ANATOMICZNE PODSTAWY MÓWIENIA I SŁYSZENIA

       Całość aparatu służącego do wytwarzania dźwięków mowy składa się z trzech narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Są to narządy nadawcze. Do prawidłowego mówienia niezbędny jest jeszcze narząd odbiorczy jakim jest ucho. Dla jakości mowy ważne jest, by wszystkie narządy funkcjonowały sprawnie i aby ich praca była skoordynowana.

1) Układ oddechowy. Czynność mówienia uzależniona jest przede wszystkim od oddychania. Akt oddechowy składa się z dwóch faz: wdechu i wydechu. Przy wdechu obniża się przepona i zwiększa się pojemność klatki piersiowej. Przy wydechu przepona podnosi się do góry, żebra opadają. Oddychanie jest odruchem bezwarunkowym i przebiega według określonych prawideł. W czasie spoczynku wdech i wydech są prawie równe. Zarówno wdech jak i wydech odbywają się przez nos. W czasie mówienia lub śpiewania wdech jest szybki i głęboki dokonywany zawsze przez usta, wydech jest natomiast długi i równomierny, przez usta, czasem przez usta i nos. Zaburzenia oddychania w mowie związane są najczęściej z wczesnym i znacznym uszkodzeniem słuchu, występują także przy jąkaniu. Charakteryzują się niesymetryczną pracą przepony, arytmią i zwiększoną częstotliwością oddechów.

2) Układ fonacyjny. Narządem służącym do wytwarzania dźwięków, jest krtań. Od dołu połączona jest ona z tchawicą, a od góry łączy się z jamą gardłową. Zbudowana jest z chrząstek o znacznej ruchomości, co stwarza podstawę jej sprawnego działania. Są to:

- chrząstka tarczowa - nieparzysta, zbudowana z dwóch symetrycznych płytek zrośniętych ze sobą. Ochrania krtań z przodu i z boków.

- chrząstka pierścieniowata - nieparzysta, stanowi dolną podstawę krtani.

- chrząstki nalewkowe - parzyste, przyczepione są do nich fałdy głosowe.

Wszystkie chrząstki krtani otoczone są fałdami nabłonka. Wnętrze krtani ma kształt rury, zwężonej w środkowej części przez mieszczące się po obu stronach fałdy. Fałdy utworzone są przez mięśnie i wiązadła pokryte błoną śluzową. Na ich brzegach znajdują się elastyczne pasemka zwane wiązadłami lub strunami głosowymi. Między nimi jest otwór zwany głośnią. Najszerszy jest on przy chuchaniu. Przy mówieniu wiązadła głosowe zbliżają się do siebie w różnym stopniu. Przy wymowie głosek bezdźwięcznych są one bardziej rozsunięte, a przy wymowie głosek dźwięcznych są bardziej zwarte. Przy szepcie struny głosowe są zsunięte, otwór powstaje poniżej strun głosowych (między chrząstkami nalewkowymi). Cząstką ruchomą jest nagłośnia, która zamyka krtań kiedy jemy i pijemy, a otwiera kiedy mówimy i oddychamy.

Krtań jest narządem delikatnym, wrażliwym na zmiany temperatury, na suche powietrze kurz. Szkodliwy jest nagły krzyk połączony ze zwarciem krtaniowym. Dość częstym zaburzeniem w funkcjonowaniu krtani jest nerwica (fonastenia). Polega na braku koordynacji miedzy pracą mięśni krtani a pracą mięśni narządu oddechowego i narządu artykulacyjnego. Zaleca się wystrzeganie długiego i nagłego krzyku złości, kiedy mięśnie są napięte. Do innych zaburzeń głosu zaliczamy: chrypki, zmatowienie głosu, załamywanie się głosu.

3) Układ artykulacyjny. W skład narządu artykulacyjnego, w którym to fala głosowa zostaje ostatecznie ukształtowana, wchodzą:

- jama gardłowa

- jama ustna

- jama nosowa

Jama gardłowa odpowiedzialna jest za zmianę barwy dźwięku, dzięki pracy tylnej części języka. Jama gardłowa i ustna tworzą jeden kanał, który może zmieniać swój kształt, może się zwężać lub poszerzać dzięki ruchom języka , warg, podniebienia miękkiego i żuchwy. Jama ustna odpowiedzialna jest za tworzenie się miejsca artykulacji głoski. Dzieli się na przedsionek (między fałdami policzków i łukami zębowymi) oraz jamę właściwa (od łuków zębowych do cieśni gardła). Bardzo ważne dla artykulacji są części:

- ruchome - język, wargi, podniebienie miękkie, żuchwę

- nieruchome - zęby, podniebienie twarde, dziąsła

Język jest tworem mięśniowym, wypełnia dno jamy ustnej. Jest zdolny do wykonywania wielu skomplikowanych ruchów. Pod spodem znajduje się wędzidełko, które łączy go z dnem jamy ustnej.

Wargi to fałdy stanowiące przedłużenie policzków. Są one narządem bardzo ruchliwym. Podniebienie miękkie jest przedłużeniem podniebienia twardego. Przy oddychaniu swobodnie zwisa, przy połykaniu i wymawianiu większości głosek napina się i unosi ku górze, zamykając powietrzu drogę do jamy nosowej. Jego prawidłowa budowa ma duże znaczenie dla mowy.

Szczęki z łukami zębowymi odgrywają ważną rolę w artykulacji zwłaszcza tzw. głosek dentalizowanych. Poprawna wymowa tych głosek wymaga zbliżenia do siebie zębów górnych i dolnych.

Nieprawidłowości w artykulacji mogą występować przy zbyt małej ruchliwości warg i języka, a także pewnych cech ich budowy (np. język gruby, wypełniający całą jamę ustna), przy nieprawidłowej budowie podniebienia (np. rozszczep podniebienia utrudnia artykulację), również nieprawidłowości zgryzu stanowią niekiedy poważną przeszkodę w prawidłowej artykulacji.

Jama nosowa składa się z dwóch komór przedzielonych przegrodą, nozdrzy zewnętrznych i nozdrzy wewnętrznych.

4) Narząd słuchu. Ucho jest narządem słuchu i równowagi. Budowa ucha:

- ucha zewnętrznego - małżowina uszna, przewód słuchowy zakończona błoną bębenkową (w zdrowym uchu jest ona bardzo sprężysta), błona bębenkowa nie jest jednolita płaszczyzną

- ucho środkowe - młoteczek, kowadełko i strzemiączko (łączy się z przedsionkami ślimaka - kanałami półkolistymi). Gdy w uchu znajduje się płyn dźwięk nie ma odbicia od błony bębenkowej, może wtedy nastąpić utrata słyszalności.

- Ucho wewnętrzne - kanały półkoliste, ślimak (w środku znajduje się nerw słuchowy, który mózgowej dokładnie do pola Wernickiego - płat skroniowy lewej półkuli)

Fala akustyczna zbierana przez małżowinę wpada do kanału słuchowego i uderza w błona bębenkowa, którą wprawia w drganie. Dzięki drganiu poruszone zostają listeczki, strzemiączko uderza w kanały półkoliste ślimaka, w którym znajduje się płyn (endolinfa). W narządzie spiralnym znajdują się komórki słuchowe (rzęskowate). Zmienia się ciśnienie narządu, płyn zostaje naruszony, ruch powoduje przesunięcie komórek rzęskowych, co powoduje wytworzenie minimalnego napięcia w nerwie słuchowym, które zostaje przeniesione do pola Wernickiego. Komórki rzęskowe są różnej długości, rozróżnia się trzy:

- rzęski krótkie - odpowiedzialne za słyszenie dźwięków o wysokiej częstotliwości 20000 - 1500Hz

- rzęski średnie - odpowiedzialne za słyszenie dźwięków o średniej częstotliwości 1500 - 500Hz

- rzęski długie - odpowiedzialne za słyszenie dźwięków o niskiej częstotliwości 500 - 20Hz

 

BIBLIOGRAFIA

- Genowefa Demelowa - Elementy logopedii, Warszawa 1979

- Genowefa Demelowa - Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1994