 lat) włókna mięśni szkieletowych grubieją. Wzrasta siła mięśniowa a także skraca się czas reakcji. Kości przegubów rąk twardnieją, przez co wyraźnie zwiększa się zdolność dziecka do różnych prac wymagających dokładności. Począwszy od 10 roku życia następuje duży przyrost koordynacji ruchowej. Ma miejsce dalsze usprawnienie funkcji fizjologicznych. Zwiększa się ciśnienie tętnicze, spada częstotliwość tętna, wzrasta pojemność płuc. Sprawność funkcjonalna zmysłów, zwłaszcza wzroku, jest już taka, jak u człowieka dorosłego.
Wraz z rozwojem fizycznym idzie w parze rozwój psychiczny dziecka. W tym okresie następuje przede wszystkim intensywny rozwój procesów poznawczych. Dziecko potrafi koncentrować się na różnych zadaniach, doszukuje się współzależności, rozwija się pamięć, zwiększa się zasób pojęć. Równolegle z tym rozwijają się uczucia i postępowanie kierowane wolą. Przeważa myślenie konkretne i obrazowe, co ma wpływ na wybór metod nauczania czynności ruchowych. Moment, w którym dziecko przekracza próg szkolny jest dla niego pewnego rodzaju wstrząsem fizjologicznym, spowodowanym zmianą trybu życia. U dzieci o opóźnionym rozwoju mogą jeszcze występować w tym okresie trudności w wykonywaniu ruchów precyzyjnych np.: w pisaniu. Dziecko rozpoczynające naukę szkolną wykazuje już opanowanie wszystkich podstawowych form ruchowych. W dalszej kolejności następuje doskonalenie tych form i tworzenie ich kombinacji, np. chwytu z biegiem, rzutu z rozbiegu itp. Dziecko staje się w tym czasie podatne na wszelkie formy ruchowe, w tym także sportowe. Silnie odczuwa zadowolenie z sukcesu motorycznego i dobrze wykonanego zadania ruchowego. Są to przeżycia radosne i należy je wykorzystać w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
W wieku dziecięcym ogólne różnice w budowie chłopca i dziewczynki są niewielkie. Najbardziej wyraźnie zarysowują się one w okresie przedpokwitania. Różnice te dotyczą istotnych zmian, jakie zachodzą w gruczołach wewnętrznych i budowie ciała. Różnice w kształtowaniu obu płci wynikają z faktu, iż "sylwetka chłopca charakteryzuje się silniejszym rozwojem górnej partii tułowia, większą szerokością barkową i szerszą klatką piersiową w stosunku do szerokości bioder. U dziewcząt większa ilość tkanki tłuszczowej gromadzi się na biodrach i kończynach dolnych, zwłaszcza na udach. Różnice morfologiczne i fizjologiczne nie pozostają bez wpływu na możliwości motoryczne dziewcząt i chłopców. Dominację chłopców w zakresie cech ilościowych (mierzalnych) motoryki kompensują u dziewcząt większe predyspozycje do rozwoju cech jakościowych (harmonia, rytm, płynność), stąd bliższa prawdy wydaje się teza o odmienności aniżeli niższym poziomie kobiecej motoryki.
Nauczyciel znając powyższe prawa rządzące rozwojem dziecka, powinien umiejętnie je wykorzystywać w warunkach codziennej działalności i zapewnić uczniowi wszechstronny i jak najbardziej optymalny rozwój fizyczny. Aby te zadania realizować, musi poznać stan, poziomu rozwoju i sprawności fizycznej swoich wychowanków, gdyż tylko na tej podstawie może ustalić odpowiednie wymagania wychowawcze oraz zasady postępowania w procesie nauczania. Problem ten nabiera coraz większego znaczenia zwłaszcza w obecnych czasach, gdy ze wszystkich stron docierają głosy o ciągłym obniżaniu się poziomu sprawności fizycznej dzieci i młodzieży.
Opracowała: Dorota Czubocha Zając