13

Motoryczność

Uwarunkowania rozwoju motorycznego dzieci w wieku szkolnym.

„W zagadnieniu motoryczności człowieka istnieje tak wielki zamęt pojęciowy, jaki nie charakteryzuje chyba żadnej innej, możliwej do obiektywnych badań naukowych dziedziny aktywności życiowej człowieka.” /N. Wolański/.

Ruch – obok mowy jest najpowszechniej wykorzystywanym środkiem w kontakcie człowieka z otaczającym go światem.I.M. Sieczenow, powiedział:

„Czy śmieje się dziecko na widok zabawki, czy uśmiecha się Garibaldi, kiedy go ganią za nadmierne ukochanie ojczyzny, czy drży dziewczyna przy pierwszej myśli o miłości, czy tworzy Newton wiekopomne prawa i spisuje je na papierze-

wszędzie ostatecznym faktem pozostaje ruch”.

K. Meinel „Ręka uczyła się od głowy, a głowa od ręki”.

Co to jest motoryczność – jak się przejawia?

Według M.Demela, motoryka – jest to całokształt czynności ruchowych człowieka, inaczej sfera ruchowej aktywności, to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia ciała lub poszczególnych jego części względem siebie.

Według Z. Gilewicza – motoryczność stanowi całokształt możliwości ruchowych człowieka w znaczeniu ilościowym i jakościowym, oraz jako taka obejmuje – formy, cechy, treści i idei życia ruchowego.Wyróżnił on w obrębie motoryczności : sprawność fizyczną, uzdolnienia ruchowe, sprawność ruchową.

J. Raczek uważa, że na motoryczność człowieka składają się ; sprawność motoryczna i umiejętności.

J. Szopa twierdzi, że motoryka człowieka jest sumą możliwości ruchowych i przejawów działalności człowieka i wyróżnia w tym zakresie predyspozycje, zdolności i uzdolnienia jako wewnętrzne czynniki potrzebne do rozwoju czynności człowieka.

Rozwój motoryczny dziecka, wyraża się w tym, że wraz z wzrastaniem, różnicowaniem i dojrzewaniem jego narządów i układów pojawiają się ruchy nowe, dziecko uczy się złożonych czynności, jego motoryczne zachowanie jest coraz bardziej celowe i inteligentne. Rozwój ruchów dziecka jest tylko zewnętrznym wyrazem złożonych procesów i mechanizmów powiązanych z nowymi funkcjami organizmu i zmieniających się w ontogenezie.

Ruchów, którymi człowiek dysponuje jest ogromna liczba. W zależności od celu, jakiemu one służą, oraz od ich treści można mówić o różnorodnych rodzajach motoryczności. Wyróżnia się :

1. Motoryczność produkcyjna / czynności i działania, których głównym celem jest wytwarzanie dóbr materialnych i wiąże się z pojęciem pracy/.

2. Motoryczność sportowa / ruchy zabawowe i sportowe – podnoszące sprawność fizyczną człowieka, wzmacniające jego zdrowie, pobudzające rozwój/.

3. Motoryczność wyrazowa / obejmuje gesty, mimikę, pozy, taniec i służy do porozumiewania się między ludźmi tam, gdzie zawodzi język słów/.

4. Motoryczność samoobsługowa / jedzenie, mycie, ubieranie się/.

Przemiany zachodzące w motoryczności człowieka postępują od wręcz rozbrajającej niezdarności noworodka i niemowlęcia, poprzez coraz bardziej sprawne i celowe ruchy dziecka, w pełni ukształtowane, ale dość schematyczne czynności osoby dorosłej aż do inwolucyjnego ubóstwa ruchowego starca. W procesach sterowania ruchami człowieka bardzo ważną rolę odgrywają centralny i obwodowy układ nerwowy : struktura mózgu i procesy w nim zachodzące, czynności komórek i włókien nerwowych oraz receptorów i poszczególnych ośrodków. Ruchy dziecka sterowane są najpierw przez jądra podkorowe, a później przez ciało prążkowane z obszaru kresomózgowia. W dalszej kolejności funkcje kierowania przenoszą się do dróg piramidowych oraz innych ośrodków korowych. Wraz ze zmniejszaniem znaczenia ośrodków podkorowych stopniowo doskonalą swoją strukturę i funkcję odpowiednie ośrodki ruchowe w korze mózgowej. W obrębie zmian zachodzących w obwodowym układzie nerwowym najważniejsze są procesy mielinizacji włókien / tworzenie się osłonki mielinowej na aksonach neuronów/ i inerwacji mięśni / wrastania w głąb włókien mięśniowych odpowiednich zakończeń nerwowych/. Mielinizacja zapobiega przenoszeniu się stanów pobudzenia na sąsiednie komórki – poprawia szybkość i efektywność przewodnictwa nerwowego, ogranicza zbędne przyruchy. Jnerwacja warunkuje uruchomienie impulsu nerwowego po drogach domięśniowych, ma wpływ na koordynację nerwowo – mięśniową.

Procesy rozwoju i dojrzewania układu nerwowego określają możliwości opanowania przez dziecko sprawności ruchowych. Dopóki układ nerwowy i mięśnie dziecka nie są dobrze rozwinięte, nie mogą również dać bardziej trwałego efektu wszelkie podejmowane próby wyuczenia umiejętności ruchowych. M. Demel, A. Skład na podstawie dotychczasowej wiedzy sformułowali dekalog praw o rozwoju motoryczności.

Uwarunkowania rozwoju motorycznego człowieka możemy ogólnie podzielić na :

1. Uwarunkowania genetyczne – odziedziczalność, wytrenowalność.

2. Uwarunkowania środowiskowe – zmienność poszczególnych składników ludzkiej motoryki, ogólny obraz zachowań ruchowych, zmiany przystosowawcze.

3. Uwarunkowania morfologiczne – struktura a ruch..

UWARUNKOWANIA GENETYCZNE ROZWOJU MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

O stopniu kontroli genetycznej świadczy tzw. „kanalizacja rozwoju”, tj. utrzymywanie się osobnika na określonym poziomie / determinowanym genetycznie / w toku rozwoju ontogenetycznego. Podstawowe charakterystyki opisujące siłę uwarunkowań genetycznych i ekosensytywność poszczególnych cech to :

Vg Vg – wariacja genetyczna

Odziedziczalność h² = ──

Vt Vt - wariacja całkowita

Wytrenowalność - podatność cechy, ale i osobnika na bodźce zewnętrzne głównie trening. Jej stopień zależy od rodzaju cechy / większy w przypadku cech o słabej kontroli genetycznej / oraz genotypu osobnika / na bodźce środowiskowe silniej reagują heterozygoty niż homozygoty /.

Uwarunkowania genetyczne poszczególnych cech, które według koncepcji struktury motoryczności prof. J. Szopy odpowiadają piętru predyspozycji : strukturalnych, energetycznych i koordynacyjnych.

Ị Zdolności siłowe :

1. Siła absolutna – słabo kontrolowana genetycznie.

2. Siła względna – słabo kontrolowana genetycznie h² = 0,3 – 0,5.

Wnioski : siła mięśni jest słabo kontrolowana genetycznie i wykazuje znaczny stopień wytrenowalności.

II Zdolności szybkościowe :

1. Struktura mięśni / proporcje ilościowe włókien / bardzo silnie kontrolowana genetycznie, brak możliwości wytrenowania.

2. M.M.A. – wysoka odziedziczalność, nie oznacza jednak małej wytrenowalności tej cechy.

3. Szybkość ruchów / częstotliwość / - brak danych.

Wnioski : uwarunkowanie genetyczne zdolności szybkościowych stosunkowo silne, są „skutkiem” struktury włókien mięśniowych.

III Zdolności wytrzymałościowe :

1. VO_2max – średnio uwarunkowane genetycznie, silniej u chłopców.

2. „Efekt matczyny” – dziedziczenie mitochondrii po matce, zawarte w nich DNA ma wpływ na poziom i strukturę enzymów „przeprowadzających” łańcuch oddechowy i fosforylację oksydoredukcyjną.

IV Zdolności koordynacyjne :

1. Orientacja przestrzenna h² = 0,4 – 0,6 silnie uwarunkowana genetycznie.

2. Koordynacja wzrokowo – ruchowa - relatywnie średnio uwarunkowana genetycznie.

3. Czas reakcji prostej – słabe uwarunkowanie genetyczne, bardzo labilne.

4. Czucie prioprioreceptywne – brak kontroli genetycznej, całkowita podatność środowiska.

Wnioski : zdolności koordynacyjne wykazują tym silniejszą kontrolę genetyczną, im wyższy jest poziom koordynacji, a więc im większą rolę odgrywają procesy przetwarzania danych w centralnych ośrodkach układu nerwowego. Siła ta rośnie z wiekiem, wskazane wczesne ich kształtowanie.

Okres sensytywny – okres zwiększonej / maksymalnej, optymalnej / podatności na bodźce środowiskowe – trening. Przypada na fazę przyśpieszonego rozwoju danej zdolności, są to równocześnie okresy zmniejszonej siły kontroli genetycznej.

Okres krytyczny – wycinek fazy sensytywnej – „ostatni moment”, w którym musi nastąpić stymulacja, aby uzyskać pozytywne efekty rozwojowe.

Okres sprzyjający stymulacji rozwoju poszczególnych zdolności motorycznych – cały okres rozwojowy.

UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE ROZWOJU MOTORYCZNOŚCI

Wpływy środowiska ujawniają się w zmiennościach pojedynczych składowych ludzkiej motoryki / ontogenetyczny rozwój zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych, struktury ruchu, umiejętności /, a także w globalnym obrazie zachowań ruchowych człowieka – w stylu, pokroju motorycznym, ukształtowanych w filogenetycznym rozwoju ludzkiej motoryczności.

Środowisko wpływa na motoryczność w sposób bezpośredni lub pośredni. Pośrednie wpływy mają miejsce wówczas, gdy stwierdzamy oddziaływanie czynników na te cechy somatyczne / budowa, masa mięśniowa / lub te procesy rozwojowe / tempo dojrzewania /, które warunkują możliwości ruchowe człowieka. Wpływy bezpośrednie polegają na pobudzaniu bądź hamowaniu rozwoju zdolności kondycyjnych, umiejętności ruchowych, motywów inicjujących aktywność ruchową.

Efekty wytrenowania oraz zmiany motoryczne wywołane czynnikami środowiskowymi mają charakter adiustacyjny, tzn., że przesunięty na wyższy poziom tor rozwoju motorycznego pod wpływem aktywności fizycznej osobnika w młodości, po zaprzestaniu treningu ruchowego ma tendencję do powrotu na poprzednie, niżej położone miejsce. Odnosi się to do zdolności kondycyjnych.

Bardziej podatne na wpływy środowiskowe są złożone przejawy ludzkiej motoryczności, takie które wymagają większego doświadczenia osobniczego. Natomiast im czynność ruchowa jest prostsza koordynacyjnie, tym silniej jest ona uwarunkowana genetycznie. Poziom rozwoju motorycznego wiąże się z takimi zróżnicowaniami środowiskowymi jak urbanizacja miejsca zamieszkania, przynależność do warstwy społecznej, ekonomiczne warunki życia.

Wykształcenie rodziców wyraźnie różnicuje poziom ogólnej sprawności fizycznej dzieci. Uczniowie z rodzin, z których oboje rodzice mają wykształcenie podstawowe odznaczają się niższym poziomem sprawności od przeciętnej w populacji. W miarę podnoszenia się poziomu wykształcenia rodziców wzrasta poziom sprawności ich dzieci – wpływ środowiska rodzinnego.

W środowisku mniej zurbanizowanym – wieś, różnice w sprawności fizycznej dzieci wywodzących się z rodzin o niejednakowym wykształceniu rodziców oraz o niejednakowym pochodzeniu społecznym różni się poziomem i strukturą. Dzieci inteligenckie przeważają nad swoimi rówieśnikami z rodzin robotniczych i chłopskich w próbach szybkości, zwinności i mocy. Natomiast dzieci chłopskie lepiej wypadają w próbach siły statycznej i wytrzymałości. W ogólnej sprawności fizycznej najlepiej wypadają uczniowie szkół ogólnokształcących / rekrutujący się z „górnych” warstw społecznych /, a najgorzej uczniowie zasadniczych szkół zawodowych. Młodzież ze szkół zawodowych nie tylko ustępuje rówieśnikom poziomem usprawnienia, ale jest jednocześnie gorzej przygotowana pod względem świadomości, motywacji, umiejętności samodoskonalenia się do troski o zdrowie i własna motoryczność w dalszych latach życia. Wpływ skażeń środowiskowych na motoryczność człowieka ma charakter ujemny pośredni. Zatrucie środowiska powoduje przeciwwskazania podejmowania w takich warunkach wysiłków ruchowych, stymulatorów rozwoju motorycznego.

UWARUNKOWANIA MORFOLOGICZNE ROZWOJU MOTORYCZNEGO

Morfologiczne uwarunkowania cech funkcjonalnych : zależność między wielkością ciała osobnika a jego możliwościami motorycznymi.

Przyrost podstawowych parametrów somatycznych sprzyja absolutnej sile mięśniowej, równocześnie nie stwarza dogodnych warunków do przejawiania się fizjologicznej wydolności, siły względnej i swobody operowania własnym ciałem. Siła mięśni jest proporcjonalna do kwadratu wymiaru liniowego / przekrój poprzeczny mięśnia / , ciężar jest funkcją sześcienną, co powoduje znaczniejszy przyrost masy niż siły w następstwie zwiększania się wymiarów ciała i stanowi jeden z podstawowych czynników determinujących potencjalne możliwości energetyczne. Według Malareckiego „ nawet proporcjonalne zwiększenie wysokości ciała musi prowadzić w konsekwencji do obniżenia siły w stosunku do ciężaru, co ogranicza sprawność fizyczną. Najważniejszy czynnik obniżający siłę względną to stosunek tłuszczu do ciała szczupłego, który jest wyższy u osób o dużej masie ciała. Osiński twierdzi, że wielkościom parametrów morfologicznych w pewnych granicach poniżej przeciętnych i zbliżonych do średniego ich poziomu w danej populacji towarzyszą najkorzystniejsze wartości cech funkcjonalnych. Zjawisko to dotyczy szybkości biegowej, wyskoku dosiężnego, koordynacji ruchowej, wskaźnika wydolności fizycznej na tle zmian masy ciała, wskaźnika Rohrera, elementów otłuszczenia ciała. Wysoka wartość grubości fałdów tłuszczowych, relatywnej zawartości tłuszczu w ciele powodują negatywne konsekwencje w sferze motorycznej. Wzorcowy z tego punktu widzenia jest poziom otłuszczenia znacznie poniżej przeciętnej. Wzrost nadwagi / znaczna zawartość tłuszczu w ciele / prowadzi do obniżenia sprawności układu krążenia, oddychania, zmniejszenia wydolności fizycznej i powoduje regres w rozwoju motorycznym.

Wnioski :

Na genetyczne podłoże rozwoju ruchowego składają się zjawiska decydujące o jakości i tempie rozwoju morfologicznego i fizjologicznego, a przez nie pośrednio wpływa na motoryczność dziecka. Do odziedziczonych właściwości osobniczych należą także uzdolnienia ruchowe, które powstają z sumy cech procesów koordynacyjnych, nerwowo mięśniowych. Czynnikami wrodzonymi wpływającymi także na motoryczność są konstytucja somatyczna / typ budowy /, sprawność zmysłów / wzrok, czucie kinestetyczne /, temperament.

Zarówno czynniki endogenne jak i egzogenne i związany z nimi tryb życia dziecka wpływają na rozwój motoryczny bezpośrednio / np. decydując o sile mięśniowej / lub pośrednio / np. kształtując właściwości strukturalne i czynnościowe biologicznego podłoża motoryczności /. Istotne znaczenie dla rozwoju ruchowego dziecka mają zjawiska rozwoju somatycznego, które zmieniają aparat ruchowy oraz układ nerwowy. Rozwój aparatu ruchu, a zwłaszcza procesy kostnienia szkieletu, formowanie się stawów, wzmacnianie więzadeł i torebek stawowych, rozwój mięśni, korzystniejszy stosunek tkanki aktywnej i siły do masy całego ciała, bogatsze unaczynienie układu mięśniowego, zmiana proporcji ciała – są to przemiany, które decydują o rozwoju ruchowym.

Ze strony układu nerwowego podstawową rolę w bogaceniu się motoryczności dziecka odgrywa unerwienie mięśni coraz drobniejszych – inerwacja, dojrzewanie ośrodków motorycznych w centralnym układzie nerwowym. W obwodowym układzie nerwowym – wzrost komórek nerwowych, wydłużanie się wypustek do poszczególnych jednostek motorycznych, formowanie swoistych połączeń końca wypustki z włóknami mięśniowymi tzw. synaps, oraz mielinizacja włókien nerwowych. W centralnym układzie nerwowym kolejne dojrzewanie coraz wyższych, bardziej złożonych ośrodków kierujących ruchem.

Ważne dla bogacenia motoryczności dziecka jest doskonalenie się receptorów i całej sfery czuciowej, biorącej udział przy sterowaniu ruchami i dostosowaniu ich do okoliczności. Istotną rolę w czynnościach motorycznych pełnią układ krążenia i oddychania, których dojrzałość decyduje o wydolności ustroju. Nieodzownym warunkiem pracy mięśniowej jest sprawność procesów przemiany materii.

Rozwój motoryczny dziecka zależy od tych samych czynników, które determinują pozostałe przejawy ontogenezy, oraz od jakości wszystkich przemian rozwojowych jednostki fizycznych i psychicznych. Jedna tylko zasada wydaje się niewątpliwa i najskuteczniejsza w procesie kształtowania zdolności motorycznych – działanie zgodne z naturalnym kierunkiem i rytmem rozwoju.

Literatura

W. Osiński – „Motoryczność człowieka – jej struktura, zmienność i uwarunkowania” Poznań 1993

R. Przewęda – „ Rozwój somatyczny i motoryczny” WSiP W-wa 1981

J. Szopa – „Zarys antropomotoryki” W.S. nr 112, Kraków 1992

J. Szopa – „Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju somatycznego dzieci miedzy 7 a 11 rokiem życia , wyniki longituidalnych badań rodzinnych”, W.M. nr 42 , Kraków 1990